01.01.00
Politika
22.03.2000.
STUDIJE I OGLEDI ČEDOMIRA POPOVA
O istoriji i istoričarima
Delo akademika Popova, predstavljeno u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, bavi se najvažnijim istraživačkim problemima srpske istorijske nauke 20. veka. - Zanimljivi eseji u poglavlju "Čitalački nemiri"
Knjiga akademika Čedomira Popova, pod nazivom "O istoriji i istoričarima" (Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića 1999) predstavljena je juče u Beogradu u prostorijama Srpske akademije nauka i umetnosti. O ovom delu, koje čine odabrane studije i ogledi i koje predstavlja sintezu metodoloških i teorijskih gledanja pisca o najvažnijim istraživačkim problemima srpske istorijske nauke u 20. veku, govorili su akademici Nikša Stipčević, Vlado Strugar, dr Slavenko Terzić i autor.
Delo Čedomira Popova je istovremeno i knjiga o velikim dostignućima naše nauke i većine pisaca, o naučnim koncepcijama i istraživačkim temama srpskih istoričara. Po svom sadržaju, kao što je istakao dr Terzić, nadovezuje se i prožima sa knjigom "Pisci srpske istorije" Radovana Samardžića.
U mnoštvu tema kojima se Popov bavi u ovoj knjizi, Terzić izdvaja tri. To su mogućnosti istorijskog saznanja i smisao ovih znanja, potom, novi pravac u proučavanju istorije i teorije međunarodnih odnosa na primeru metodološke koncepcije Pjera Renuvena i, najzad, naučno delo grupe vodećih srpskih istoričara 20. veka, njihovo traganje za "totalnom istorijom" i njihovo sagledavanje srpske i jugoslovenske istorije u evropskom političkom i kulturnom kontekstu.
- Čini mi se da se u celom svom radu na proučavanju prošlosti Popov držao Drojzenove formule "razumeti istražujući" - rekao je Nikša Stipčević. - Jednom je kod njega pretezalo istraživanje, potom bi prevagnulo razumevanje koje se stalno nadnosilo nad ono prvo jer nema valjanog istraživanja bez razumevanja. Ova knjiga jeste tekst o razumevanju istoriografije... I sam izbor predmeta pisanja pokazuje u kojoj meri su u Popova razumevanje i istraživanje, jednakovremeno ili odelito, prisutni u piščevoj svesti - dodao je Stipčević.
Knjigom "O istoriji i istoričarima" Popov se, kao što su primetili jučerašnji govornici, predstavio i kao vešt i dobar pisac kraćih prikaza u vidu eseja o jednoj grupi značajnih dela iz istorije i kulture. Ovaj deo označen je kao "Čitalački nemiri". U njemu, između ostalih, Popov daje i prikaz diplomatskih spisa Ive Andrića opisujući našeg nobelovca kao pravog trudbenika koji izgara na poslu, čoveka koji se snagom svoje stvaralačke ličnosti spasao od boljke koju je Ekmečić nazvao "idiotizmom diplomatskih kancelarija".
Akademik Vlado Strugar ocenio je ovo delo kao štivo korisnih rasprava, poučno i za istoričare i za pisce i besednike prošlosti, kao knjigu koja povezuje naša saznanja sa svetskim obrascima.
M. Đorđević
01.01.00
Politika
08.10.2000.
Naučna preispitivanja
O istoriji i istoričarima
Sa jakom verom u mogućnosti istorijske nauke, u svojoj najnovijoj knjizi Čedomir Popov preispituje naučne domete i koncepcije srpskih istoričara, dajući pri tome širok pogled na našu istoriografsku misao dvadesetog veka
Knjiga odabranih studija i ogleda akademika Čedomira Popova O istoriji i istoričarima (Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci - Novi Sad 1999) čini sintezu njegovih metodoloških i teorijskih gledanja o najvažnijim istraživačkim problemima srpske istorijske nauke u 20. veku. Ona je, istovremeno, delo o velikim dostignućima naše nauke i većini njihovih pisaca, o naučnim koncepcijama i istraživačkim temama srpskih istoričara. Njime se popunjava uočljiva praznina u nacionalnoj istoriografiji, u kojoj je najmanje radova koji se bave istorijom istoriografije i metodološkim i teorijskim pitanjima nauke. Po svom sadržaju nadovezuje se i prožima sa Piscima srpske istorije Radovana Samardžića.
Čedomir Popov pripada onom manjem broju srpskih istoričara koji smatraju da je, u istoj meri kao i skupljanje arhivske građe, važno i negovanje znanja o sopstvenoj nauci - o razvitku istoriografske misli, o školama mišljenja i metodološkim pravcima. Shvatajući ulogu istoričara, on ipak nije sklon da čini subjektivistički greh poput Lisjena Fevra, koji je, naglašavajući ulogu i delatnost istoričara u procesu saznanja, i želeći da naglasi da je istorijska činjenica - uvek izbor samog istoričara, ustvrdio: istorijska činjenica - tvorevina je istoričara, ili - nema istorije, postoje istoričari.
Sudovi u zavisnosti od epohe
Knjiga Čedomira Popova podeljena je u četiri dela: Tematsko-metodološki okviri; Učitelji i inspiratori; Afiniteti; Čitalački nemiri. Veliki broj rasprava i ogleda koncentrisan je oko tri glavna tematska kruga. Prvi - mogućnosti istorijskog saznanja i smisao ovih znanja; drugi - novi pravac u proučavanju istorije i teorije međunarodnih odnosa na primeru metodološke koncepcije Pjera Renuvena, i treći - naučno delo grupe vodećih srpskih istoričara 20. veka, njihovo traganje za "totalnom istorijom" i njihovo sagledavanje srpske i jugoslovenske istorije u evropskom političkom i kulturnom kontekstu.
Analizirajući pažljivo više istoriografskih pravaca i njihovih predstavnika od Adolfa Tjera, preko Tomasa Karlajla, Žorža Lefevra, Rejmona Arona, Humbolta, Marksa, Ničea i Vebera, do Karla Popera, Popov zaključuje da tradicionalni istorijski naučni metod obezbeđuje visok stepen objektivnosti u "postupku otkrivanja i kritike izvora, identifikacije, kritike povezivanja i izlaganja činjenica, rekonstrukcije i opisa događaja". Bitnija ograničenja, međutim, nastaju "na nivou interpretacije, jer u toj fazi na velika vrata ulaze relativni i subjektivni vrednosni sudovi epohe". Upravo ta činjenica da sudovi istoričara zavise od vrednosnog sistema njegove epohe, piše Popov, govori o tome da istorijska nauka i kada je u stanju da govori jezikom naučne istine ipak ne donosi sudove "apsolutne i večne".
Posebna pažnja u ovoj knjizi posvećena je Renuven-Dorizelovoj školi istorije i teorije međunarodnih odnosa. Rodonačelnik škole Pjer Renuven ostvario je veliki prodor i u sadržajnom i u metodološkom pogledu. On je najzaslužniji da je tradicionalna istorija diplomatije preoblikovana u znatno složeniju i produbljeniju istoriju međunarodnih odnosa. Prodor je bio moguć jedino prevazilaženjem uskih okvira istorije diplomatije, kao rekonstrukcije odnosa među kabinetima i diplomatskim kancelarijama.
Petnaestak ogleda uglavnom o vodećim srpskim istoričarima 20. veka, ali i o tri stranca - osim Pjera Renuvena, tu su Žak Godšo i Mihajlo Gruševski - čine zaista dragocen prilog i svojevrstan podsticaj pisanju istorije srpske istoriografije. Svaki od ovih ogleda je skica za portret - monografiju. Tu su: Petar Popović, Branislav Đurđev, Radovan Samardžić, Slobodan Jovanović, Ilarion Ruvarac i Jovan Ristić, Dimitrije Đorđević, Slavko Gavrilović, Milorad Ekmečić, Lazar Rakić, Kosta Milutinović, Branko Petranović. Popov piše lepo i jezgrovito, negovanim stilom i jezikom, u duhu najboljih tradicija nacionalne istoriografije.
Ogled o Radovanu Samardžiću je, na primer, i vrlo nadahnuta oda beogradskoj školi srpske istoriografije, među čijim imenima Popov ređa: Stojana Novakovića, Skerlića, Slobodana Jovanovića, Stanoja Stanojevića, Vladimira Ćorovića, Vasilja Popovića, Vasu Čubrilovića, Georgija Ostrogorskog, Jorja Tadića, Mihaila Dinića, među drugim znamenitim imenima. Inspiraciju za svoj pristup istoriji ova škola je tražila u evropskoj istoriografskoj misli i tradiciji, od bečke filološke škole, krajem 19. i početkom 20. veka, preko evropskog pozitivizma, francuskih uzora poput Ipolita Tena i Šarla Senjobosa, do poznate francuske škole Anala i Fernana Brodela.
Ni presuditelj ni apologeta
Slobodan Jovanović je, kao što je poznato, svojim jezgrovitim i lepim stilom i jezikom bio oličenje beogradske istoriografske škole i uzor mnogim potonjim istoričarima. Vrhunska vrednost Jovanovićevog dela "koja ponajviše i najsnažnije deluje na čitaoce" jeste "potpuni dosluh i nenarušiva harmonija između misli i izraza: jasnoća u glavi, jasnoća na hartiji" ili, navodi Popov misao Samardžićevu: "Ko dobro ne misli, slabo piše". Pisac izvodi pred čitaoce, jednog po jednog, i niz drugih pomenutih znamenitih srpskih istoričara, i onih starijih i njegovih savremenika.
Ogled o traganju Milorada Ekmečića za totalnom istorijom jeste jezgrovita, produbljena i celovita skica za monografiju o Miloradu Ekmečiću kao istoričaru. U središtu pažnje je njegovo kapitalno delo Stvaranje Jugoslavije 1790-1918. Čedomir Popov se i ovom knjigom predstavio kao erudita, istoričar široke kulture, ali i odličan pisac, ne samo sintetičkih studija i rasprava o piscima istorije, nego i kraćih eseja o značajnim delima iz istorije i kulture, poput dela Vasilija Krestića, Dejana Medakovića, Miloša Crnjanskog ili diplomatskih spisa Ive Andrića.
Popov je već u uvodnom delu istakao da knjiga predstavlja sliku njegovih metodološko-teorijskih interesovanja, bliskih tema u istoriografiji i omiljenih istoričara. Sa jakom verom u mogućnosti istorijske nauke, ova knjiga u izvesnoj meri preispituje naučne domete i koncepcije srpskih istoričara, dajući pri tome širok pogled na našu istoriografsku misao 20. veka. Ona istovremeno na pravi način vrednuje mesto istorijske nauke u sistemu svih drugih nauka o čoveku. Popov ne dovodi u pitanje tradicionalnu istoriografiju, ali je otvoren za nova istraživačka usmerenja. Istraživačke pristupe i dela on po pravilu meri modernim evropskim kriterijumima i merilima - više razmišlja u znaku problema i istraživačkih kategorija nego uže shvaćenih pojedinačnih događaja. Njegov odnos prema istoriografskoj tradiciji nije presuditeljski, ali nije ni apologetski.
To pokazuje i njegova ocena, na primer, "nedodirljivog" Ilariona Ruvarca, u poređenju sa Jovanom Ristićem. Ne dovodeći u suštini u pitanje veliku ulogu rodonačelnika srpske kritičke istoriografije, Popov naglašava da ni njegov pristup, uvek u ime navodne nepristrasnosti, nije bio lišen ideološke i političke tendencioznosti, koja je proisticala iz njegove neglašene političke lojalnosti Habsburškoj dinastiji i mađarskoj državi. Knjigom O istoriji i istoričarima dobili smo i jasno uobličene Popovljeve poglede na predmet istorijske nauke, njenu metodologiju i teoriju kao i njegovo razumevanje istorije. Pisac je i hroničar razvitka naučnog mišljenja i naučnog života, ali i vrlo ubeđeni pristalica širenja saznajnih mogućnosti istorijske nauke.
Jasno je da je dalji napredak nauke moguć jedino ukoliko ona otvara nove istraživačke probleme. Ovakav, makar i u osnovnim naznakama istoriografski rezime, koji donosi knjiga Čedomira Popova, omogućava da vidimo šta je i kako urađeno i šta tek treba raditi. Već je odavno uočeno da ima momenata u razvitku istorijske nauke kada jedan sintetički rad ili više takvih radova više vrede nego ceo niz pedantnih analitičkih istraživanja, jer je često važnije dobro uočiti probele nego ih pokušati u svim detaljima do kraja razrešiti.
Slavenko TERZIĆ
