Ogledalo Dobrice Ćosića

12.06.15 Danas

Autor Milivoje Pavlović je dokumentarno/faktografski istraživao i preispitivao niz svakovrsnih činjenica, podataka, istorijskih, biografskih, autobiografskih, sociopolitičkih, predmetnih, životvornih opažanja, produbljenih studijskih, esejističkih i žurnalističkih viđenja, istančanog posmatranja i utvrđivanja, koje podrazumeva postojanje i delotvorno opstajanje u celini duhovnosti.
U Ogledalu Dobrice Ćosića o g l e d a se društveno-istorijska, kao i poetološka, i umetnički viđena stvarnost vremena u kome je živeo i delao - metodološki uverljivo pokazuje Pavlovićeva knjiga. On ubedljivo oslikava (naj)bitnija obeležja nacionalno-istorijskih, socio-političkih, etičkih i drugih relevantnih zbivanja u datom vremenu, imajući u vidu i romansijerova umetnička pregnuća i probleme sa kojima se (za radnim stolom, ali i u javnom životu) suočavao. Pavlović, sa već ranije zasnovanim teorijskim pogledima i kriterijumima prikazuje Ćosićevu aktivnu i nesustalu borbu za visokovredne humanističke ciljeve i težnje, za prevazilaženje društveno-ekonomskog, kulturno-obrazovnog, umetničko-estetskog, političko-demokratskog zaostajanja - uključujući tu i nasleđene tradicionalističke stavove i poglede, primitivna gledanja pojedinih nosilaca vlasti u Srbiji i Jugoslaviji i njihov odnos prema svetu i životu.
Polazeći od činjenice da istorijski procesi i tokovi nisu homogeni, autor, kao i pisac kojim se bavi, ukazuje na brojne i svakovrsne društveno-političke i umetničko-stvaralačke protivurečnosti, prisutne u našem vremenu, uključujući i prethodni - Ćosiću tuđi vek. Pri tom, Pavlović čini napor da uoči i identifikuje one osnovne, krucijalne tendencije, koje dominiraju nad ostalima u određenoj epohi, imenujući ih i izdvajajući sa puno izbirljivosti i znalačke istančanosti. On, možda i neočekivano, uspostavlja odgovarajuću vrednosnu hijerarhiju, označava najizrazitije sukobe, poprišta i borbeno-delatne aktivnosti čitave Ćosićeve generacije.
Po Pavlovićevom mišljenju, upravo Ćosić i njegovo delo oličavaju sav onaj istorijsko-razvojni luk, pa, u izvesnom smislu, i njegovu dominantu i vrhunac. U tim složenim, protivrečnim i kontroverznim društvenim i umetničko-stvaralačkim stremljenjima, nastojao je da angažovano kritički ukaže na elemente svega onoga što je prevaziđeno i anahrono. Angažovano i borbeno-delatno u Ćosićevom opusu, kao i u Pavlovićevom viđenju i dokumentarističkoj interpretaciji, čini se, izražava ukupnost skoro svih snaga i energija u dramatičnim sučeljavanjima, ili bar one esencijalne elemente u tim otvorenim sukobima, i tako, na širokom fonu, predstavlja kritičko sagledanje protivrečja, sociopolitičke, umetničke, teorijske, književne, estetske i istorijsko-društvene celine. U tome je, pre svega, Ćosićev krupan doprinos društvenoj i kulturno-umetničkoj kritici postojećeg i onoga što se dogodilo na istorijskom planu, kao i literature i stvaralaštva uopšte, ali i Pavlovićevog uspešnog afirmisanja i reafirmisanja osnovnih Ćosićevih humanističkih stavova i vrednosti.
Živeći dugo i intenzivno u stvaralaštvu i eposi, Ćosić je ostavio i dragocena svedočanstva o kulturnim i političkim prvacima vremena u kome su "ideje gospodarile ljudskim životima". Pavlović je knjigu o Ćosiću ispisivao i u dijalogu s brojnim Ćosićevim savremenicima i njihovim delom - od Andrića, Krleže, Selimovića, Đilasa i Daviča, preko Mihiza, Raškovića i Tadića, do Bećkovića, Markovića, Palavestre, Ekmečića, Nedeljkovića, Isakovića, Kapora i Vitezovića. O mnogima od njih Ćosić je ispisao ili ispričao zaokružene i prilično koherentne portrete. O mnogima ovo su dosad najbolje napisana štiva, o nekima to su jedini istinski živući portreti. Oni, osim što pokazuju da je bilo lepo imati Ćosića za prijatelja u dobu koje nije bilo odviše naklonjeno prisnijim ljudskim i intelektualnim vezama, unose te ličnosti u trajni arhiv nacionalnog pamćenja. Kako Pavlović primećuje, bez Ćosićeve voštanice za prijatelje (naslov trećeg poglavlja knjige) neki od tih ljudi bili bi stvarno mrtvi.
Pavlović u dokumentarističko-faktografskoj knjizi o Ćosiću posvećuje izuzetnu pažnju glasovitim i izvornim dokumentima, od kojih se većina, oko 70 odsto, objavljuje po prvi put. U nastojanju da ubedljivo izrazi dublje slojeve empirijske stvarnosti, on, u dogovoru i uz pomoć pisca - takođe ljubitelja dokumentarnosti - izdvaja tekstualna, fotografska i druga dokumenta, ugrađuje ih u odgovarajući komentatorski i publicistički kontekst, pridajući im angažovano-delatnu funkciju i ulogu, pa, gledano sa postavangardnog stanovišta, i izvestan procesualno-konceptualnismisao. Pri tom, visoko profesionalno, skoro umetnički kreativno posreduje i saopštava dragocene i u mnogo čemu nove pojedinosti i informacije: o stanju duha pisca, krizama i ličnim dramama, povremenim rezignacijama ("Da nije Božica bolesna, pucao bih sebi u glavu", zapisao je Ćosić 29. juna 2002), njegovoj javnoj društveno-političkoj aktivnosti u domenu aktuelnih zbivanja, u oblasti kulturno-umetničke, diplomatske i drugih delatnosti.
Izbor dokumenata on je usaglašavao sa piscem, koji je sada već otišao u legendu, njegovom porodicom (kćerka Ana stavila mu je na raspolaganje testament koji je Ćosić rukom ispisao, pri zdravoj pameti, juna 2003; osim pravne dimenzije, taj tekst, čiji faksimil Pavlović objavljuje, dragocen je i za buduća poetološka istraživanja dela i misli velikog pisca), odgovarajućim istorijskim arhivima i drugim sličnim institucijama, ali i sa nekim vidovima poetike postmoderne.
Stvaralačka uloga dokumentacije, koju Pavlović ugrađuje i gotovo filigranski inkrustira u knjigu, uz skoro testamentarnu Ćosićevu i podršku njegove porodice, pored ostalog, ogleda se u naporu da je sugestivno, dokumentaristički oslika, činjenično i faktografski imenuje, opiše, protumači, valorizuje i što celovitije književno-publicistički prikaže, nudeći obuhvatniji presek života i dela srpskog Tolstoja.
Pavlović je uobličio, vanredno organizovao i dokumentaristički efektno koncipirao knjigu o znamenitom romansijeru, vrsnom esejisti, kulturnom antropologu, angažovanom filozofu prakse (u gramšijevskom smislu) i nadahnutom publicisti - o lovljenju vetra u dragoj Srbijici na balkanskoj vetrometini; i da sazda dosta celovito, obuhvatno, u narednim izdanjima, nadamo se još kompletnije, integralnije delo sa bogatijim i raznovrsnijim p r i l o z i m a, što zagovaramo.
Svako buduće bavljenje Ćosićevim impozantnim romansijerskim vencem, kao i njegovom razuđenom javnom delatnošću, neće moći da mimoiđe Pavlovićevu knjigu, nastalu ne samo iz velike odanosti Ćosićevom delu i ličnosti, već i iz dugogodišnjeg tihog i upornog sabesedništva.

NIKOLA CVETKOVIĆ