18.11.18 Danas
Tamni lavirint kolaboracije
Autor se poduhvatio obrade teme koju je već naslovom odredio kao uporednu analizu dva režima u istom vremenskom odseku turbulentnog 20. veka.
Martinov je na osnovu odabrane i utemeljene literature koja nije sporna i čiji su fakti proverljivi prikazao dva režima nastala okupacijom Kraljevine Jugoslavije 1941. godine. Kako ističe, nema dve pojave u politici i životu koje bi bile sasvim jednake ali postoje „crvene niti“ koje spajaju i ono što je pojavno donekle različito. Režim ustaške NDH i okupacione Nedićeve Vlade narodnog spasa u okupiranom području Srbije bio je u formalnopravnom smislu različit: NDH je bila priznata od sila Osovine ali i od jednog broja neutralnih država (među kojima i takva jedna uzorna zemlja kakva je Danska!), dok je režim u delovima današnje Srbije bio smatran tek kao tehnički organ okupacione uprave, dakle „Nedićeva Srbija“ nije bila priznata za državu. Martinov ističe te razlike ali u svojoj analizi ističe i niz suštinskih sličnosti između dve vlasti: u prihvatanju nacionalsocijalističke ideologije krvi i tla, u antijevrejskoj politici, antikomunizmu, antijugoslovenstvu, isticanju seljaštva kao „zdravog temelja nacije“ odnosno pokušaju uvođenja korporativizma, u odbacivanju internacionalizma i konačno ali ne na poslednjem mestu u brojnim počinjenim masovnim zločinima.
Ovi zločini su bili brojniji u NDH ali autor ne zatvara oči pred zločinima koje je bilo direktno počinio Nedićev policijski aparat bilo protiv ideoloških protivnika, bilo da je „samo“ asistirao nemačkom okupatoru kao što je to bio slučaj sa liferovanjem Jevreja u Logor Staro sajmište. Otprilike jednu trećinu teksta autor je posvetio Pavelićevom, a ostatak Nedićevom režimu što je i razumljivo jer bi našu javnost najviše trebalo i moralo interesovati ono što se dešavalo ovde, a što je i danas živo i prisutno u domaćoj političkoj javnosti.
Značaj ove knjige je prevashodno u činjenici da u našoj istoriografiji niko dosad nije na osnovu odavno poznatih istorijskih fakata pravio poređenje između ova dva profašistička entiteta u Srba i Hrvata tokom nacifašističke okupacije i jasno izvukao na svetlo dana njihove razlike i sličnosti, pri čemu je ovih drugih više nego onih prvih.
Ali isto tako, vrlina ovog teksta ogleda se u preglednosti i jasnoći piščevog stila u iznošenju činjenica kao i njegovoj hrabrosti da se opredeli, a ne da se skriva iza gomile iznetih podataka kojima zatrpava nedužnog čitaoca bez izjašnjavanja šta smatra ispravnim. Manir prisutan danas kod nekih istoričara koji neiznošenje svog stava smatraju za vrhunsku objektivnost. Takvu vrstu „objektivnosti“ koja je zapravo izbegavanje da se opredeli prema činjenicama i glasno izvede zaključak kod Martinova nećete naći.
Ističem to što je autor na kraju svoje studije u prilozima dao faksimile arhivskih dokumenata koji sami po sebi dovoljno kazuju. Ova knjiga je posebno zahvalno štivo za one koji o ovoj temi ne znaju mnogo jer ona nudi sažeto znanje iz brojnih studioznih knjiga a ambiciozniji čitalac će u spisku obimne literature koji autor navodi na kraju knjige, već pronaći nešto što bi ga povuklo dublje u spoznaju tamnog lavirinta kolaboracije i zločina tokom Drugog svetskog rata na nekadašnjim jugoslovenskim prostorima.
Nenad Petrović
