PREDGOVOR
Sedmo izdanje udžbenika „Krivično procesno pravo” je, iako na prvi pogled, a pre svega, zahvaljujući delom identičnoj, a delom veoma sličnoj sistematici, prilično slično prethodnim izdanjima ovog udžbenika, u stvari, u velikoj meri izmenjeno. Promene su toliko značajne i velike, kada se radi pre svega, o toku krivičnog postupka i osnovnim procesnim fazama, nekim novim procesnim formama, ali i čitavom nizu bitnih promena u opštem delu, da bi se skoro moglo govoriti o prvom izdanju potpuno novog udžbenika. Autor je ipak nastojao da očuva osnovne konture svog pogleda na sistem krivičnog postupka, te se posebno potrudio da koliko god je to bilo moguće, s obzirom na bitne i čak radikalne zakonske promene, sačuva raniju udžbeničku sistematiku, pa se i stoga, ova knjiga ipak, osnovano može smatrati izrazom „kontinuiteta”, te stoga i predstavlja izmenjeno i dopunjeno sedmo izdanje udžbenika, koji se već nekoliko poslednjih godina koristi kao osnovna literatura za pripremanje ispita iz Krivičnog procesnog prava na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu.
Osnovne izmene u ovom sedmom izdanju proizlaze iz potpuno promenjenog normativnog krivičnog procesnog ambijenta, do kojeg je došlo stupanjem na snagu i primenom novog Zakonika o krivičnom postupku iz 2011. godine. Veliki broj tih izmena, je već bio sadržan u kratkoj monografiji „Osnovne novine u krivičnom procesnom pravu Srbije”, čiji je ratio već objašnjen u predgovoru za prethodno – šesto izdanje udžbenika, a čija je praktična svrha pre svega, bila da studentima omogući da se uz istovremeno korišćenje njenog teksta posvećenog osnovnim modifikacijama našeg krivičnog procesnog prava i šestog izdanja udžbenika, pisanog po ranije važećem Zakoniku o krivičnom postupku, omogući da na koliko toliko valjan način, savladaju zahtevnu materiju u vremenu turbulentnih promena zakonskog ambijenta. U ovom su udžbeniku te novine delom proširene, a delom značajno dopunjene, te više prilagođene klasičnom udžbeničkom izlaganju materije. To se takođe odnosi i na sadržaj novog „Priručnika za pripremanje pravosudnog ispita” iz 2014. godine, koji predstavlja neku vrstu „mini udžbenika”, značajno sumarnijeg karaktera, nego što je to klasičan udžbenik iz krivičnog procesnog prava, ali koji je autoru poslužio kao svojevrsna priprema za ovu knjigu, koja ima sve potrebne osobine celovitog udžbenika za studente pravnih fakulteta i drugih visokoškolskih ustanova na kojima se izučava Krivično procesno pravo.
Kao što je to objašnjeno, već u predgovoru prethodnog izdanja udžbenika, radi se o korenitim i radikalnim promenama, koje su posebno upadljive u odnosu na potpuno promenjeni tip istrage, koja je sada javno-tužilačka, zamenu pretkrivičnog postupka – predistražnim postupkom, te bitno drugačiju organizaciju glavnog pretresa, kao centralne procesne faze i stadijuma suđenja u užem smislu, koji je sada uglavnom adverzijalno uređen. Postoje i brojne druge promene, počev od nekih koje su samo terminološke, do onih koje su suštinske i u bitnoj meri menjaju karakter našeg pozitivnog krivičnog postupka, kao što je to slučaj sa limitiranjem značaja načela istine, te uvođenjem pravila, kojim se pitanje dokazivanja i praktično „odgovornosti” za utvrđivanje činjeničnog stanja, striktno uređuje kroz pravila o snošenju tereta dokazivanja.
Naš novi krivični postupak sada znatno više nego ranije, liči na klasični parnični postupak. Ovo se nekada ogleda i u nekim ne preterano važnim elementima, kao što su novo pravilo po kojem glavni pretres započinje određenom formalnom sudskom radnjom, odnosno rešenjem suda da se glavni pretres održi, ili pravila o (za teža krivična dela obaveznom), održavanju pripremnog ročišta pre započinjanja glavnog pretresa, odnosno u stadijumu priprema za njegovo održavanje, pravila po kojem se zahtev za zaštitu zakonitosti, slično reviziji u parničnom postupku, onda kada ga podnosi subjekat u funkciji odbrane, može podneti samo „preko branioca” itd. Neki novi procesni mehanizmi čak imaju sličnosti i sa potpuno drugim tipovima postupka, kao što je to slučaj sa potpuno novom mogućnošću prvostepenog suda da po prijemu žalbe protiv presude, nakon upoznavanja sa uloženim redovnim pravnim lekom, praktično „represudi” u istom krivičnom predmetu, što pomalo asocira na neke mehanizme koji su inače, imanentni upravnom postupku.
Sedmo izdanje udžbenika ima nešto više sadržaja uporednopravnog karaktera, nego što ih je bilo u prethodnim izdanjima, pri čemu su ti delovi knjige, namenjeni samo studentima koji teže višoj oceni. Dva su osnovna razloga za takav pristup; s jedne strane, time se u potrebnoj meri objašnjava jedan danas vrlo upadljiv trend konvergencije dva velika „svetska” uporednopravna krivičnoprocesna sistema – anglo-saksonskog (adverzijalnog) i kontinentalno-evropskog, što je s obzirom na skorašnje izuzetno velike promene našeg krivičnog postupka uz veliki uticaj našoj dosadašnjoj tradiciji prilično stranog modela, neophodno da bude i deo sadržaja udžbenika, bez obzira što su kod nas udžbenici inače, uglavnom utemeljeni na pozitivnom pravu, dok je s druge strane, to bilo neophodno i da bi se ukazalo na nemogućnost olakog svrstavanja našeg novog krivičnog postupka, striktno u jedan ili drugi od ta dva velika komparativnopravna krivičnoprocesna tipa krivičnih procedura, jer kao što se to objašnjava u delu udžbenika koji je više posvećen uporednom pravu, postoji čitav niz vrlo upadljivih elemenata kako adverzijalnog, tako i inkvizitorskog karaktera u pravilima koja su kreirana novim Zakonikom o krivičnom postupku iz 2011. godine. Autor je sa posebnim zadovoljstvom u tom delu udžbenika citirao i neka pravila iz danas svakako najtipičnije adverzijalne krivične procedure, a to je krivični postupak SAD, koja daju daleko više značaja načelu istine, nego što je to sada nažalost, slučaj u novom tipu srpskog krivičnog postupka.
Autor ovog udžbenika je u mnogo navrata veoma oštro kritikovao kako prvo, tekst Nacrta novog Zakonika o krivičnom postupku, tako potom i usvojeni Zakonik o krivičnom postupku iz 2011. godine. U toj kritici on nije bio usamljen, a kritika je bila krajnje dobronamerna i usmerena na skretanje pažnje na praktične probleme koji će da nastanu, što se već uveliko i uočava u dosadašnjoj praksi. Velika većina naše krivičnoprocesne teorije i znatan deo prakse i dalje uporno kritikuje novi Zakonik o krivičnom postupku, ali za sada ta kritika nije dovela do bitnijih rezultata, jer iako je novi ZKP već nekoliko puta menjan (poslednji put u maju 2014.), te su promene, u odnosu na očekivanja najvećeg dela naše teorije, ali i realne potrebe prakse, u stvari minimalne.
Tek će buduće vreme pokazati koji će „kurs” zauzeti buduće reforme srpskog krivičnog procesnog zakonodavstva i bez obzira što se osnovano mogu očekivati i nove, manje ili veće promene u tekstu sada važećeg Zakonika o krivičnom postupku, ili čak donošenje potpuno novog Zakonika i ovde važi staro pravilo – dura lex sed lex. To pravilo ne znači samo da se zakon uvek mora dosledno primenjivati, bez obzira na stepen njegove strogosti, već, podrazumeva da se i onaj zakon, koji sadrži neke pravno-tehničke, pa i druge, čak i suštinske greške, svakako mora primenjivati, a autor se nada da će ovo novo izdanje udžbenika, osim što će poslužiti svojoj osnovnoj svrsi, a to je omogućavanje da se studenti pripreme za polaganje ispita, biti od koristi i svima koji ZKP primenjuju u praksi, te dati doprinos da primena novog Zakonika o krivičnom postupku bude što je moguće bolja.
Autor izražava posebnu zahvalnost gospođici Ivani Miljuš, sudijskoj saradnici Prvog osnovnog suda u Beogradu, studentkinji doktorskih studija i demonstratoru u nastavi Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu, zahvaljujući čijem trudu, entuzijazmu, dobroj volji i strpljenju, ova knjiga ima manje slovnih i drugih grešaka.
U Beogradu, juna 2014.
profesor dr Milan Škulić
