Milovan Đilas i evropski socijalisti

01.09.20 Institut za savremenu istoriju

Knjiga Nikole Mijatova Milovan Đilas i evropski socijalisti (1950–1958) bavi se vrlo interesantnim periodom u istoriji Jugoslavije i procesu izgradnje njene spoljnopolitičke pozicije, definisanja posebnosti njene socijalističke ideologije i odnosa sa „istočnim“ i „zapadnim“ socijalizmom. Povezujući sfere ideologije, geopolitike, ekonomije, društva i kulture, ovo istraživanje čini napor da postavi u širi istorijski kontekst odnose Jugoslavije i socijalističkih partija Evrope. Takođe, studija se bavi pitanjem šireg, globalnog uticaja „slučaja Đilas“, spoljnopolitičke aktivnosti i karijere Milovana Đilasa, ali i promena u ideologiji, spoljnoj politici i unutrašnjim strukturama same Jugoslavije koje su definisale ove procese. Te procese posmatramo kroz prizmu Đilasovih diplomatskih aktivnosti i odnosa Jugoslavije sa onim što je polako postajala sfera evropskog socijalizma.

Pitanje odnosa Jugoslavije i evropskih socijalističkih partija od ključne je važnosti za razumevanje geopolitičkog položaja Jugoslavije u novom, bipolarnom svetu Hladnog rata, kao i za razumevanje mnogih novih političkih, socijalnih i kulturoloških fenomena koji su nastali nakon raskida Jugoslavije sa SSSR-om 1948. godine. Tokom proučavanja istorijskih i društvenih procesa pokrenutih ovom „velikom šizmom“ globalnog komunizma potrebno je obratiti naročitu pažnju na one koji su tokom decenija svoje evolucije uticali na kreiranje novog jugoslovenskog identiteta, jugoslovenske socijalističke ideologije, društvenih i političkih struktura samoupravnog socijalizma, jedinstvene kulturološke fenomene itd. Međutim, ne sme se izgubiti iz vida povratan uticaj jugoslovenske krize, i nakon toga jugoslovenskog fenomena, kako na sferu uticaja centra „globalnog socijalizma“ u Moskvi, tako i na sferu „evropske periferije“, to jest na širok i heterogen spektar mladih evropskih socijalističkih partija koje su upravo tada počinjale svoju dugu evoluciju ka onome što će kasnije postati poznato kao evrokomunizam.

Autor uzima za vremenski okvir istraživanja upravo ključne godine 1950–1958, doba u kome su stvorene društveno-ekonomske i idejno-kulturološke strukturalne osnove budućeg „trećeg puta“ socijalizma, „nove levice“ u Evropi i demokratskog socijalizma. U isto vreme pokrenuti su društveni i istorijski procesi dugog trajanja, koji će doživeti svoje vidljive političke manifestacije tokom velike društvene i kulturne revolucije na Zapadu šezdesetih godina.

Zapadna Evropa ranih pedesetih godina počinje da se oporavlja od razaranja izazvanih ratom i ekonomske stagnacije izazvane krizom 1929. godine i „velikom depresijom“ tridesetih godina. Politika „države blagostanja“ na Zapadu, čije je opšte prihvatanje presudno uslovio strah od evropskog „proleća komunizma“ 1946. godine, upravo tada počinje da daje prve vidljive rezultate kroz prvi posleratni ekonomski rast koji će pred kraj decenije prerasti u tzv. „zlatno doba pedesetih“. Velike promene u društvenim strukturama Zapadne Evrope nužno su izazvale i velike promene u razvoju kulture i ideja. „Klasična“ socijalistička teorija predratnog perioda sve više nije uspevala da dovoljno brzo ponudi nove odgovore na rastući broj novih pitanja koja je nametala izmenjena geopolitička situacija, kao i izmenjena društveno-ekonomska i obrazovna struktura stanovništva. Na isti način na koji se „ideološka dogma centra“ počela udaljavati od „novih ideja periferije“, vladajuća birokratija centra postajala je sve udaljenija od realnih i praktičnih potreba „periferije“ i sve manje svesna „velike promene“ i istorijskih procesa koji su počinjali na periferijama a koji će postati vidljivi u narednoj deceniji.

Autor ističe da su animoziteti centra „globalnog komunizma“ u Moskvi i „evropske periferije“ bili unapred uslovljeni društvenim, političkim i kulturološkim posebnostima evropskih regija, kao i činjenicom da su velike globalne promene učinile vladajuću nomenklaturu evropskih socijalističkih partija sve manje voljnom da se povinuje volji Kominforma, naročito nakon Staljinove smrti 1953. godine i krize Politbiroa (1953–1956). Stari, „istorijski“ animoziteti tradicionalnih evropskih hijerarhija koje socijalistička ideologija nije uspela da potisne u potpunosti, aktivirani istorijskim presedanom premeštanja centra ideologije iz Evrope na Istok 1917. godine, ponovo su pronađeni u svetlu novih istorijskih, političkih i društvenih prilika koje su doneli Hladni rat i stvaranje novog, bipolarnog sveta, u kome su ideološke linije češće pratile stare imperijalne, kulturološke, religijske, regionalne, nacionalne i ekonomske granice, nego što su ih brisale i povlačile nove.

Centralna tema ovog dela, odnosi Jugoslavije sa evropskim socijalistima, praćena kroz spoljnopolitičku aktivnost Milovana Đilasa, upravo u ovom periodu postaje tema od globalnog značaja. Jugoslavija je posle 1948. godine imala jedinstvenu poziciju u novom svetu, i tokom pedesetih godina predstavljala je jedinu tačku Evrope u kojoj se granice ideologija i granice „svetova“ nisu podudarale već preplitale. Stoga je Jugoslavija bila predmet veoma živog interesovanje evropskih socijalističkih partija, dok je istovremeno ona sama bila primorana da se okrene evropskim socijalistima kao najbližim preostalim potencijalnim ideološkim, strateškim i političkim saveznicima.

Rezultati istraživanja diplomatske prepiske između kabineta Milovana Đilasa i vrhova vodećih evropskih socijalističkih partija koji su izneti u knjizi pre svega ukazuju na činjenicu da su nova ideologija i nova spoljna politika Jugoslavije predstavljale promenu od velikog značaja iz ugla dominantnih koncepcija ideologije i geopolitike vodećih socijalističkih partija Evrope, i da se na istu promenu u evropskim socijalističkim krugovima nije uvek gledalo tako blagonaklono kao što bi se moglo zaključiti iz prizme potonjih istorijskih perioda. Primera radi, za Komunističku partiju Italije veliki „korak napred“ u raskidu sa staljinističkom doktrinom predstavljala je Berlinguerova odluka da od 1957. godine mladi italijanski partijski kadrovi više neće ići na školovanje u Moskvu. Sam Berlinguer, koji je u svojim ranim radovima 1948–1949. godine osuđivao „sektašenje“ i „disidentstvo“ KP Jugoslavije, kasnije će u intervjuu sa Mirkom Klarinom izjaviti da je 1957. godine mislio o tome kako Jugoslavija ima desetogodišnju prednost nad KP Italije u pogledu destaljinizacije.

Delo Nikole Mijatova pokazuje kako su za uspostavljanje dobrih odnosa sa Jugoslavijom u početku bile najviše zainteresovane upravo one socijalističke partije Evrope koje su bile ideološki i kulturološki „najdalje“ od centra globalnog socijalizma u Moskvi. Slučaj Jugoslavije predstavljao je takođe način da se suptilno ispolje do tada prikrivani animoziteti različitih frakcija komunističkih partija u Evropi prema staljinizmu. Međutim, u drugom delu ovo istraživanje pokazuje kako su upravo socijalističke partije koje su bile najotvorenije prema Jugoslaviji naposletku zatvorile pristup Jugoslaviji u evropsku komunističku zajednicu.

Mnoge karakteristike ovih istovremenih procesa uzajamnog uticaja dolaze do izražaja upravo tokom „slučaja Đilas“. Političku i diplomatsku karijeru Milovana Đilasa nemoguće je posmatrati kao internu „jugoslovensku stvar“, pa je jedna od glavnih ideja ovog dela upravo njeno stavljanje u geopolitički kontekst. Pored očekivanih predispozicija, položaja u „prvoj petorci“ partije, pređašnjeg diplomatskog, političkog i obaveštajnog iskustva, kao i širokog opšteg obrazovanja, Milovan Đilas imao je još jedan ključni faktor distinkcije koji ga je učinio centralnom ličnošću u odnosima sa socijalističkim partijama Evrope – svoju kontroverznu prošlost u Kominterni. Naime, upravo je Đilasov lični konflikt sa Staljinom koji se periodično stišavao i pojačavao u periodu 1946–1948. godine, prateći onaj „globalniji“, međupartijski sukob, učinio da on iznenada stupi u sferu interesovanja evropskih socijalističkih vođa.

Kako ovo istraživanje dalje pokazuje, problemi izgradnje odnosa sa socijalističkim partijama Evrope nisu bili samo ideološke, već i kulturološke i nadasve praktične prirode. Dok su tradicionalni klerikalizam i konzervatizam holandskog i danskog društva sputavali uspostavljanje odnosa sa levicom u ovim zemljama, uspostavljanje odnosa sa italijanskim i austrijskim socijalistima kočila su nerešena granična pitanja.

Veoma je interesantno zapažanje Nikole Mijatova da je upravo Socijalistička partija Švajcarske prva prihvatila raskid Jugoslavije sa SSSR-om. Ova činjenica može se objasniti ne samo istorijskim, političkim, društvenim i kulturološkim posebnostima Švajcarske, već i njenim specifičnim odnosom kako prema politici „države blagostanja“ tako i prema novoj zapadnoj globalnoj zajednici koja se postepeno formirala. Kako u istoriji ne postoje izolovane društvene strukture, ni Socijalistička partija Švajcarske nije bila imuna na ove uticaje.

Istraživanje Nikole Mijatova pokazuje da je najvažniju ulogu u izgradnji „mosta prema Zapadu“ imala Laburistička partija Velike Britanije. U glavnom delu studije koji se bavi ostvarivanjem kontakta sa vodećim socijalističkim partijama Evrope najviše prostora posvećeno je upravo ovoj partiji, njenoj predistoriji i njenom položaju u novoj koncepciji sveta. Najveći potencijalni problem, po mišljenju autora, ležao je u činjenici što je za vreme rata NOP imao kontakte samo sa vladajućim koalicijama Vinstona Čerčila, u kojima je dominirala Konzervativna partija, te da kontakta sa Laburističkom partijom, a naročito sa njenim socijalističkim krilom, gotovo da nije bilo. Međutim, posle razlaza sa Kominformom 1948. godine ova prepreka je vrlo brzo prevaziđena.

Za razliku od vodećih socijalista među kontinentalnom levicom, britanski laburisti videli su „istorijsko poreklo“ svojih ideja u vremenu pre „vremena netrpeljivih“ (Andrej Mitrović), u dobu pre formiranja prvih velikih kontinentalnih sindikalnih inicijativa krajem 19. i početkom 20. veka, i čak u vremenu pre nastanka i internacionalizacije same marksističke teorije. Naravno, ideja istorijske posebnosti britanskih levičara, laburista, pa i socijalista među njima, naglašavana je upravo u posleratnom periodu da bi se stvorila alternativa ideji globalnog komunizma. Isto kao što je Maršalov plan bio najviše usmeren prema Britaniji, da bi se najvažniji saveznik SAD što više distancirao od evropskog „proleća socijalizma“ i da bi služio kao bastion Atlantskog pakta u slučaju da dođe do „nove 1946. godine“ i do nastanka „crvene Evrope“. Kao što je Atli bio primoran da pristane da upravo Britanija postane idejni model svih programa „države blagostanja“, kao i „poligon“ za globalnu ekspanziju Beveridžovog koncepta Kejnzovog ekonomskog modela, tako su i britanski laburisti bili primorani da iz svoje ideologije (i nužno istorije) istiskuju marksističku teoriju i da svoj identitet grade na idejnim i istorijskim strukturalnim osnovama „starog“, 19-vekovnog laburizma. Ovo je u potpunosti išlo na ruku ponovnom jačanju starog narativa o „britanskoj posebnosti“, duboko povezanog sa tradicionalnim animozitetima prema kontinentalnoj Evropi, idejnim strukturama mnogo starijim od ideja evropske i globalne levice, pa i od same savremene istorije.

Ova činjenica bitno je uticala da britanska Laburistička partija među prvima podrži Jugoslaviju u razlazu sa Kominformom i da prva preduzme korake ka uspostavljanju odnosa sa njom. Naročitu podršku u sukobu sa bivšom Kominternom Jugoslavija je uživala od strane trockističke manjine, ali ova grupa je brzo gubila uticaj, čak i u okvirima socijalističkih frakcija laburista. Ključni događaj usledio je 1950. godine, kada je laburistički prvak Ernest Dejvis posetio Jugoslaviju na čelu laburističke delegacije. Ova poseta otvorila je jugoslovenskoj diplomatiji vrata ka skoro svim socijalističkim partijama Evrope i faktički označila početak stvaranja „jugoslovenskog mesta“ u širokom spektru socijalističkih partija Evrope, koji je postajao sve heterogeniji.

Mijatov pokazuje kako je dezavuisanje Milovana Đilasa na Trećem vanrednom plenumu CK SKJ 17. januara 1954. bitno izmenilo kurs kojim su se do tada kretali odnosi Jugoslavije i evropskih socijalista. Autor detaljno prikazuje reakcije koje je ovaj događaj izazvao među socijalističkim partijama Evrope i pokazuje da su one bile različite koliko i same ove partije, njihovi interesi i ideologije njihovih frakcija. Na kraju je, međutim, prevagu odneo uticaj britanske Laburističke partije. Upravo partija koja je Jugoslaviji otvorila „vrata evropskog socijalizma“, sada je iskoristila „slučaj Đilas“ kao povod da pokrene ofanzivu protiv njenog ulaska u ovu sferu.

Autor naročito ističe važnost činjenice da je Jugoslavija koristila svoju novonastalu spoljnopolitičku poziciju da formira i „most prema Istoku“. Odlazak Josipa Broza Tita u Indiju i Burmu, kao i prisustvo Jugoslavije na samitu azijskih socijalističkih partija imali su presudan uticaj na njene odnose sa evropskim socijalistima. Nova pozicija Jugoslavije u Trećem svetu, kao i njena uloga u građenju „nove levice Trećeg sveta“, bazirane na antiimperijalizmu i antikolonijalizmu, posledično je pokretala stare istorijske, političke i kulturološke animozitete, koji su je nužno distancirali od socijalističkih partija nekadašnjih „velikih sila“ Evrope.

Ključna prekretnica dolazi sa završetkom „godina previranja“ u SSSR-u posle Staljinove smrti, odnosno nakon završetka rata u vrhu birokratske hijerarhije Politbiroa. Učvršćivanjem Nikite Hruščova kao generalnog sekretara KP Sovjetskog Saveza i hegemona njegove globalne sfere uticaja, otpočeo je novi period Hladnog rata. Ovaj proces bio je relativno spor i dao je dosta vremena Jugoslaviji da učvrsti sliku o sebi kao o zemlji između svetova u očima pojedinih evropskih socijalista. Ipak, posle destaljinizacije, i nakon što je postalo izvesno da svet ulazi u novu fazu Hladnog rata, položaj evropskih socijalističkih partija, koje su upravo tada počele svoje „dugo“ skretanje ka evrokomunizmu, kao i položaj same Jugoslavije, trajno su izmenjeni.

Beogradska deklaracija 1955. godine bitno je izmenila odnose Jugoslavije sa mnogim evropskim socijalističkim partijama. Ilustracije radi, proglašenje normalizacije odnosa sa SSSR-om izazvalo je iznenadno urušavanje pre toga teško izgrađenih odnosa sa Socijalističkom partijom Norveške. S druge strane, italijanski i francuski staljinisti, kao najmoćnije frakcije u svojim partijama, podržali su ovaj potez. Njihovo vreme, međutim, bilo je na izmaku. Pod vođstvom nekadašnjih najvatrenijih protagonista globalne politike Kominforma, Berlinguera i Maršea, sazrevala je nova partijska struja koja će uvesti ove partije u doba evrokomunizma i okrenuti evropsku levicu ka ideologiji „države blagostanja“, dok je s druge strane u Moskvi, u centru „globalnog komunizma“, nova partijska struktura pod vođstvom Hruščova počinjala sa destaljinizacijom samog SSSR-a. Reakcije na Beogradsku deklaraciju bile su različite, ali je posle nje postalo očigledno da je Jugoslavija počela da traži „treći put“ u socijalizam i da se taj put neće preklopiti sa putem socijalističkih partija Evrope.

Knjiga Nikole Mijatova Milovan Đilas i evropski socijalisti (1950–1958) bavi se periodom i događajima od presudne važnosti za formiranje mesta Jugoslavije u Hladnom ratu, u bipolarnom svetu, ali i u njegovoj socijalističkoj hemisferi. Ova hemisfera je samo delimično priznavala tradicionalne granice Istoka i Zapada, iako su one, kako nam to ova studija pokazuje, ostajale ukorenjene u njenim političkim, ideološkim, društvenim i kulturološkim strukturama. Zaključci do kojih nas dovodi ovo istraživanje ne odnose se samo na kratak vremenski period kojim se ono primarno bavi, već nameću bitna pitanja i nove ideje o istorijskim procesima dugog trajanja koji su svoje prve vidljive manifestacije dali upravo u ovom periodu. Isti ovi procesi nastaviće da definišu ne samo spoljnu politiku Jugoslavije već i njenu unutrašnju strukturu, identitet, ideologiju i kulturu u narednim decenijama.

Luka Filipović

01.02.20

Tokovi istorije

O Milovanu Đilasu, njegovom životu, političkom angažmanu i disidentstvu, postoji obimna bibliografija iz pera domaćih i stranih naučnika i publicista. Međutim, do danas izostaje sveobuhvatna istoriografska monografija posvećena njegovoj ličnosti i političkom delovanju. U obimnom spisku litrerature posvećene Đilasovoj političkoj delatnosti, mali je broj radova zasnovanih na temeljnim arhivskim istraživanjima koji su posvećeni njegovoj ulozi u spoljnoj politici jugoslovenske države i partije nakon 1945. godine. Stoga dve monografije, objavljene tokom 2019. godine, o odnosima Milovana Đilasa i zapadnoevropskih socijalista predstavljaju veoma značajan doprinos proširivanju saznanja o njegovom političkom angažmanu, kao i o odnosima Jugoslavije sa evropskom levicom u periodu nakon sukoba sa Informbiroom, o kojima su do sada postojali pojedini radovi u vidu rasprava ili su oni pominjani usputno u sklopu širih tema, ali nisu bili predmet zasebnih istraživanja.


Monografija Prelomna vremena. Milovan Đilas i zapadnoevropska socijalistička i socijaldemokratska levica 1950–1954, autora Aleksandra V. Miletića, naučnog saradnika na Institutu za noviju istoriju Srbije u Beogradu, nastala je na osnovu jednog dela doktorske disertacije naslovljene „Politička delatnost Milovana Đilasa 1944–1954“, odbranjene na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu 2017. godine. Monografija Nikole Mijatova, istraživača saradnika u Institutu za savremenu istoriju u Beogradu Milovan Đilas i evropski socijalisti 1950–1958. razvila se iz master rada odbranjenog 2015. na Katedri za istoriju Jugoslavije.
Iako se obe monografije bave odnosima FNRJ sa zapadnoevropskom levicom, ulogom Milovana Đilasa u uspostavljanju i negovanju ovih kontakata, kao i uticajem ovih veza na njegov politički i ideološki razvojni put, one se ipak razlikuju, usled donekle različitih fokusa samih autora. Aleksandar V. Miletić ističe u uvodnom delu studije da se knjiga bavi „ulogom Milovana Đilasa u saradnji jugoslovenskih komunista sa zapadnoevropskom levicom“ (str. 12), kao i da je cilj istraživanja objasniti „jedan do sada u nauci slabije obrađen deo Đilasove političke biografije, ali i istorije socijalističke Jugoslavije“ (14). S druge strane, Nikola Mijatov ističe da „cilj rada nije prilog za biografiju Milovana Đilasa“, već pokušaj da se kroz njegovu delatnost sagledaju odnosi Jugoslavije sa evropskim socijalistima (11).
Struktura dveju monografija na prvi pogled podudarna je. Nakon uvodnih poglavlja o spoljnopolitičkom položaju Jugoslavije posle Drugog svetskog rata i nastojanjima da se posle 1948. godine uspostave kontakti sa Zapadom, slede centralna poglavlja o odnosima Jugoslavije sa socijalistima Zapadne Evrope u periodu od 1950. do 1954, odnosno pada Milovana Đilasa, unutar kojih su posebna potpoglavlja posvećena saradnji sa pojedinim partijama. Posebna poglavlja u obe monografije posvećena su „slučaju Đilas“ i njegovom odjeku među zapadnom levicom. Aleksandar Miletić u uvodnom delu posebno poglavlje posvećuje ideološkom portretu Milovana Đilasa do 1949. godine, a Nikola Mijatov, u skladu sa širim hronološkim okvirom postavljenim u naslovu knjige, posledice „slučaja Đilas“ na odnose sa zapadnoevropskim socijalistima posmatra i posle 1954, odnosno do 1958. godine.
Iako je tema dveju monografija gotovo identična, a struktura veoma slična, različiti akcenat u postavljenim ciljevima uslovio je i donekle različiti fokus na saradnju sa određenim socijalističkim i socijaldemokratskim partijama. Tako Miletić posebna potpoglavlja posvećuje odnosima Jugoslavije sa laburistima, francuskim, nemačkim, belgijskim, skandinavskim socijalistima i tzv. „otpadnicima“ od komunističkih partija, odnosno projugoslovenskim grupama kojima je Jugoslavija pružala finansijsku i političku podršku ranih 50-ih godina. Kontakti sa italijanskim, austrijskim, holandskim i švajcarskim socijalistima pominju se, ali im nisu posvećena posebna potpoglavlja. S obzirom na to da je u fokusu autora uloga Milovana Đilasa u saradnji sa zapadnoevropskom levicom, i odabir partija i pokreta kojima je posvećena šira pažnja u njegovoj studiji uslovljen je ulogom koju je Đilas imao u tim odnosima. S druge strane, Nikola Mijatov bavi se u posebnim potpoglavljima kontaktima sa laburistima, švajcarskim, belgijskim, francuskim, nemačkim, norveškim, švedskim, kao i finskim, danskim, holandskim, austrijskim i italijanskim socijalistima, što je posledica pažnje koju autor prevashodno posvećuje vezama sa zapadnoevropskom levicom, a manje ličnosti samog Milovana Đilasa. U skladu sa relativno beznačajnom ulogom koju su „otpadnički“ pokreti imali na politički život zapadnoevropskih država i na levoj političkoj sceni Zapadne Evrope uopšte, uprkos ulozi koju je Milovan Đilas imao u razvijanju kontakata sa njima, pomen ove saradnje izostaje iz monografije Nikole Mijatova.
Različiti fokus dvojice autora je ostavio traga i na njihov analitički pristup. Dok Mijatov u poglavlju posvećenom saradnji sa pojedinim partijama prevashodno nastoji da ocrta saradnju jugoslovenskih komunista sa zapadnoevropskim socijalistima, Miletić u rekonstrukciju partijskih veza sa zapadnom levicom integriše i analizu političkih i ideoloških stavova Milovana Đilasa, prateći njihovu postepenu promenu tokom prve polovine 50-ih godina. To ne znači da Mijatov ne posvećuje pažnju Đilasovom ideološkom profilu, ali on to čini zasebno, u okviru poslednjeg poglavlja, razmatrajući uzroke njegovog disidentstva.
Analizirajući odnose sa pojedinim partijama Zapada, oba autora se slažu u oceni da su kontakti sa zapadnoevropskom levicom služili kao spona i most u saradnji sa Zapadom, kao i da su veze sa britanskim laburistima bile početkom 50-ih najsadržajnije, ali i najznačajnije, kako za jugoslovensko rukovodstvo tako i za Đilasa lično. Po mišljenju Mijatova, „uticaj laburista na disidenstvo je ključan“ (58). Miletić takođe analizira ideološke uticaje britanskih laburista na Đilasa, iako je suzdržaniji u zaključcima, nastojeći da istraži na koji su način kontakti sa Zapadom početkom 50-ih „eventualno“ mogli „uticati na njegovu promenu dotadašnjih shvatanja i stavova o Zapadu“ (85). Iako se o kontaktima sa laburistima u osnovi slažu, autori dolaze do nešto drugačijih zaključaja u pogledu veza sa francuskim i nemačkim socijalistima. Dok Nikola Mijatov ističe da sa francuskim socijalistima nije bilo dublje saradnje, citirajući izjavu Edvarda Kardelja da je francuska partija „jalova“ (74–77), iz analize Aleksandra V. Miletića stiče se utisak o daleko većoj sadržajnosti tih kontakata (143–171). Razlika u zaključcima autora ima i u pogledu odnosa sa Socijaldemokratskom partijom Nemačke. Mijatov smatra da su odnosi sa nemačkim socijaldemokratama do „slučaja Đilas“ bili na „izuzetno niskom, praktično nepostojećem nivou“ (79). Miletić, s druge strane, iako ističe da su se odnosi sa Nemcima razvijali sporije nego sa laburistima i francuskim socijalistima, dodaje da izostanak posete zvanične delegacije nije značio da saradnje nije bilo, te da se ona odvijala kroz niz pojedinačnih poseta, kroz veze partijske komisije za odnose sa inostranstvom i aktivnosti ambasade FNRJ u Bonu (173–174).
Analizirajući odnose koje je Jugoslavija razvijala sa zapadnoevropskom levicom početkom 50-ih godina, oba autora uviđaju da je značajan faktor koji je kočio saradnju, pored ideoloških razlika, bilo javno mnjenje zapadnih država, u kontekstu Hladnog rata izrazito antikomunistički orijentisano, kao i potencijalni napadi koji su zbog veza sa komunističkom Jugoslavijom pretili od političkih protivnika. S druge strane, oba autora smatraju da je za pojedine partije, posebno one koje su poput laburista bile na vlasti u trenutku sukoba Jugoslavije i Informbiroa, motivacija za saradnju ležala u mogućnosti da jugoslovenske komuniste „prevedu“ na stranu Zapada definitivno ih odvajajući od Moskve, odnosno da je ideološka motivacija bila hladnoratovske, a ne socijalističke prirode. I Mijatov i Miletić ističu suprotstavljenost jugoslovenskih težnji ka vanblokovskoj poziciji i razvijanju kontakata sa vanevropskim pokretima kolonijalnoj politici zapadnoevropskih država (posebno Velike Britanije i Francuske), na koju nisu bili imuni ni socijalisti u tim zemljama. Takođe, oni otvaraju pitanje mesta Živka Topalovića kao prepreke u saradnji jugoslovenskih komunista i zapadnoevropskih socijalista. Oba autora u svojim radovima uviđaju težnje Laburističke partije Velike Britanije za dominacijom u okviru Socijalističke internacionale i u odnosu prema drugim socijalističkim i socijaldemokratskim partijama Zapadne Evrope. Jedna od tema koju istraživanja Miletića i Mijatova otvaraju jeste pitanje jugoslovenskog stava prema različitim neostvarenim vizijama o (socijalističkoj) Evropi između dva bloka. Njihovo istraživanje pokazuje i da su među zapadnoevropskim levičarima kao pojedinci najodaniji prijatelji socijalističke Jugoslavije na čelu sa Titom bili upravo oni levičari koji su i sami imali komunističku prošlost, poput Žil-Ambera Droza, Herberta Venera ili Žozefa Brakoa.
Obe monografije koje su pred nama ukazuju na povezanost i isprepletanost unutarpartijskog, državnog, ideološkog i spoljnopolitičkog, kao i na to da se delovanje Milovana Đilasa, njegov pad i posledice „slučaja Đilas“, kako bi se razumeli, moraju posmatrati u svim ovim okvirima istovremeno. Đilasovi toeretski radovi o socijalističkom karakteru zapadnoevropske levice nastajali su početkom 50-ih iz potrebe da se istovremeno osmisli, ali i opravda saradnja koja je uspostavljana sa zapadnim socijalistima, da bi samo nekoliko godina kasnije, u promenjenim spoljnopolitičkim okolnostima, prevazišli okvire poželjnog partijskog delovanja.
Natalija Dimić