Prostori signalizma

01.09.18 Lipar

O signalizmu je u teoriji književnosti dosta pisano, i teško bi se sa današnje tačke gledišta moglo govoriti o tome da je u pitanju jedan prećutni neoavangardni pravac srpske književnosti. Građu o signalizmu čine kako eksplicitne poetičke i polemičke knjige Miroljuba Todorovića, tako i knjige drugih, manje ili više signalizmu bliskih autora. Vredno je pomenuti knjigu Orbite signalizma Živana S. Živkovića, koja daje detaljan pregled signalističke poezije u vremenu kada je signalizam još uvek u fazi afirmacije (ako ju je ikad i prošao) i pod znakom novog, a sa kojom knjiga Legitimacija za signalizam ima mnoge formalne sličnosti. Zatim, nezaobilazna je knjiga Signalizam srpska neoavangarda Julijana Kornhauzera, koja sadrži istorijski pregled porekla i nastanka signalizma, te trasira moguće pristupe u tumačenju signalističke poezije. Naposletku, od neprocenjivog značaja za tumačenje dela neoavangarde, ali i za inspiraciju monografije Jelene Marićević, jeste knjiga Legitimacija za beskućnike Ivana Negrišorca koja se bavi pitanjem neoavangardne književnosti, te tri njena predstavnika: Miroljuba Todorovića, Vujice Rešina Tucića i Vojislava Despotova.

Pored osnovne literature o signalizmu, važne su opšte teorijske knjige poput Teorije avangarde Petera Birgera i Avangarde i neoavangarde Mikloša Sabolčia, koje daju dodatni teorijski argument signalizmu i učvršćuju njegov položaj u opštim poetičkim okvirima neoavangarde. Sve ove ključne knjige, koje razmatraju i artikulišu signalizam, Jelena Marićević u svojoj monografiji uzima u obzir, te se njima vodi dosledno i argumentovano, dopuštajući u velikoj meri svom analitičkom duhu da progovori i odbrani ovaj neoavangardni pravac.

Početak ove monografije krasi svojevrstan uvodni tekst, koji ujedno čini i podnaslov knjige (Pulsiranje signalizma), u kome autorka izlaže svoja načela, namere i zamisao pri sastavljanju ovog dela. Žanrovska nekoherentnost monografije jeste nešto na šta čitalac od početka treba da se navikne, budući da autorka i sama kaže da knjigu čine „eseji, članci, prikazi i tekstualne minijature koje su sabrane unutar [...] korica”. Osnovna inspiracija za stvaranje ovakvog dela obrazložena u uvodniku jeste potreba za celovitošću, čije je poreklo dvostruko: zbog svesti o sintezi prethodnih i sopstvenih dosadašnjih istraživanja signalizma, ali i novih nadinterpretacija koje je mogućno konstruisati kao mnogozaik sastavljen od nekoliko mozaika. Kao temelj za stvaranje metaforičnog naslova ove knjige autorka uzima Teoriju o pulsiranju književnosti Petera Zajaca, koja je, pored Vinaverove poezije u potaji, i poezije Miroljuba Todorovića u centru, jedan od osnovnih vezivnih elemenata korišćenih pri osvetljavanju kompleksnog pitanja signalizma.

Razmatranje osobina jednog neoavangardnog pravca kakav je signalizam autorka započinje čvrstim smeštanjem signalizma u okvire kulturno-istorijskog konteksta, opštim pregledom analitičke i građe koja je nastala praktikovanjem signalizma, te razmatranjem odnosa signalizma sa tradicijskim i savremenim umetničkim tokovima i formama. Celina Neoavangarda – signalizam: književna teorija i praksa (Sve je samo signal što ti vidi oko) podeljena je na devet podcelina, od kojih svaka razmatra po jednu od važnih osobina ovog pravca. Važno je istaći i to da Jelena Marićević pitanjima signalizma pristupa iz dvostruke pozicije, s jedne strane kao teoretičar književnosti, a sa druge, suptilnije strane, kao praktičar signalizma koji ne preza da se i sam isproba u domenima ovog pravca.”

Podrobna analiza trenutka nastanka signalizma, determinisanje mogućih datuma važnih za formiranje signalizama (scijentizma), te pitanje njegovog korena u avangardi a pre svega u futurizmu i dadaizmu, osnovne su teme odeljka Signalistička „estetika recepcije”. Senčenje istorije periodika, književnih časopisa koji su učestvovali u procesu legitimacije signalizma, autorka pokreće ključna pitanja na koja signalizam računa, poput „otvorenosti” dela i „super-čitaoca”. Druga celina poglavlja Društveno-politička uslovljenost neoavangarde kazuje o signalizmu jednu važnu činjenicu, da se on može i katkad mora posmatrati kao reakcija i promišljanje društvene stvarnosti; neretko kao ogledalo u kome se naziru istorijski događaji i okolnosti, signalizam u svoje delo unosi elemente alternativne socijalne misli i njene efektivnosti na stvarnost. Shodno tome, neizostavni su kontakti i saodnosi koje signalizam ostvaruje sa pojavama na društvenim i kulturnim poljima, te se u monografiji analiziraju Signalizam i „kultur džeming”, dok Oštrica signalističke giljotine podrazumeva i kompleksno pitanje književnosti i vizuelne umetnosti. Autorka samerava i pronalazi analogije između dela Miroljuba Todorovića, posebno njegovih vizuelnih pesama i Šatro priče i šatro romana Boli me blajbinger i filmova Miše Radivojevića Kvar i Dečko koji obećava, kojima kao zajednički sadržalac figurira motiv obezglavljenosti, apokaliptični ton i dehumanizacija protagoniste. Kao izvrstan signal i osobenost pravca autorka izdvaja zamenu glave predmetom, opredmećivanje intelekta, postupka čiji se smisaoni potencijal tek senči i naslućuje. Druga polovina ove celine čitaoca sa namerom vodi jednim naoko čudnim putem; naime, autorka redom razmatra odnose signalizma i postmoderne, te filmske umetnosti, da bi preko odeljka Signalizam – simbolizam stigla do konačnog poetičkog odredišta, Signalizma i baroka. Idući putem obrnute hronologije, autorka ističe jednu važnu osobinu ovog neoavangardnog pravca – njegove moguće veze, uticaje i korene. Povezujući delo Miroljuba Todorovića po poetičkim i estetskim osobenostima sa delom Save Damjanova, tumačeći ciklus A B C o Miroljubu Todoroviću u kontekstu filma Biti Džon Malkovič i jugoslovenskog crnog talasa, smelo se poigravajući sa kanonskim stihovima Vojislava Ilića iz naslova poglavlja, te, naposletku, dolazeći do baroknih elemenata koji se mogu prepoznati u delu Todorovića, Jelena Marićević izvodi apologiju signalizma i potvrđuje to da „signal nije samo znak, [...] već i uspostavljanje veza i značenja tih veza” (25), te i da „Jedna istina ne postoji”, odnosno, da „svako moguće značenje je legitimno” (27).

Gusto i do u tančine precizno opisano mesto signalizma u istoriji književnosti i kulturno-istorijskom kontekstu jesu elementi prvog poglavlja ove monografije, koji svedoče, ako ne o sveobuhvatnosti i otvorenosti signalizma, a onda o mnogim interpretativnim sposobnostima autorke i načelno jakom komparativnom impulsu koji je predstavljaju kao pravog signalističkog tumača.

Tamni vilajet od vrbovog pruća, drugo poglavlje, bavi se pitanjem obimne epistolarne građe koje je pedantno čuvao i skupljao Miroljub Todorović. Budući da spada među prve autore koji se ovom važnom temom bave, autorka svoje poglavlje koncipira školski i temeljno pristupajući problemu; pre svega, ona opisno ucrtava opšte karakteristike prepiske Miroljuba Todorovića, čineći tako na samom početku čvrsto argumentovanje važnosti ove građe u okvirima signalističke poezije i mejlartističkog veka. Pitanje prepiske nužno se u delu ovog autora vezuje za Dnevnike signalizma, dok obimna građa ne računa samo na publikovane materijale, već zalazi i u predeo rukopisne zaostavštine. Na taj način, logičnim sledom postaje nužno klasifikovati obimnu građu, što autorka i radi u celini nazvanoj Problemi klasifikacije. Vrednost pokretanja pitanja prepiske Todorovića, njene klasifikacije i analize, predstavlja sam po sebi jedan veliki korak i naznaku budućih istraživanja Jelene Marićević.

Kao dobar primer tih istraživanja pokazuje se i celina Prepiska Miroljuba Todorovića sa Marinom Avramović (primer), koja sa poglavljem Dnevnici neoavangarde: „Dnevnici signalizma” Miroljuba Todorovića i „Radni dnevnik” Judite Šalgo daje pregled neoavangardnih dnevničkih zapisa i materijala najrazličitije žanrovske, estetske i umetničke vrednosti. Ova poglavlja zauzimaju važno mesto u monografiji, jer poput krokija najavljuje i prethodi konkretnijem i dubljem bavljenju različitim aspektima signalizma, čiji je prepiska neposredan i sasvim prirodan deo.

Polazeći od sopstvenog iskustva lektora za srpski jezik na Jagelonskom univerzitetu u Krakovu, vešto povezujući realije i fikciju metaforama bolesti zaraze, autorka esejističkim diskursom čitaoca uvodi u problematiku položaja slavistike u svetu. Utemeljeno na analogijama koje se mogu uočiti na planu dnevničke proze jednog vremena, ovo poglavlje daje pregled i komparativne analize dva dnevnika; puštajući da metafora bolesti iz uvoda teksta sazri, te je uočavajući kao dominantnu notu dnevnika Todorovića i Judite Šalgo, autorka uspeva da poglavlje učini koherentnim i uobličenim. Dve su jezgrovite tačke koje figuriraju Dnevnicima: prva, koja je zasnovana na opštoj bolesti sveta, nizu savremenih ratova koji se javljaju i nikako se ne okončavaju, te druga, intimnija i ličnija, na planu bolesti modernog doba. Spisak novih bolesti iz dnevničkih materijala Miroljuba Todorovića koje kao „bolest, zaraza... šuga” (56) mogu zaraziti modernog čoveka, autorka precizno pronalazi i izdvaja, te daje katalog od preko pedeset bolesti (51).

Poglavlje „Vremenske linije” signalizma: Facebook signalizam jeste najoriginalniji i najinventivniji deo ove monografije. U njemu autorka, putem vrlo slobodne analogije, uviđa sličnosti između prakse vođenja dnevnika signalista i tzv. ,vremenskih linija’ društvene mreže Facebook. Budući da ,vremenska linija’ nema primarno estetsku namenu, već služi kao određeni neposredni dokument nečijeg života osenčen putem audio-vizuelnih i tekstualnih sadržaja, te da se zasniva na hronološkom osnovu, on umnogome liči na modernu, upravo unapređenu verziju dnevnika. Autorka ove dve vrste dokumenata, pravih dnevnika i njihovih modernih zamena, načelno ne vidi kao različite, već u savremenoj varijanti dnevnika vidi jednu blistavu mogućnost: imajući u vidu da je ,vremenska linija’ neposredni odraz vinaverovski shvaćene stvarnosti, koja može služiti „za sredstvo svog stvaranja” (57), elementi te stvarnosti mogu poslužiti za konstrukciju umetničkog dela. Štaviše, u skladu sa žanrom ready-made, odnosno, nađene poezije, elementi stvarnosti zabeleženi slučajno na ,vremenskoj liniji’ mreže mogu postati i možda već jesu, uz artističke intervencije i redakcije, prava gotova signalistička umetnička dela.

Tri kratka eseja (Čak i Sfinga ima oči, Pucanj u čitaoca i Svilen gajtan oko sveta: Primer eksperimentalnog prevođenja vizuelne poezije) čine kratki predah u kompoziciji ove gusto tkane monografije. Prvi se bavi knjigom Stvarnost i utopija Miroljuba Todorovića, te je tumači u kontekstu utopističkih knjiga koje predstavljaju ,izvore znanja’. Dajući teorijski pregled ovakvih dela od Aristotela, Kvintilijana do Kurcijusa, autorka lokalizuje i brani knjigu Todorovića kao svojevrsnu esenciju i soc koji se iz iskustva signalizma nataložio, dajući joj u hermeneutičkom kontekstu visoku ocenu, te ostavljajući pitanje smisla otvorenim, upravo zadatkom za čitaoca ,munjograma .

Potencijal čitalačkih uvida izražava se u potpunosti u drugom eseju koji analizira knjigu Jezik i neizrecivo, već označenu kao svojevrsna prethodnica knjige Stvarnost i utopija. Videvši ovu knjigu kao još jednu vrstu sinteze signalističke poetike, autorka izdvaja važne elemente poput pitanja eksperimenta, hiperprodukcije, prisustva postmodernizma, super-čitaoca, ali i daje vredne analize važnog signalističkog motiva svinje i njenog transponovanja iz stvarnosti i fraza u predeo umetničkog.

Treći tekst-predah na sredini ove monografije bavi se praktičnim znanjem proizašlim iz iskustva upražnjavanja signalizma. Podsećajući na vrednost signalističke inovativnosti, posebno na planu tvorbe novih žanrova, autorka u ovom poglavlju daje ,prevod vizuelne pesme Keičija Nakamure, čineći tako praktično artikulaciju vizuelnog, izražavajući ideje i asocijacije putem reči. Naposletku, uvodeći u predeo interpretacije sopstvenu, Nakamirinu, ali i pesmu Igra kinesku svilenu bubu Todorovića, autorka primerom dokazuje smisaoni potencijal jednog takvog beskonačnog artističkog mnogougla.

Poglavlje Glosa za Miroljuba Todorovića simptomatičnim naslovom, i još markiranijim sadržajem, ukazuje na vrednu osobinu u pisanju Jelene Marićević – težnju za slobodom u izrazu. Tako se i ovo poglavlje, kovano pesničkim iskustvom, obrazuje uz pomoć glose, te svaka celina u njoj predstavlja deo ranije najavljen u osnovi teksta, a prepoznaje se kao niz citata iz Todorovićevog opusa. Celina U potrazi za zlatnim runom ukazuje na inspiraciju i zamah poput Vinaverovog, ali i na moguće veze signalista sa poezijom Mušickog, kao i sa našom bajkovnom i folklornom tradicijom. Nastavak poglavlja silazi dublje u motive poezije Todorovića, analizirajući ih uz svest o novim arheološkim otkrićima i opitima nad mumijom The Lady, ulančavajući ih sa Kostićevim Spomenom na Ruvarca i kulturom Starog Egipta, kao ključnim tačkama na putu samospoznaje i ucelovljenja. Sledeći deo izdvaja element duha i njegovog jezika spram materijalnog sveta, i sagledava ga, u plotinovski shvaćenoj bipolarnosti duše, kao ključni element dela Poklon-paket. Poslednja celina Glose predstavlja eksplikaciju postupka stvaranja jedne pesme koja nastaje na principima matematike i kombinatorike. Autorka poentira nad stvorenom celinom izdvajajući na kraju Glose osnovne motive, značenjska uporišta i tačke ujedinjenja u poeziji signalizma i njenih rođaka i predaka.

Guram vam prst u oko svojim avangardnim prizvukom i nasleđem dobro je odabran naslov za poglavlje koje se bavi autopoetičkim tekstovima iz vremena nastanka signalizma, te njegovom recepcijom na knji- ževnoj i kritičkoj sceni. Ističući važnost studije Ivana Negrišorca, te mane članka Ivane Jarić, autorka na neskriven način pokazuje sopstvenu angažovanost i pedantnost prema srpskoj književnosti, čiji je, prema njenom mišljenju, signalizam važan deo. U istom tonu, više poput skice negoli završenog poglavlja, autorka ispisuje poglavlje Veliko banditsko srce Miroljuba Todorovića doslovno braneći književnu vrednost (neo)avangarde na polju napada književnih kritičara.

Jedno od najstudioznijih poglavlja ove monografije je ono pod nazivom Libertenski dijalog: Eros i Po(r)nos signalizma. U njemu autorka vešto analizira književne pojave i pravce druge polovine XX veka, sažimajući njihove naporedne pojave i trajanje u metafori ljubavnog odnosa, katkad erotskog, a katkad i pornografskog intenziteta. Komparativno sagledavanje eksplicitnih odlomaka dela Todorovića i Save Damjanova daje preciznu sliku poetičkih težnji na književnoj sceni. Još jedna od odlika ovog poglavlja jeste ta što ono može poslužiti, veštim izborom odlomaka, i kao izvesna antologija erotsko/ pornografske srpske književnosti toga doba.

Sledeće poglavlje monografije pod nazivom Šatro signalizacija: Kino čitanje „Šatro priča” i romana „Boli me blajbinger” Miroljuba Todorovića logički se ulančava sa ranijom Oštricom signalističke giljotine i produbljuje razmatranje komunikacije između književnosti signalizma i filma. Poređenje proznih dela Todorovića počiva na sličnostima na tematskom i motivskom planu; autorka izdvaja upečatljive filmove od crnog talasa do filmova Miše Radivojevića i podvlači njihove snažne društveno-kritičke poruke i lajt-motive (apokaliptični završeci, represivnost sistema, instrumentalizacija mladića, seks u fokusu) saglasne sa poetikom signalizma.

Kao kruna ove monografije na njenom koncu stoji i najkompleksnija i najdalekosežnija studija nazvana Kosmičko putovanje u signalizam: „Moje srce na vrhu gromobrana”. Komponovana dvodelno, ova studija prvim svojim delom daje pregled kosmičke poezije i pojma kosmizma u srpskoj književnosti od narodne do poezije dvadesetog veka, dok drugim delom smešta i artikuliše značaj signalističke poezije u vasionskom kontekstu. Dubina metafizike i razmera koje ova poezija i bavljenje njom podrazumeva neprevodiva je, a važnost takve teme veća je utoliko što se o njoj nije, ili makar nije mnogo govorilo. Zbog toga, vrednost poglavlja koje u najbližu vezu dovodi narodnog genija, stvaraoce od srednjeg veka i baroka, poezije XIX i XX veka do savremenog ,tviter’ autora, tek treba da na sebe skrene zasluženu pažnju.

Poslednje poglavlje ove monografije jeste intervju Magija signalizma – razgovor sa teoretičarkom književnosti Jelenom Marićević vodio Dušan Vidaković. U njemu se, za kraj, na neposredan način čitalac može informisati o autorkinim inspiracijama i signalističkim bavljenjima.

Kao što se nakon detaljnog pregleda sadržaja monografije Jelene Marićević može zaključiti, reč je o vrlo vrednom delu koje rasvetljava kompleksno pitanje signalizma kao neoavangardnog pravca i koje, u skladu sa naslovom, služi kao njegov legitimišući faktor. Prednosti ove monografije mogu se videti u temeljnom pristupu tematici, budući da autorka u svoj rad uključuje sve relevantne tekstove i studije koje su od pojave signalizma na srpskoj književnoj sceni napisane; uz njih, autorka konsultuje i neophodno kulturno-istorijsko nasleđe i tradiciju teorije književnosti, čime u potpunosti osnažuje svoje istraživanje. Takođe, autorka temi pristupa iz analitičkog, ali pre svega iz praktičnog ugla, učestvujući u temi kao pristrasan tumač – što u datom slučaju smatramo vrlinom, budući da je reč o prvenstveno monografiji kao argumentu književnih i estetskih vrednosti signalizma.

Naposletku, uključujući u razmatranje i komparativne aspekte, te bazirajući svoja tumačenja na interdisciplinarnim principima, ne bežeći od toga da u tekstove unese dah slobode i po cenu mogućih osporavanja, Jelena Marićević je uspela da stvori jednu vrlo zrelu, a opet suštinom mladu knjigu; njome autorka drugima daje dobar primer trezvenog i oslobođenog tumača, a sebi visok kriterijum koji budućim istraživanjima mora opravdati.

Uroš M. Ristanović