01.03.21 Institut za savremenu istoriju
Ilija Kukobat, SOVJETSKI UTICAJI NA JUGOSLOVENSKO VAZDUHOPLOVSTVO 1944–1949: IZMEĐU SARADNjE I SUPROTSTAVLjANjA
Naš mladi kolega, stipendista Ilija Kukobat, pozabavio se naslovljenom temom u svojoj magistarskoj (master) studiji: Sovjetski uticaji na jugoslovensko vazduhoplovstvo 1944–1949: između saradnje i suprotstavljanja. Ovo je još jedna od knjiga mladih saradnika Instituta za savremenu istoriju sa kojom je Institut januara 2020. konkurisao kod nadležnog Ministarstva, sa namerom da svi najmlađi saradnici objave svoje master radove i tako zakorače na važan stepenik naučne afirmacije. Svojim prethodnim diplomskim radom i volontiranjem u Muzeju jugoslovenskog vazduhoplovstva Ilija Kukobat se već afirmisao kao vrstan poznavalac istorije jugoslovenskog vazduhoplovstva. Monografija koja je pred nama predstavlja jedan korak u daljem osvajanju te tematike.
Vazduhoplovstvo se kao novi tehnološki vid vojske i civilnog saobraćaja afirmisalo u 20. veku kao značajan činilac ljudskog funkcionisanja, ali i dobilo značajnu ulogu u ratovima tokom tog veka. Pisati o istoriji vazduhoplovstva, u međuvremenu, postojalo je naučno legitimno i, štaviše, veoma traženo. Šira publika i kod nas, a još više u inostranstvu sa pažnjom prati ovakva izdanja.
Tema koju je obuhvatio Kukobat je po godinama kratka, ali je reč o periodu u kojem su nova Jugoslavija i Sovjetski Savez intenzivno sarađivali na vojno-političkom polju, pa tako i u oblasti vazduhoplovstva. Najviše vojnog, ali kasnije i u domenu civilnog – saobraćajnog. Monografija Kukobata, utemeljena na različitim arhivskim i drugim izvorima, iscrpno analizira ovaj period i gotovo sve vidove saradnje.
Sovjetski Savez je svoje prisustvo u jugoslovenskim ratnim događajima pretvorio u realnost u jesen 1944, kada je direktnim vojnim prisustvom učinio da se u Jugoslaviji instalira novi politički režim od strane Komunističke partije Jugoslavije na čelu sa Josipom Brozom Titom. U tom periodu počinje i razvoj jugoslovensko-sovjetskih vazduhoplovnih odnosa, pre svega kroz vojni sporazum prema kojem su jugoslovenskim partizanima predate na upotrebu i dalje korišćenje dve vazduhoplovne divizije sa preko 200 borbenih aviona.
Posleratna saradnja se odvijala u oblasti široko postavljene obuke jugoslovenskih vazduhoplovnih kadrova u SSSR-u, isporuke nekoliko partija borbenih aviona i prisustva vojnih – vazduhoplovnih savetnika u jedinicama vazduhoplovstva Jugoslovenske armije. Pred sam kraj tog perioda formirano je mešovito jugoslovenskosovjetsko aero-transportno društvo JUSTA, ali čije delovanje neće dugo trajati, jer već naredne sezone dolazi do prekida odnosa dve države, pa vojna i civilna vazduhoplovna saradnja prestaju.
Autor je temu postavio hronološki, započevši tumačenje ove saradnje ratnom saradnjom partizanskog pokreta sa sovjetskom armijom i njenim vazduhoplovstvom. U svojoj analizi ratne saradnje koja se završava formiranjem grupe vazduhoplovnih divizija i njenim borbenim dejstvima u proleće 1945. na Sremskom frontu i prema Zagrebu, on dobro zaključuje da su se pojavile „suviše kasno da bi imale presudnog uticaja na tok i ishod rata“, odnosno da se „njihov značaj (se) ogleda u tome što su predstavljale kadrovsku i materijalnu osnovu za posleratni razvoj vazduhoplovstva Jugoslovenske armije“.
U narednim poglavljima Kukobat analizira saradnju dve države i armije u oblasti vazduhoplovstva posle završetka Drugog svetskog rata. Uglavnom se usredsređuje na tehnološku saradnju, isporuke naoružanja i opreme, počevši od aviona, preko oruđa za protivavionsku artiljeriju do različite opreme i rezervnih delova. U jednom od kasnijih poglavlja, autor detaljno tumači tipologiju aviona nabavljenih u Sovjetskom Savezu i njihov tehnološki uticaj na upotrebu u Jugoslaviji. Veoma detaljno razmatra i obuku u sovjetskim vazduhoplovnim učilištima 1944–1948. godine, pri čemu je značajna autorova analiza razlika između školskog sistema i obuke kod Sovjeta i jugoslovenske vazduhoplovne prakse. Autor je obradio jugoslovensku vazduhoplovnu štampu i sovjetski uticaj koji je bio primetan u njoj do jeseni 1948, da bi potom usledio preokret i sovjetska strana portretisana najgorim epitetima. Ovo je značajno poglavlje u kojem se hronološki pokazuje promena političke klime i stavova u odnosu dve zemlje kroz pisanje štampe.
Posebno poglavlje autor je posvetio jugoslovensko-sovjetskoj saradnji u civilnom vazduhoplovstvu, kroz stvaranje i funkcionisanje mešovitog društva JUSTA 1947–1949. godine. Ovo mešovito društvo je težilo da premreži jugoslovenski vazdušni prostor, uspostavi što širu mrežu avio-saobraćaja i u suštini istisne tek formirani Jugoslovenski aerotransport. Ističemo autorov zaključak o društvu JUSTA: „Konačno, Jugoslavija je primer mešovitih društava… koristila kao argumente u nastojanju da dokaže eksploatatorsku prirodu takvih preduzeća, kako na svojoj teritoriji, tako i u drugim zemljama gde su radila, a u korist Sovjetskog Saveza. Ipak, budući da je kratko postojala njen nestanak gotovo da nije imao nikakvog uticaja na jugoslovenski vazdušni saobraćaj“. Posebno nov, sa istraživačke strane, doprinos sagledavanju jugoslovenske vazduhoplovne industrije u kontekstu saradnje sa Sovjetima čini i deo o Vazduhoplovnom savezu Jugoslavije, koji je, rekli bismo, pionirski istraživački poduhvat Kukobata.
Autor uočava da je prodor sovjetskog uticaja i tehnike u jugoslovensko vazduhoplovstvo počeo da stvara prirodan otpor u domaćoj vazduhoplovnoj praksi. Štaviše, i industriji, ustanovljenoj u decenijama postojanja Kraljevine Jugoslavije, Kukobat je posvetio, po nama, ključno poglavlje „Otpori sovjetskom uticaju u jugoslovenskom vazduhoplovstvu“. Ovo poglavlje smatramo značajnom kontratežom u odnosu na tok jugoslovensko-sovjetske saradnje koja je prisutna u ostalim poglavljima.
Pogoršanje jugoslovensko-sovjetskih političkih odnosa će se prelomiti preko pregovora na koje je došla jugoslovenska vojna delegacija u Moskvu početkom 1948. godine. Jugoslovensko insistiranje kod Sovjeta na isporuci mlaznih aviona verovatno je veoma iritiralo Sovjete, koji su se i sami u tom trenutku mučili sa osvajanjem proizvodnje mlaznih aviona i nisu shvatali zašto su jugoslovenskoj strani potrebni najsavremeniji borbeni avioni. Jugoslovenska megalomanija sučelila se sa sovjetskim odbijanjem.
Možemo se, na kraju, složiti sa Kukobatovim zaključkom: „Sovjetski uticaji na vazduhoplovstvo socijalističke Jugoslavije u njegovim prvim godinama, kao i jugoslovenski otpori protiv njih, predstavljaju višeslojnu temu kroz čiju prizmu se prelama čitava istorija jugoslovenskog vazduhoplovstva u ovom periodu“.
Smatramo da će prva monografija Ilije Kukobata Sovjetski uticaji na jugoslovensko vazduhoplovstvo 1944–1949 privući pažnju zainteresovane ali i šire publike. Nadamo se, takođe, da će njegovi sledeći radovi o istoriji jugoslovenskog vazduhoplovstva posle 1945. godine ići i dalje uzlaznim korakom.
Bojan Dimitrijević
