Spomenička baština, svjedočanstvo i budućnost prošlosti

01.01.11

Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 134/2011
Krstićeva knjiga je kapitalno delo multidisciplinarnog karaktera posvećeno problematici spomeničke baštine sagledane iz ugla civilizacija, imperija, religija u državama na tlu južnoslovenskih zemalja. U njoj je iznet celovit pregled i komparativno istraživanje spomeničke baštine po vrstama i vremenskim razdobljima na prostoru južnoslovenskih zemalja. Stoga ovoj knjizi odgovara naziv – tematska enciklopedija, kako ju je nazvao sam autor. Autor je uspešno primenio integrativni (holistički) pristup. Pred čitaocem je značajan poduhvat jednog samopregornog i darovitog autora, poduhvat koji bi mogao biti rezultat truda celog jednog instituta.
Ova knjiga je pripremana i nastajala desetak godina, od 1978. do 1991. godine, a prethodio joj je, prvenstveno, Planerski atlas prostornog uređenja Jugoslavije čijom izradom je rukovodio Branislav Krstić.
Autor je uspeo da sakupi, sredi i komparativno predstavi i protumači građu o arhitektonskoj baštini koju su na tlu južnoslovenskih zemalja ostavile helenska, rimska, vizantijska civilizacija, srednjovekovne slovenske zemlje, dve imperije (Osmanska i Habzburška) i tri religije: hrišćanska, muslimanska i jevrejska. To što je Krstić u SFRJ četrnaest godina bio savezni savetnik nadležan za prostorno uređenje, urbanizam, životnu sredinu, arhitektonsku i prirodnu baštinu i profesor po pozivu na arhitektonskim fakultetima u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu omogućilo mu je da sagleda celinu spomeničke baštine i da stvori mrežu saradnika iz svih federalnih republika, od kojih s nekim prijateljuje i sarađuje do današnjih dana bez obzira na to što sada neki od njih žive u novom inostranstvu. Reč je o „našim” uglednim arhitektama od kojih su njih šestoro recenzenti Krstićeve knjige.
Ovakva knjiga nije mogla biti stvorena bez strasne ljubavi autora prema predmetu svog istraživanja: formi, strukturi, funkcijama, a nadasve lepoti kako pojedinačnih građevina tako i ambijentalnih celina, naselja, regiona, naročito gradova. Ništa veliko nije stvoreno bez strasti (Hegel). Strasna ljubav kao snažan motiv u sinergiji sa saznanjem preobrazila se kod Krstića
u objektivni, sistematični, egzaktni pristup u vidu periodizacija, klasifikacija, komparacija, merenja i brojnih fotografija i mapa. Knjiga sadrži opise 134 istorijska grada, 574 istorijska spomenika, 19 mapa i 38 tabela, 461 fotografiju u boji, 74 crno-belih slika i crteža, a zasniva se na 269 bibliografskih jedinica.
Izdvojiću još jednu pozitivnu karakteristiku Krstićevog istraživanja a to je – odsustvo etnocentrizma, koji sprečava da se uoče istinske vrednosti drugih kultura jer se ideje i prakse drugih kultura razumeju kroz prizmu sopstvene kulture.
Na drugoj strani, prirodno je da Krstić, koji se decenijama bavio zakonodavstvom arhitektonske baštine, u svojim istraživanjima polazi i od Međunarodne povelje o konzervaciji i restauraciji spomenika i spomeničkih celina, tzv. Venecijanske povelje iz 1964, i od Konvencije o očuvanju arhitektonske baštine Evrope usvojene u Grenadi 1985, dva dokumenta koji su značili prekretnicu u pristupu spomeničkoj baštini, zalažući se za aktivni pristup u zaštiti graditeljske baštine, tačnije za njenu revitalizaciju, nasuprot ranijem
„zaštitarskom” pristupu u smislu očuvanja pojedinih spomenika kao vrednih eksponata prošlosti. Prema Venecijanskoj povelji (član 1) pod pojmom istorijskog spomenika podrazumeva se kako pojedinačno arhitektonsko ostvarenje tako i gradska ili seoska celina koja predstavlja svedočanstvo određene civilizacije, neke značajne faze razvoja ili nekog istorijskog događaja. Na drugoj strani, Konvencija iz Grenade pod pojmom arhitektonska baština obuhvata nepokretna dobra kao što su spomenici, arhitektonske celine i mesta koja se ističu po svom istorijskom, umetničkom i socijalnom značenju.
Sociološki pristupajući arhitektonskoj baštini Krstić ističe da se suština njegovog istraživanja sastoji u tome da svaka promena arhitektonskog izraza označava u stvari promenu nastalu u ljudskim odnosima, u društvu ili državi. Imam utisak da je Krstić u svom razumevanju arhitektonske baštine, poput Viktora Igoa, uporedio arhitekturu s rukopisom, a gradove s knjigama.
Krstićeva knjiga je podeljena na četiri dela: 1. pristup spomeničkoj baštini; 2. stanje i statističko istraživanje spomeničke baštine; 3. pregled i komparativno istraživanje spomeničke baštine po vrstama, razdobljima i zemljama, i 4. istorija, zakoni i službe čuvanja spomeničke baštine.
Krstićeva klasifikacija arhitektonsko-urbanističke baštine sadrži deset vrsta dobara i to: 1. arheološka mesta; 2. gradove, gradske celine; 3. sela, seoske celine (narodnu arhitekturu); 4. javnu arhitekturu; 5. stambenu arhitekturu; 6. versku arhitekturu; 7. vojnu arhitekturu; 8. privredne građevine; 9. inženjerske/tehničke građevine, i 10. memorijalnu, grobnu arhitekturu. S druge strane, periodizacija vezana za klasifikaciju spomeničke baštine obuhvata: stari vek, srednji vek, novi vek i savremeno razdoblje.
Budući da sadržaj jedne enciklopedije nije moguće valjano prikazati na malom broju stranica, usredsrediću se samo na one delove knjige koji se odnose na gradove, tačnije na one delove u kojima autor nastoji da otvori nova ili drugačija gledišta u odnosu na gradove i urbanizaciju. Bez pretenzija da piše istoriju arhitekture i istoriju zemalja i naroda, autor nije mogao, a ni hteo, da izbegne preispitivanje nekih uvreženih tumačenja, pa i predrasuda u domaćoj i stranoj istoriografiji. Njegova inovacija se, najpre, sastoji u tome što je potisnuo, odnosno redukovao političko-događajnu istoriju („istoriju vladara i događaja”), ističući u prvi plan socijalnu istoriju u sprezi s istorijom civilizacija i to, prvenstveno, materijalnih civilizacija. O osobenosti svog pristupa Krstić ovako piše: „Očekujem da se knjiga više shvati kao novi pristup cjelini materije, a tek potom kao njena cjelovita obrada” (str. 15).
Konkretnije o Krstićevom novom pristupu čitalac se može obavestiti na stranicama na kojima je pisao o gradovima na istočnoj obali Jadrana (str. 89–104), vizantijskoj civilizaciji (83–94), karakteru Nemanjića države – „izostanku gradnje gradova” (111–112, 260–266), o osmanskim gradovima (122–131), o stećcima i njihovim nekropolama (422–431 i 287), o staroslovenskoj verskoj arhitekturi (274–279), dubrovačkim letnjikovcima 228–232), vojnim krajinama (330–333), kolonizaciji Vojvodine (141–143) i o narodnoj arhitekturi (444 i 470).
Sažetosti radi, osvrnuću se samo na neka od novih Krstićevih gledišta o postanku i razvoju gradova. Krstić piše da baština na istočnoj obali Jadrana svedoči o kontinuitetu helenskih, rimskih i vizantijskih gradova i predstavlja najdragoceniji fond južnoslovenske urbane baštine. Ovaj vid gradograditeljstva traje više od jednog milenijuma i po tome je jedinstven u Evropi. Pritom, Krstić ocenjuje da kontinuitet obnavljanja i opstajanja gradova na Jadranu, posebno graditeljske baštine vezane za Istočno rimsko carstvo i Veneciju još nije celovito proučen.
Krstića naročito interesuju procesi kontinuiteta i diskontinuiteta u razvoju južnoslovenskih zemalja i njihove spomeničke baštine i, naravno, gledišta drugih autora o tim procesima. On zaključuje da kulturna baština južnoslovenskih zemalja više svedoči o diskontinuitetu nego o kontinuitetu njihovog razvoja. Sloveni koji su naselili balkanske krajeve (od 6. do polovine 7. veka) prihvatili su civilizaciju koju su zatekli i potom je sledili. Stvorili su male, zavisne države i ustanove i svojevrsnu kulturnu baštinu. Međutim, umesto da slovenske zemlje i gradovi nastave putem ekonomskog i kulturnog kontinuiteta, uporedo s ostalim zemljama Evrope, njihove teritorije su zaposele Osmanska i Habzburška imperija. „Obje imperije ostavile su na ovom tlu značajnu arhitektonsku baštinu, ali to je bila arhitektura njihovih provincija. Iako su Sloveni zajednički naseljavali ove teritorije, njihova baština je pripadala različitim civilizacijama. Mada je Balkan pripadao kolijevkama evropskih civilizacija postao je jedino evropsko kolonijalno područje” (str. 475).
Krstić ima umeren, racionalan pogled na vladavine velikih imperija kakve su Osmanska i Habzburška carevina. Njegov pogled na stanje stvari sastoji se u tome što smatra da su ova dva carstva, kao uostalom i neka druga, imala periode uspona i padova, te da o njihovoj vladavini ne treba misliti kao o vekovnoj tiraniji i ugnjetavanju, što je, doduše, i danas raširenija predrasuda u odnosu na Osmansko nego na Habzburško carstvo. Krstić se pridružuje onim balkanolozima koji pišu o pax ottomanica. Otomanski mir znači da je za mnoge balkanske seljake dolazak Turaka bio pre blagodet nego nesreća. Prethodni vizantijski carevi, grčki despoti, franački velikaši, mletački sinjori i bugarski i srpski kneževi dva stoleća su pustošili Poluostrvo neprekidnim ratovanjima i nemilosrdnim izrabljivanjem. Osmanski osvajači su zbrisali te dinastije i vladajuće klase i okončali su njihova gloženja i otimačine. To ne znači da je osmanska najezda bila prijatno ili bezbolno iskustvo. Bilo je mnogo pokolja i masovnog odvođenja u roblje. Ali kad je jednom prošao potres osvajanja, položaj pokorenih naroda u većini oblasti se izmenio na bolje (Leften Stavrijanos). Bilo kako bilo, važno je da Krstić s valjanim razlogom osmansku („mostovi i kultura vode”) i habzburšku arhitektonsko-urbanističku baštinu vrednuje kao značajnu, svestan da je reč o nečemu što je nastalo u okviru zavisne urbanizacije na periferiji ovih imperija, ali da je istovremeno reč o baštini koja je doprinela modernizaciji gradova i unapređenju kvaliteta svakodnevnog života njihovih žitelja.
U drugoj polovini srednjeg veka, Sloveni stvaraju svoje države, nastoje da se osamostale, koriste svoj jezik i stvaralaštvo. To je „zlatno doba” njihove baštine. Za Krstića je to čudesno doba u kojem slovenski narodi uspevaju da se samosvojno kulturno izraze i da stvaralački potencijal ostvare u političkom i vojnom okruženju Vizantije, Venecije, Austrije i Ugarske. Dragulji tog stvaralaštva su: gradovi na istočnoj obali Jadrana (Dubrovnik i drugi) koji kontinuirano žive kao „slobodni svetovi”, autonomne gradske opštine sa sopstvenim statutima, svojim upravnim institucijama, svecem zaštitnikom, vlastitim novcem itd. Za njih je kao i za njihove zapadne gradske pandane karakteristična krilatica „Gradski vazduh oslobađa”.
Autonomni gradovi su, pored ostalih činilaca, doprineli da se kapitalizam kao sistem najpre pojavi na Zapadu, ili, kako piše Fernan Brodel, na Zapadu već od 15. veka „kapitalizam i gradovi su bili jedno te isto”. Zapadnoevropski gradovi su snažno podstakli razvoj kapitalizma zbog sopstvenih institucija i svog preduzetništva, kao i zato što su se u njima rastočile društvene grupe zasnovane na krvnom srodstvu i zajedničkom lokalnom poreklu, što se nije desilo u inače mnogoljudnijim azijskim gradovima.
U okvirima Habzburške monarhije docnije, u 18. veku, gradska naselja dobijaju status slobodnih kraljevskih gradova koji su građani tih gradova zadobili vojnom službom, trgovinom, zanatstvom, novcem. Njihova organizacija i njihove institucije počivaju na poveljama (statutima). Ono što razlikuje gradove (uglavnom rudarske) Nemanjića države (bez primorja) i osmanske gradove od gradova istočnog Jadrana jeste činjenica što ovi prvi nisu bili autonomne gradske opštine, nisu imali svoj statut, rečju nisu baštinili tradiciju antičkog polisa. S druge strane, gradovi koji su imali gradsku autonomiju u srednjem veku ili su, kasnije, bili slobodni kraljevski gradovi bogatiji su spomeničkom baštinom, lepši su i slikovitiji, njihovi trgovi su neretko „enterijeri pod nebeskim svodom”.
U južnoslovenskim zemljama proces modernizacije, koji podrazumeva urbanizaciju, industrijalizaciju i birokratizaciju, kasni, modernizacija je nedovršena, ili je na delu polumodernizacija. Baština gradova, tvrdi Krstić, pokazuje da „građanin i građanska klasa nastaju s istorijskim zakašnjenjem; u sjeverozapadnim krajevima u 15, 17. i 18. stoljeću, u jadranskim gradovima ranije, u jugoistočnim u drugoj polovini 19. stoljeća. Građanske revolucije koje su obeležile istoriju brojnih evropskih država nisu mogli ostvariti južnoslovenski narodi, jer su u to vrijeme na jugoistoku bili raja, a na sjeverozapadu kolonija. Građansko društvo, koje je bilo u temelju nastajanja država većine naroda u Evropi, nije imalo uslova da se razvije; ostalo je nejako u odnosu na etničko ili vjersko” (str. 476–477).
Krstić je danas redak intelektualac u Srbiji koji smatra da stvaranje Jugoslavije istorijski, ekonomski i politički nije bilo sporno. On misli da ljudi koji su vodili tu državu nisu joj bili dorasli, kao i da je ta zemlja bila zaslužila da bude sačuvana u izvornom svedočenju o svojoj prošlosti. Ja mu se u takvim stavovima pridružujem.
Na kraju, nekoliko rečenica o tome kako Krstić gleda na aktuelno stanje stvari u domenu spomeničke baštine na prostoru bivše Jugoslavije.
On je u nedoumici da li je danas reč o dezintegraciji ili integraciji spomeničke baštine i nove gradnje. Krstić misli da kada su urbanizacija i industrijalizacija utemeljene na ličnom profitu nisu komplementarni procesi. „Gradnja u gradovima prvi put prevazilazi podnošljivost ne samo prirodne, nego i urbane sredine” (str. 478).
Knjiga o kojoj je reč je trebalo da se pojavi početkom 1991. godine, ali je „rušenje Jugoslavije onemogućilo njeno izdavanje”.
„Svjestan sam”, veli Krstić, „da poslije Vukovara, Sarajeva, Dubrovnika i Mostara, kao i poslije svakog rata, arhitektonska baština trpi nenadoknadive promjene jer, i nju ruše ’psi rata’. Budući da pripadam generaciji koja se borila da antifašizam pobijedi nacionalizam (...) nisam se smatrao pozvanim da pišem nove stranice. One pripadaju generaciji čiji su predstavnici vodili rat. Međutim, vjerujem da će sami spomenici koje sam opisao, bolje svjedočiti o vremenu nego njihove ruševine” (str. 11). Verovatno ćemo dugo čekati da neko napiše knjigu o spomeničkoj baštini na prostoru južnoslovenskih zemalja. Kao što se već pišu nove nacionalne enciklopedije, tako će se pisati i nove nacionalne enciklopedije posvećene spomeničkoj baštini. Kakvu god knjigu bude neko pisao o spomeničkoj baštini na prostoru bivše Jugoslavije, ili njenih bivših republika, neće moći da zaobiđe knjigu Branislava Krstića. Jedna od pouka koja se može izvući iz ove knjige jeste da se smisao istorijskog iskustva nekog grada, regiona ili zemlje ne može razumeti bez poznavanja šireg sveta, a da se širi svet ne može razumeti bez poznavanja različitih lokalnih i regionalnih konteksta.
Sa zadovoljstvom preporučjem ovu knjigu ne samo stručnjacima već i široj čitalačkoj publici da bi, pored ostalog, bolje upoznali i razumeli svoje lične i kolektivne identitete i odnose „mi” i „drugi”. Pritom će nam pomoći saznanje da je „arhitektura izuzev nekoliko knjiga, jedini oblik istorije. U nekim slučajevima ne sačuva se čak ni književnost, ostaje samo arhitektura kao nemi ali rečiti svedok: jedna građevina vredi više od hiljadu reči, jer je istrajna, trajna slika. Može se razmišljati o starom Egiptu, o Persiji, pa čak i o Kini u kojoj je prvi car uništio ’sve knjige’ da bi izbrisao prošlost, ali gde jedina ljudska građevina koja se vidi sa tačke gledanja bogova, Kineski zid, nije rad vojnih inženjera, već neprolazno delo Anonimnih Arhitekata” (Giljermo Kabrera Infante).
Sreten Vujović