Reči od mramora

01.02.21

Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Pred nama je značajna, opsežna, temeljna, ali isto tako veoma uzbudljiva biografija našeg velikog savremenog pisca i akademika Dragoslava Mihailovića, iz pera njemačkog slaviste, takođe člana SANU, Roberta Hodela. Mihailović i Hodel dugogodišnji su najprije poznanici, a zatim i prijatelji – i u ovoj knjizi, premreženoj podacima, pozivanjima na relevantne izvore1, pa čak i isticanjem poneke nelogičnosti ili nedosljednosti – taj se podatak o prisnoj vezi autora i njegovog sagovornika ne može prenebregnuti. Zapravo, on donosi jedan suzdržan emotivni preliv, možda i nezaobilazan tokom pripreme građe za istoriju jednog dugog, neobičnog, gotovo čudesnog života. „Život Dragoslava Mihailovića je poput odiseje“ – na samom početku, u predgovoru za srpsko izdanje zapisuje Hodel, signalizirajući kroz kratku, maltene lakonsku odrednicu sa kakvim se životopisom susrećemo.
Iole sa piscem i njegovim djelom upoznatom čitaocu horizont očekivanja neće biti okrnjen – u knjizi su temeljno pretresene dvije tematske linije, međusobno zavisne – komplikovana, na trenutke izrazito teška i inspirativna sudbina velikog pisca i logika i temporalnost njegovog autorskog razvoja. Reči od mra­ mora koncipirane su hronološki – poglavlja su raspoređena tako da se naizmjenično bave ključnim trenucima ličnog života pisca (smrt roditelja, školovanje, zatočeništvo na Golom otoku, zaposlenja, stupanje u brak, rađanje djece, prijateljstva3, itd.) i datumima izlaska književnih djela (romani, zbirke pripovjedaka, drame, sabrana djela, dokumentarna proza, politička esejistika) – odjeljci naravno nisu strogo tematski razdijeljeni, nego su nužno isprepleteni.
Knjigu otvaraju poglavlja vezana za rođenje, najmlađe dane, zatim dječaštvo Dragoslava Mihailovića; u njima ima riječi o porodičnim prilikama, socijalnom miljeu u kom pisac odrasta, o rano izgubljenim roditeljima, o prisnoj vezi sa tetkom koja ga je odgajila, o malom gradu – Ćupriji, u kojem provodi svoje najranije godine. Prirodno je, takođe, što tema Golog otoka i Mihailovića kao mladog političkog sužnja (praktično dječaka) zauzima ne samo period faktičkog robovanja, nego markira cjelokupan piščev vijek i rad, utiskujući mu žig doživotne političke obilježenosti.4 Ova pitanja pretresena su u Rečima od mramora u nekoliko navrata, sa različitih vremenskih distanci i iz nekoliko uglova, potkrepljena raznovrsnim izvorima. Ali, mi bismo nešto više pažnje ovoga puta posvetili drugim autentičnim obilježjima ove knjige, nečemu zbog čega nam se ona čini naročito dragocjenom.
Riječ je, najprije, o tome da su dijelovi tih razgovora iz prvih odjeljaka važni ne samo zbog činjenica o životu pisca (na primjer, nešto šira napomena o „dvostrukosti“ piščevog prezimena, alternaciji Mihailović/Mihajlović ili podatak da je u nekoliko navrata liječen od tuberkuloze) i presudnim događajima i uticajima u najprijemčivijim danima čovjeka – u djetinjstvu, nego stoga što donose i poneku rečenicu o opštim kulturnim, ekonomskim, socijalnim prilikama, srpskog društva deceniju pred Drugi svjetski rat. (Dragoslav Mihailović rođen je 1930. godine.) Sagovornik autorov je, dakle, istovremeno i subjekat i „objekat“ biografije. Sam Mihailović se ne libi, pri tome, ni da preispita poneku mračnu i bolnu tajnu iz sopstvene prošlosti. Tako je epizoda o smrti majke donekle demistifikovana već u prvim poglavljima:
U mojoj porodici takođe postoji tajna moje majke (...) bila je svadba, moja majka je igrala na kolu u toj svadbi. To je bila zima, oznojila se, legla znojava u hladnu sobu da se odmori, zaspala je, i kad se probudila, bila je bolesna. I to je bilo objašnjenje za to. (...) I iz tih rečenica ja sam kasnije mogao da zaključim da nije bila tuberkuloza moje majke u pitanju, nego da je bio neki abortus urađen onako kako su to žene radile (17–18).
U prvim poglavljima je, takođe, očevidan i jedan od važnih principa putem kojih je građa organizovana a kazivanje vođeno – svojevrsno sučeljavanje intimnog, razgovornog diskursa sa odgovarajućim pasažima iz Mihailovićeve proze. U odjeljku koji opisuje prve školske dane Mihailovićeve, u češkoj školi, Hodel komponuje naporedni diptih od iskaza samog pisca i od ulomka iz romana Gori Morava (označenog kao autobiografski). U romanu se, podvlači stilsku i razlikovnu crtu Hodel, „nešto tamnijim tonovima opisuju prva školska iskustva“ (30), što nas vraća staroj hermeneutičkoj nedoumici oličenoj u pitanju do koje mjere autobiografski roman mora biti pouzdano činjeničan da bi istovremeno bio i biografija i intimna istorija. Vodi nas, takođe, i ka dilemi da li ima nečeg autentično poetičnog u inherentoj nepouzdanosti sjećanja, s obzirom i na to da smo svi mi, na ovaj ili onaj način, nepouzdani naratori sopstvenih života – kako tvrdi savremena psihologija. Hodel se, svakako, ne ustručava da podvuče određene diskrepance nastale ili zbog „rupa“ u sjećanju, nedostatka podataka, ili zbog drugačijih navoda ili interpretacija u određenom vremenskom odsječku. Jedan takav indikativan slučaj nalazimo na strani 45, kada Hodel govori o Mihailovićevim sjećanjima na propagandu u vezi sa seljačkim zadrugama („Moguće da se pisac nije prisetio sasvim tačno“, bilježi autor).
U ovom prvom dijelu nailazimo na još jedan izvanredan detalj, koji pri površnijem čitanju može lako da nam promakne. Riječ je o epizodi, tj. Mihailovićevom sjećanju na to kako njegovoj tetki, nepismenoj ženi, sin čita Vukove pjesmarice i ona ih uči naizust i dalje govori. Scena je izvanredna ne samo stoga što bar donekle koriguje teoriju o fiksaciji, bezmalo smrti usmenog procesa onda kad se djelo zabilježi i publikuje, nego i zato što ilustruje neprestano pretakanje usmenog u pisani i pisanog u usmeni diskurs – što je proces suštastven za cjelokupnu poetiku Dragoslava Mihailovića i svaki red njegovog impozantnog djela, ali naročito za kanonske romane Kad su cvetale tikve i Petrijin venac. I sam Robert Hodel, smatramo da je neophodno istaći, posjeduje istančanu pripovijednu žicu. Samo u narativne poslove potpuno neupućenog čitaoca može zavarati pozicija redaktora i povremeno komentatora, što se skromno povlači iza opsežnih iskaza intervjuisanog pisca, pri čemu se kombinuju razgovori koje sa Mihailovićima vode drugi autori, novinari i sam Robert Hodel u nekoliko navrata. Osjećanje za pripovijest odaje se i u sitnicama, detaljima, kao npr. kada autor biografije, zbog izbjegavanja monotonije, povremeno naziva pisca „Nedeljkinim suprugom“ (onda kada Nedeljka Mihailović sama učestvuje u razgovoru), ali i nekim drugim, očiglednijim pripovijednim rješenjima. Jedno od njih, za nas naročito uspjelo, jeste refrenično ponavljanje razgovornog sklopa „i tako...“, koji svojom frekvencijom kao da referiše na neku beskrajnu priču. Ovaj redundantni (za sam sadržaj) prozni napjev mogao je da iščezne iz konačne verzije teksta bez ikakve štete po bazičnu informativnost, ali sa ozbiljnim posljedicama po njegov izražajni potencijal. Slučaj neodoljivo počinje na liči na precizno iznađenu sintagmu kojom Hodel opisuje Mihailovićev pripovijedni postupak –na nekomentarisanu neposrednost figure koja pripoveda. Kada Hodel stavi napomenu „smeje se“ uz neki gorak, ili otrovan Mihailovićev (auto)cinizam („to je mesec ili dva otkako sam ja došao u logor i ja čitam Hamleta [Smeje se]“, str. 75), u tim trenucima pomalja se najautentičniji odbljesak posmatrane ličnosti.
Naslov ovog teksta stoga se ne odnosi samo na čuvenu Jeremićevu odrednicu stvarnosne proze (koju je ponijelo, osim proze Dragoslava Mihailovića, i djelo Milisava Savića, Vidosava Stevanovića, nešto ranije velikog Miodraga Bulatovića, zatim Slobodana Selenića, Miroslava Josića Višnjića, itd.7), nego i na poeziju svakodnevnog života koju generiše Mihailovićev govor u ovoj knjizi, iluziju neposrednog saopštavanja koju Hodelovo priređivanje čuva.
Hodel, sasvim opravdano, dosta prostora u Mihailovićevom iskazu daje njegovim autopoetičkim određenjima. Na strani 239 pronalazimo opis transpozicije stvarnosti, naročito živućih, stvarnih ličnosti u narativno tkanje. „Imena istorijskih ličnosti ovde (tema je roman Zlotvori, prim. N. B.) imaju romanesknu, a ne istoriografsku ulogu“ da bi „stvorile uverljivu zbiljsku potku na kojoj se mogla izatkati ovakva književna fikcija“. I onda kada sam pisac propušta da naglasi koja je stvarna ličnost moguća inspiracija za određeni lik u romanu ili pripovijeci, Hodel ga često na to vraća.8 S druge strane, iako sam Mihailović nerijetko i decidirano podvlači razliku između dokumentaristike i stvarnosne proze, da granice niti su tako jasne niti ih je moguće čvrsto ustanoviti svjedoči i stav iz Golog otoka prema kome on ne želi da govori kao objektivan naučnik, nego kao „svedok, žrtva i učesnik“ (229). Lakonska izjava, izdignuta skoro do poetičkog kreda – „Ja sam se trudio da ne obmanjujem“ – svjedoči koliko o karakteristikama djela toliko i profilu ličnosti pisca koga upoznajemo kao čovjeka, a ne samo kao autora. Smrt autora u naratološkom smislu ispostavlja se s Mihailovićevom slučaju kao neuspio eksperiment.
Kroz višekratne razgovore Hodel nastoji da Mihailovića navede da definiše svoje ključne poetičke postulate. Pisac nije opsežan ni detaljan u odgovorima. Problemi, koje je Hodel označio kao poetološke, nešto opširnije se razlažu, na primjer, na strani 201, ali i tada pisac više govori o sumnji u sopstvene sposobnosti i rvanju sa građom: „jednog trenutka se pojavila pukotina između širine romanesknog zahvata i mogućnosti glavnog junaka da ga svojom vizijom savlada“ (201), „uvek ste u sukobu sa svojim sposobnostima (...) tekstovi s izvesnim problemima u odnosu na materijalnu istinu“ (201). Ponekad, doduše rijetko, bude riječi o (samo)identifikaciji u odnosu na neke druge autore (u nekoliko navrata apostrofiran je Solženjicin). Uvid u određeni poetički princip kod ovog pisca dolazi pri naknadnom iščitavanju, pri redigovanju, kada on, prema sopstvenom svjedočenju, primjećuje da je nešto napisao „poštujući nekakve principe, nekakvu poetiku“ (245). Hodel zbog toga, čini se, rezimira kao naučnik i svesrdni proučavalac Mihailovićevog djela da u cjelini ovog novelističkog opusa „mogu da se prepoznaju dva karakteristična opredeljenja. Dok je u nekim pripovetkama naglašena radnja, a kao tema su uglavnom uzete teške ljudske sudbine, druge se zasnivaju na izostavljenom sižeu i istaknutim slikama svakodnevice“ (123). Ovo, dakako, nije jedino mjesto na kome se Hodel izjašnjava o prirodi Mihailovićevog narativnog postupka, ali je upadljivo da u ovoj knjizi na tom pitanju autor naročito ne insistira.
Na samom kraju, van biografskog narativnog mozaika sačinjenog od autobiografskih iskaza Mihailovićevih, proznih i naučno-komentatorskih pasaža Roberta Hodela, donose se i hronologija života i rada, popis nagrada i priznanja, spisak ekranizovanih djela, popis monografija i zbornika radova o piscu, odlomci iz 11 tekstova Mihailovićevih kolega pisaca o njegovom djelu, kao i imenski registar.
Knjiga Reči od mramora, osim što daje neocjenjiv doprinos našoj biografistici i proučavanjima djela velikog savremenog pisca, istovremeno je i jedno narativno ogledalo, jedna bar na trenutke, autobiografija o drugima. Jer, dok se ova knjiga čita, koliko god on nastojao da se sakrije, oblikuje se i ličnost samog autora, Roberta Hodela, i čitaocu je potpuno jasno koliko je u njemu, osim naučne pedantnosti, i gotovo djetinje radoznalosti, neprekidno budne posvećenosti svom predmetu.

Dr Nedeljka V. Bjelanović

12.12.20 Danas

Taman što izbegosmo još jednu tipičnu andrićevsku buru, u kojoj svetitelja srpske književnosti neki zli ljudi pokušavaju da po ko zna koji put raščine, usled strančevog pisanja o biografiji nobelovca (videti Mihael Martens: U požaru svetova), pojavi se niotkuda još jedan prijatelj ovdašnje književnosti, i iz predgovora koji dade uz nemačko izdanje Mihailovićevih pripovedaka, načini životopis, koji urednik Dejan Mihailović prozva „prvom biografijom velikana srpske književnosti“.

Od tolikih velikana tikve pucaju, to najbolje zna Dragoslav Mihailović, kome se ni u čemu, i ni pod kojoj tački ne spori književna veličina.

Ali da li je i kakav čovek bio, kušajući sujetu i savest na zabranima socijalističko-udbaške magle, to Robert Hodel nastoji da otkrije.

Pritom, on igra na najbolju moguću kartu: pušta samog pisca da govori, i izbegava, time, da mu se sudi kao gorepomenutom Martensu, premda je vlastiti i kritički sud sveden na minimum potrebe.

Knjiga Reči od mramora, koju je nedavno objavila Laguna u prevodu Mine Đurić, jedan je veliki intervju, sastavljen od niza manjih razgovora, kojima autor dodaje komentare, što ima da objasne kontekst radnje, odnosno životne situacije.

Kad tumači političko-društvenu i istorijsku zbilju, on se oslanja na zapadnjačku literaturu i knjige svoga jezičkog područja, što daje sliku siromašnog vidika, kao kad bi nebo slikali samo jednom nijansom plave boje (istu manu ima i knjiga posvećena Saši Petroviću koju potpisuje Vlastimir Sudar).

Iako je malo tih mesta, i sve je usmereno na teren pisca o kome se piše, ostaje utisak da nas Nemac nije dobro pročitao, i da našu istoriju tumači kao nisku bisera s koje otpadaju sve zapremljene kuglice.

Nije dobro, jer nije uverljivo, i biograf se ne može osloniti na beleške koje pišu oni koji nisu živeli među nama. Sreća, opet kažem, pa toga je malo, i skriva se pod utiskom neprerađenog dijaloga.

Ko je čitao Mihailovića, verovatno pamti koliko je govor u knjigama autentičan, kako je zadržan duh određenih podneblja, s kakvim se žarom iskazuje dijalekat, i kako jezik ulice postaje skaz.

Taj će se sigurno obradovati, jer Hodel retko interveniše, i ne rediguje intervju: uhvaćen je i Mihailovićev uzdah, i zastanak pred misao, i nesigurnost tvrdnje.

Paradoksalno, kako samo književnost ume, stvarnost se spaja s maštom, i pisac preko jezika postaje jedan od vlastitih likova.

Preuzima im i obrazine, jer usled starosne dobi smatra da više nijednog od njih neće moći da stvori.

Materijal se deli po linijama hronološkog životopisa, od rođenja i materijalno oskudnog detinjstva u Ćupriji, preko okupacije o kojoj je malo šta rečeno, do Golog otoka na koji pisac stiže usled optužbe da je navijao za Ruse, iako je samo branio svoje drugove.

Činjenica da je Mihailović pionir na polju istraživanja golootočkih tortura (dao je analizu u pet knjiga, međusobno povezanih), nedovoljna je da odgovori na pitanje da li je on bio ili nije pripadnik komunističke omladine, član Partije, prikriveni saradnik Udbe, jer iako Mihailović priznaje da je od 1971. raščistio sa svojom prošlošću (koju je u više navrata svom kumu Borislavu Pekiću pokušao da rastumači), ona mu se svake godine vraćala bumerangom u čelo.

Njegova rodna Ćuprija zabranjivala mu je knjige, i morao je ličnim zalaganjem da puni lokalnu biblioteku. U svakom stopu pratili su ga pripadnici službe bezbednosti, a neki od njih ga na ulici i javno prozivali.

A on kaže da je u SKOJ otišao kako bi imao čime da se prehrani, jer u to vreme beše praktično na ulici, bez oca i majke, tek sa jednom tetkom koja ubrzo umire.

Ko uživa u Tikvama, Čizmašima, u Lovu na stenice, u Petrijinim doživljajima, imaće i tu privilegiju da na jednom mestu upozna žive ljude koji su piscu bili početni impuls za književni dokument.

Hodel, međutim, pravi još jednu grešku, jer roman Gori Morava uzima kao biografsku činjenicu prvog reda, iako je dobro znano da prilikom pisanja, takav jedan podatak, samim činom umetničke transpozicije, postaje umetnička nit, te gubi, bar u segmentu rukopisa, svoju realnu podlogu.

Ispravlja se na jednom drugom mestu, jer uspeva da političku publicistiku jasno odvoji od beletre, i tad upoznajemo Mihailovića i kao političkog mislioca, u radu Srpske akademije nauka i umetnosti, kao i u tekstovima gde poziva javnost da se odrekne jugoslovenskog koncepta i prigrli nacionalnu misao.

On, kao i njegovi junaci, već početkom 1980-ih godina, zna da je u regionalnom srž nacionalnog života i da će upoznavanje svih lokalizama doprineti boljem životu u Srbiji.

To postiže i priznanjima na sudu, jer u ovom veku i on je rehabilitovan, i mnogi drugi stradalnici kažnjeničkog logora na hrvatskom primorju.

Time se on obračunava sa nacionalnom prošlošću, ne samo svojom literaturom, kojom se trudi (i uspeva) da razotkrije mehanizme tajne službe, političkog establišmenta, ketmanstva, niskih ucena, torture, i nadasve, surovog života na društvenoj margini, već i svojim likom i građanskim dostojanstvom, čiji potpis vredi koliko i svaki delić istine o onome što se dešavalo iza komunističke pozornice.

Ivan Đurđević

19.11.20 Vreme

Velikom piscu Dragoslavu Mihailoviću nije bilo lako s drugima, niti je drugima, sva je prilika, bilo lako s njim. Nije mu, sugeriše biografija nemačkog slaviste Roberta Hodela, bilo lako ni sa samim sobom. I tako već devedeset godina. Jedan ga prijatelj, sećajući se njihovih studentskih dana, opisuje kao "veoma zaguljenog" (str. 101). Upravo je ta osobina – zaguljenost – umnogome odredila Mihailovićev život i njegovo delo, a da se, pritom, ne mora nužno shvatiti kao rđava odlika karaktera, već kao svojevrsni odnos prema životu, kao organska reakcija na nepoštenje, kao nemirenje sa svetom bez pravde. Žestoku je cenu platio Mihailović zbog karaktera koji mu nije dopuštao da ćuti (kada je to bilo pametnije) pred onim što je držao nepravednim, ali je, zahvaljujući istoj toj crti, uspevao da opstane i na najstrašnijim zamislivim mestima, te da, u prilično bespoštednom rvanju sa samim sobom, proizvede neke od najlepših knjiga na ovome jeziku. Na mnogim će mestima ove knjige Mihailović reći kako se nije dao. Kada ga drugovi komunisti uhapse septembra 1950. godine zbog predugog jezika i strpaju u zatvor u Ćupriji, šef ćuprijske Udbe Dušan Savić Šane posećuje ga u ćeliji, u ponoć, da bi ga, obolelog od tuberkuloze, tukao. Reći će Mihailović da se nije dao, izmicao se i branio ("vrlo sam bio bandoglav, str. 66"): kada bi batinaš pokušao da ga šutne u mošnice, čizma bi mu se uplela u zimski kaput koji bi Mihailović oblačio znajući šta ga čeka (str. 70). Kada su ga provlačili kroz stroj na Golom otoku – špalir ljudi koji te tuku dok pokušavaš da prođeš između njih – kojom prilikom su mu polomljena rebra (saznao je to decenijama kasnije, slučajno), uzvraćao je udarce i otimao se (str. 84). Nije se dao. Nije se dao ni kada se borio rečima, često rizikujući da pokvari i prijateljstva do kojih je držao najviše moguće. Kada mu kum Borislav Pekić pošalje rukopis svoje priče, odgovoriće mu Mihailović da mu se priča ne dopada i pokušaće da objasni zbog čega. Pekić mu, na svoj gospodstveni način, odgovara pismom koje odlično ocrtava Mihailovićev karakter: "Pobogu, čoveče, zar ti ništa nisi naučio od socijalističkog društva u kome imaš sumnjivo zadovoljstvo da živiš? (...) Ko je pametan ikada govorio istinu? Ko je pametan ikada rizikovao da izgubi jednog takvog prijatelja kao što sam ja zbog neke tričave priče i potrebe da se o njoj kaže mišljenje? Sa tom filosofijom nećeš daleko doterati u svetu koji je u stanju da konzumira samo pohvale, a na kritiku gleda kao na neprijateljski akt. Dakle, ovo što si sa mnom učinio ne pokušavaj sa drugima" (str. 70-71). Slične će razmene imati sa Aleksandrom Tišmom, Danilom Kišom, Mirkom Kovačem, a naročito pripadnicima tajnih i javnih službi koji mu se, kao Golootočaninu, nisu skidali s grbače sve do devedesetih godina prošloga veka.

PISANJE I STVARNOST

Reči od mramora čudna je knjiga koja, barem na početku, zahteva specifičan angažman i strpljenje čitaoca. Uglavnom je sačinjena od snimljenih razgovora koje je Robert Hodel vodio s Dragoslavom Mihailovićem u periodu od 2002. do 2019. godine, da bi delove tih razgovora, bez ikakvih intervencija, prenosio na papir. Mihailović nikada nije bio čuven po svojim govorničkim veštinama, a u zapisima koje Hodel prenosi i od kojih je najveći deo sačinjen u vrlo visokim piščevim godinama, pisac prekida rečenice pa ih ne nastavlja, služi se poštapalicama, ponavlja se – premda je, dodajmo, Mihailović potpuno lucidan i dobrog je pamćenja, te, sadržinski gledano, nema nikakvih problema – ali sve to, barem na početku, stvara ponešto mučan utisak: zašto Hodel nije, naprosto, uredio piščev govor? Ali ako se čitalac neoštećen probije kroz prvih dvadesetak stranica, odjednom tekst počinje da se otvara, a rečeni postupak dobija svoj razlog jer Mihailović, lepom i sasvim hotimičnom zamenom mesta, odjednom postaje nalik svojim mucavim junacima, knjiga uspostavlja ritam koji Hodel održava inteligentnim pitanjima, a čitav postupak, uprkos čudnovatosti, pokazuje svoju opravdanost. I ne samo to. Kao što se Mihailović ne odlikuje zapaženom retorskom veštinom, ni teorijsko mišljenje ne spada u njegove vrline, pa najčešće nije u stanju da uopšti svoje spisateljsko iskustvo, ali će zato njegove sasvim spontane reakcije da nam pruže i više nego dragocenu građu za izučavanje odnosa pisanja i stvarnosti. Ne jednom će Mihailović reći da se ponaša kao junaci njegovih priča i romana: ili se izlajao kao Ljuba Vrapče iz Tikava, ili je ispred bioskopa Zvezda tuberkulozno "bacio krv" kao Sveta iz priče Treće proleće Svete Petronijevića, pokazujući, na taj način, ono što veliki pisci znaju čak i kada ne znaju: ne dolazi stvarnost pre pisanja, nego pisanje potkazuje stvarnost.

GRAĐA ZA BUDUĆNOST

Osim, dakle, što smo dobili biografiju jednog od najvećih (i najdugovečnijih) pisaca ovoga jezika, dobili smo i građu za dalja izučavanja njegovog dela, naročito za one teoretičare koji veruju da je život pisca konstitutivan za njegovo delo, ali ova knjiga otvara i neka, blago rečeno, ni malo prijatna pitanja. Šta je, kog đavola, radila ovdašnja teorija književnosti te za sve ove godine nije uspela da proizvede nijednu monografiju o piscu koji je stvarao i koji stvara ovaj jezik? Dragoceno je, naravno, kada o nama pišu stranci, i to ne samo zato što nas oni vide onakvima kakvima mi sebe, uglavnom, ne doživljavamo, već su stranci, naprosto, odvezani od konteksta koji je nama, ovdašnjima, težak poput bukagija, te pisac, čak i kada je skrupulozan poput Hodela, može da "opusti ruku". Ali ne imati monografiju o jednom Dragoslavu Mihailoviću potpuno je – evo da opet budemo blagi – nedopustivo (utoliko bi na svaki način trebalo ohrabriti Miletu Aćimovića Ivkova da najzad stavi tačku na svoj tekst o velikom piscu). Teorijski radovi o piscu Tikava, pa i nove biografije – zašto da ne? Mihailovićev život je, kako pokazuje Hodel, jedna velika, strašna, veličanstvena priča, a nemački je slavista okrunio tek jedan njen deo – stvar su elementarnog samopoštovanja jedne kulture.

ivan milenković