01.01.20
Istorijski časopis
Zahvaljujući izdavačkoj kući Službeni glasnik i Borisavu Čelikoviću, uredniku Biblioteke Sabornik, delo Ivana Stepanoviča Jastrebova (1839–1894) ponovo je postalo aktuelno u javnosti Srbije. Iako je Jastrebov u više navrata u drugoj polovini XIX veka objavljivao radove vezane za istoriju Balkana, čiji je jedan deo sabrao u knjigu „Podatci za istoriju srpske crkve iz putničkih zapisnika” (1879), iznenadna smrt zaustavala je rad na publikovanju dugo pripremanog rada o Staroj Srbiji i Albaniji.
Iako je prvo delo iz 1879. ponovo fototipski preštampavano 2011. u izvornom naslovu, a 2017. pod nazivom „Iz istorije srpske crkve”, novo izdanje Službenog glasnika iz 2020. godine sadrži i četiri studije koje je Jastrebov objavio u Glasniku Srpskog učenog društva od 1881. do 1885. godine, čime je konačno zaokružena jedna istraživačka celina. Namera čitavog poduhvata je da stvaralaštvo Jastrebova ponovo postane sastavni deo srpske kulturne i naučne baštine. Tekstovi Jastrebova koji su sabrani u izdanju iz 2020. godine vezani su za prostor Kosova, Metohije, severne Albanije i Crne Gore. U pitanju su studije vezane za istoriju srpskog naroda i crkve, počev od srednjeg veka, pa sve do XVIII i XIX veka. Jednim delom ova knjiga je i rasprava sa netačnim tvrdnjama Pante Srećkovića i Miloša Milojevića. Nije u pitanju samo politička istorija i beleženje ostataka starina, već jedan temeljan osvrt na stanje srpskog naroda u Osmanskom carstvu u drugoj polovini XIX stoleća. Poseban prilog vezan za područje Gornje Morave na Kosovu zapravo je preteča antropogeografskih istraživanja. Jastrebov je nastojao da bude savestan istraživač, tako da njegovi zapisi donose podatke ne samo o Srbima, već i o Albancima i Turcima, i naročito o raznim kategorijama islamizovanog stanovništva (Arnautaši). Posebna pažnja data je religioznom životu srpskog naroda pod upravom fanariotskih grčkih vladika, prozelitskoj delatnosti katoličke crkve, i postepenom procesu islamizacije koje su jedan deo Srba uključile u etnogenezu albanskog naroda.
Još veći značaj za srpsku kulturu ima delo „Stara Srbija i Albanija” koje je prvi put posthumno objavljeno 1904. godine, ali na ruskom jeziku. Knjiga je štampana u malom tiražu, sa nejasnim kriterijumima priređivanja, da bi 1995. delovi vezani za Metohiju ponovo bili objavljeni. Prvo integralno izdanje na srpskom jeziku pojavilo se 2018, da bi 2020. bilo štampano četvrto izdanje, što je retkost za dela ovakvog sadržaja. U pitanju je uzoran prevod sa ruskog jezika (nastao trudom Vesne Smiljanić Rangelov). Ovo izdanje je opremljeno fotografijama i kompletnim napomenama, spiskom izvora i literature koje je Jastrebov koristio, imenskim i geografskim registrom, kartom bugarskog istoričara Selišteva o slovenskim nazivima mesta na području Albanije, predgovorom Momčila Ivanića iz prvog izdanja (1904) i pogovorom Borisava Čelikovića, priređivača izdanja.
Pogovor je zapravo mala studija o Jastrebovu i njegovom celokupnom radu, sa kritičkim osvrtom na njegove zaključke i istorijske izvore koje je koristio, sa jasno iznetim kriterijumima za ponovo prevođenje i priređivanje njegovog dela. Kao i u slučaju svih drugih izdanja koje priređuje, Čeliković je istovremeno dao i pregled svih najvažnijih studija koje su nastale posle izdavanja dela Ivana Jastrebova, vezane za predeone celine, istorijske događaje, spomenike i ličnosti o kojima je govorio.
Ivan Stepanovič Jastrebov je zahvaljujući svom diplomatskom položaju predstavnika Ruske carevine u Turskoj imao priliku da preduzme niz značajnih putovanja, pri čemu mu je njegovo široko obrazovanje omogućavalo temeljno proučavanje predela koje je posetio. Znanje turskog, arapskog i persijskog jezika, odlično poznavanje crkvene istorije i lična zainteresovanost za sudbinu srpskog naroda, bili su odlučujući za delo koje je stvorio. Jastrebov je protumačio i objavio niz istorijskih izvora sa područja Balkana, od kojih su neki u međuvremenu nestali. Njegova istorijsko-geografska i antropološko-etnološka zapažanja takođe su veoma značajna, a danas predstavljaju izvor prvog reda za istoriju Metohije, Makedonije i Albanije u drugoj polovini XIX veka. Knjiga „Stara Srbija i Albanija” Ivana Jastrebova podeljena je na dva dela. Prvi se odnosi na „Staru Srbiju” u kome on opisuje Đakovački i Prizrenski okrug, potom Tetovo i Gostivar, zatim Debarski i Skadarski okrug. Drugi deo knjige pod nazivom „Albanija” odnosi se na Dukađin (srednjovekovni Pilot), Donji Dukađin, Malizi i Šiklju, Ljumski okrug, Debarsku Malesiju, Mat, područje Kore, Tirane i Drača, zapravo današnju severnu i srednju Albaniju. Posebno poglavlje u ovom delu knjige posvećeno je hrišćanstvu u Albaniji.
Jastrebovljev putopis je po mnogo čemu antropogeografskog karaktera, sa smislenim studijama o mentalitetu stanovništva koje je posetio, gradskoj kulturi, urbanističkom nasleđu, spomenicima, istorijskim i legendarnim ličnostima. Njegovo delo je u svakom slučaju nezaobilazno i za proučavanje istorije starih balkanskih gradova.
Iako je Jastrebov bio diplomatski službenik Ruskog carstva koje je imalo sopstvene interese na Balkanu, pri čemu je on lično u svom političkom delovanju mnogo puta bio na strani Srba, on ipak nije bio pristrasan istraživač. Jasno je razgraničavao nasilne akcije Osmanskog carstva i albanskog stanovništva od spontanih procesa preobražaja i asimilacije srpskog stanovništva u druge narode (islamizacija i albanizacija). Nije propustio priliku da ukaže i na sve unutrašnje slabosti srpskog naroda, kao i negativan uticaj fanariotskih vladika koji su svojim postupcima značajno doprineli civilizacijskom zaostajanju Srba u Osmanskom carstvu.
Mnogi zaključci koje je Jastrebov donosio o antičkoj i srednjovekovnoj istoriji ovih područja danas su prevaziđeni i zastareli. Međutim, njegovo delo je važno i za pregled razvoja istoriografije i ostalih društvenih nauka, kao i zbog odlučne borbe protiv falsifikata koje je propagirao Miloš Milojević.
Kada se danas procenjuje delo Ivana Jastrebova obavezno se moraju istaći njegovi opisi crkava, manastira i spomenika koji su u međuvremenu nestali. Njegovi radovi danas su važni i zbog analiza procesa denacionalizacije Srba tokom XVIII i XIX veka na prostorima koje je posetio. Jastrebov ponekad iznosi veoma oštre stavove prema stanovništvu sa kojim je dolazio u kontakt, pri čemu nije štedeo nijednu etničku grupaciju. Takvi stavovi su jednim delom i odjek orijentalističkog doživljaja Balkana.
Ponovno izdavanje delâ „Podaci za istoriju Srpske crkve i naroda” i „Stare Srbije i Albanije” svakako je važan poduhvat, koji je dopunjen prevodom sa ruskog jezika dela „Običaji i pesme Srba u Turskoj” Ivana Jastrebova, takođe u izdanju Službenog glasnika i redakciji Borisava Čelikovića, čime se zaokružuje stvaralaštvo ovog sve do nedavno ipak zanemarenog istraživača prošlosti Balkana.
Miloš Timotijevič
