O Milanu Ševiću

04.04.18

Letopis Matice srpske Knjiga 501, sveska 4, april 2018.
Nova knjiga Zorice Hadžić O Milanu Ševiću (Akademska knjiga, Novi Sad 2017) simbolizuje, pre svega, autorkinu čvrstu nameru da uka¬ že na nasušnu potrebu za revalorizacijom bogatog i raznovrsnog knji¬ ževnog opusa zaboravljenog istoričara književnosti i pedagoga Milana Ševića, jer, kako ističe Zorica Hadžić u pogovoru svojoj knjizi: „Njegovi pregori u čuvanju i sakupljanju dokumenata, interesantni i značajni uvidi, smisao za detalj, velike i male teme posvećene velikim i malim ljudima, čine važan prilog proučavanju istorije srpske književnosti” (str. 205).
U istoriji srpske književnosti ime Milana Ševića (1866–1934) jedva da se pominje, a o njemu kao pedagogu izuzetno malo je pisano. Drugim rečima, kako u predgovoru ovoj knjizi podvlači i autorka, nije teško uočiti veliku, može se čak reći i ogromnu, nesrazmeru onog što se danas u naučnim krugovima zna o Milanu Ševiću i onoga što je uradio. Ševiću je u naučnoj i kulturnoj javnosti na teret stavljana svojevrsna „svestrana nekompetentnost”, odnosno zamerana mu je nepotrebna širi¬ na u polju naučnog delovanja koja je, po mišljenju stručnjaka (Skerlića, pre svih), vodila kobnoj rasplinutosti stvaralačkog zamaha. Međutim, ovu Ševićevu „manu” Zorica Hadžić, s druge strane, vidi kao njegovu najveću prednost: „Neiscrpni radni elan i široko polje naučnog delo¬ vanja, znanje nekoliko jezika, vanredne osobine kojima često preti ras¬ plinutost, jesu bile odlika Milana Ševića” (10). Upravo ta njegova svestranost izazivala je osudu i podozrenje od strane akademskih knji¬ ževnih krugova, u prvom redu Jovana Skerlića i braće Popović, Bogdana i Pavla. Stoga ne treba da nas čudi činjenica da se u Skerlićevoj Isto¬ riji novije srpske književnosti iz 1912. godine, koja je dugo u našoj na¬ učnoj javnosti važila za neprikosnovenu, radovi Milana Ševića nalaze samo u spisku literature, a o njima u samoj knjizi nema ni pomena.
Nameće se pitanje – zašto je to tako? Skloni smo da poverujemo da je najtačniji odgovor, doduše mnogo godina kasnije, kada već ni Sker¬ lića ni Ševića nije bilo među živima, dao još jedan kosmopolita u srpskoj književnosti, Milan Kašanin, i to u svojoj možda i najznačaj¬ nijoj knjizi, Sudbine i ljudi, koja je objavljena 1968. godine. U tekstu „Prokletstvo talenta”, Kašanin vidi Skerlića kao nekog ko ni po pri¬ rodi ni po vaspitanju nije bio učen čovek, jer je voleo čitati, pisati, govoriti, a ne učiti. Uvek se više divio borcima nego pesnicima, pro¬ pagatorima nego misliocima, od velikih književnosti poznavao je samo francusku, a tako se i ponašao kao da postoje samo dve književnosti, francuska i srpska. O velikim pesnicima (Radičević, Kostić, Dučić, Dis) govorio je nepovoljno, a favorizovao je osrednje pesnike (Kosta Abrašević, Proka Jovkić). Kašanin mu je najviše zamerao da je popu¬ stljiv prema piscu s kojim deli političke ideje, a istovremeno nemi¬ losrdan prema onom čije ideje ne deli. Upravo u ovim Kašaninovim opaskama na Skerlićev račun leži, po našem mišljenju, i osnovni uzrok Skerlićevog prećutkivanja Ševićevog plodnog književnog rada. S dru¬ ge strane, Šević nije mnogo bolje prošao ni u Deretićevoj Istoriji srpske književnosti (1983), koja ga je kompletno prećutala. Kako uočava Zorica Hadžić, jedini istoričar književnosti koji je poznavao i, što je još važnije, uvažavao delo Milana Ševića bio je Borivoj Marinko¬ vić, koji je u više navrata, pišući o Ševiću u Politici, skretao pažnju naučnoj javnosti da je upravo Šević otkrio izvor Vukovoj priči „Svijetu se ne može ugoditi” u delu Johana Petera Hebela, a u listu Dositije, u kojem je objavljen prevod sa nemačkog i Ševićeve doktorske teze o Dosi¬ teju, ukazao je na dragocene Ševićeve napore da se od zaborava sačuvaju retke knjige. Upravo na ovaj segment potrebe za konačnim vrednovanjem i revalorizacijom Ševićevog pregalničkog rada u oblasti istorije književnosti nadovezala se ovom knjigom i Zorica Hadžić.
Borivoj Marinković i Zorica Hadžić nastoje da pokažu da je Še¬ vićev doprinos istoriji književnosti, iako tendenciozno prećutkivan u naučnim krugovima, nesumnjiv. Akcenat stavljaju na njegovo nastojanje da sačuva i prikupi dokumenta, ukaže na detalje, nepoznate rukopise, sačuva od zaborava (pre svega zahvaljujući sakupljenim i priređenim prepiskama srpskih pisaca u periodici) sećanja o ličnostima i delima utkanim u istoriju srpske književnosti i kulture. Čitav život posve¬ tio je sakupljanju retkih izdanja, rukopisa, pisama, časopisa, manje pozna¬ tih biografskih i bibliografskih detalja o poznatim i manje poznatim piscima. Međutim, ono što se kroz njegov život i rad pokazalo kao neka vrsta njegovog ličnog „usuda” jeste činjenica da je malo toga uspeo da objavi. Prema tome, većina dragocenih podataka koje je tokom života prikupio o Njegošu, Zmaju, Lazi Kostiću, Đuri Jakšiću i mnogim dru¬ gim književnicima do danas stoji arhivirana u Rukopisnom odeljenju Matice srpske čekajući svog eventualnog izdavača.
Brižljivim dugogodišnjim istraživanjem bogate arhive Ruko¬ pisnog odeljenja Matice srpske, koja joj je otkrila mnoge Ševićeve zaboravljene rukopise i pisma koja je razmenjivao sa predstavnicima naučne i književne javnosti u naporu da nešto od prikupljene građe izda, te tokom dugih i plodnih razgovora koje je u periodu između 2010. i 2012. godine vodila u Beogradu sa sinom Milana Ševića Dušanom i njegovom ženom Milom, potom i opsežnim izdavačkim poduhvatom priređivanja Ševićevih Dnevnika, a naposletku i knjigom O Milanu Ševiću, Zorica Hadžić uspela je da skrene pažnju na zaboravljenog Še¬ vića i njegov nemali doprinos istoriji srpske književnosti.
Zorica Hadžić registrovala je Ševićev pokušaj bavljenja Njego¬ ševim delom, otkrivši u Rukopisnom odeljenju Matice srpske čitavu fasciklu punu građe koju je Šević godinama sakupljao o ovom velikanu srpske književnosti. U nauci o književnosti ova činjenica o Ševiću nije bila poznata do pojave ove knjige, pošto je za života objavio svega par tekstova o Njegošu (od toga dva u Delu i Letopisu Matice srpske). Kako uočava Zorica Hadžić, sadržaj fascikle o Njegošu nesumnjivo sve¬ doči da je Šević o Njegošu više znao nego što je za života objavio. Ovde dolazimo i do prve tačke spoticanja kada je u pitanju rad na otkrivanju Ševićevog doprinosa razvoju istorije srpske književnosti. Reč je o ne¬ koj vrsti „usuda” koja je Ševića pratila ceo njegov život, jer, kako je to u ovoj knjizi uočila i Zorica Hadžić, Šević za života nije uspeo da izda ni monografiju Mladi Zmaj, koju je brižljivo, kao dobar poznava¬ lac i tumač Zmajeve poezije pripremio, a slična sudbina zadesila je i njegove tri knjige prepiske.
Kao priređivač prepiske među srpskim piscima, sporadično se javljao u periodici, a malo je poznata činjenica, koju je u ovoj knjizi, između ostalog, rasvetlila Zorica Hadžić, da je Šević za štampu imao spremljene čak tri knjige prepiske (Zmaj, Đura Jakšić i Stevan Vladi¬ slav Kaćanski). Jedino je knjiga posvećena prepisci Stevana Vladislava Kaćanskog ugledala svetlost dana i to tek 1964. godine, znači trideset godina nakon priređivačeve smrti (Zorica Hadžić je u ovoj knjizi dala detaljan pregled sve tri knjige prepiski).
Ništa bolje Šević nije prošao ni sa proučavanjem stvaralaštva Branka Radičevića i Laze Kostića, na šta takođe ukazuje Zorica Hadžić u poglavljima „O Branku Radičeviću” i „O Lazi Kostiću”.
Posebnu pažnju treba obratiti na poglavlje „Profesor i učenik – Milan Šević i Jovan Skerlić”, u kojem autorka ove knjige kroz niz primera i anegdota otkriva da ova netrpeljivost traje maltene čitav stvaralački i životni vek obojice aktera: „Dok je u gimnaziji Šević iskoristio profesorsku poziciju i bio jedini profesor koji će Sker¬ liću iz srpskog dati najslabiju ocenu, tako će kasnije i Skerlić iz svo¬ je ’književne i naučne busije’ ocenjivati ono što radi njegov nekadašnji profesor kao istoričar književnosti – najslabijom ocenom” (69). Ne treba nam, dakle, bolji dokaz, odnosno potvrda koliko je Kašanin mal¬ tene hiruški precizno sagledao i ocenio Skerlića kao književnog kri¬ tičara u svojoj knjizi Sudbine i ljudi.
Drugi Ševićev kamen spoticanja bila je njegova sopstvena nehaj¬ nost da li će nešto napisati do kraja. Stalno je odugovlačio, kako je to primetila i Zorica Hadžić proučavajući dodire Milana Ševića sa Njegošem, Brankom Radičevićem i Lazom Kostićem – kao i u slučaju Njegoša i Radičevića, Šević, koji je pažljivo istraživao delo Laze Kostića, sakupljao i priređivao njegove štampane pesme, čini se nije imao nameru da piše i objavljuje o njegovom delu. Eto, zaključili bismo, i osnovnog razloga zašto je Ševićevo delo do danas ostalo rasuto po fragmentima. Međutim, ne treba zaboraviti ni činjenicu čitljivu iz njegove prepiske sa uglednim izdavačkim kućama i vodećim ljudima iz sveta književnosti (npr. Mladen Leskovac, Vasa Stajić, Veljko Petro¬ vić, Jovan Maksimović), da je većina onog što je nudio za štampu od¬ bijana ili usled negativne recenzije ili, što je češći slučaj, usled ličnog animoziteta prema samom Ševiću, odnosno njegovom kosmopolit¬ skom stvaralačkom zamahu. Ovde dolazimo do svojevrsne analogije sa sudbinom Momčila Nastasijevića.
Stvaralački duh ovog pesnika zastire sve poznate tragove lirike, proze i drame, opire se svakom pokušaju svrstavanja u poznate okvire, izmiče svakoj ambiciji logičke književne istorije. Napadi na njegov književni opus koji su dolazili sa svih strana bili su estetske i ide¬ ološke prirode. Izdavači su odbijali da štampaju njegove knjige1, po¬ zorišne trupe da izvode njegove drame2, dok kritičari uglavnom (s izuzetkom bliskih prijatelja Stanislava Vinavera i Isidore Sekulić) nisu nalazili lepih reči za njegova dela. Prema tome, razumljivo je da je Nastasijević veoma malo uticao na profil tadašnjeg književnog života. Tek posle 1951. godine izvesni književni krugovi shvataju da u nedru naše literature postoji pesnik koji još nije dovoljno otkriven i čije pesničke vrednosti se tek naslućuju.3 Slična sudbina, pokazali smo, zadesila je i Milana Ševića, a pojava Zorice Hadžić i njenih na¬ pora na revalorizaciji njegovog stvaralačkog opusa koji se očitavaju prvenstveno kroz njen priređivački rad na Ševićevim Dnevnicima, te kroz autorski rad na ovoj knjizi kojom pokušava da rasvetli osnovni impuls Ševićevog književnog rada4, nagoveštava nam da i njegovo vreme tek dolazi.
Dr Svetlana Lj. Milašinović