Karneval identiteta

01.01.17 Književna istorija

Svojom prvom knjigom, nastalom kao rezultat rada na doktorskoj disertaciji, Nataša Anđelković se priključuje onoj liniji srpske nauke o književnosti koja svoje polazište nalazi u ,,bahtinovskim“ temama, a čije stožerne tačke predstavljaju studije Radivoja Mikića (Postupak karnevalizacije) i Petra Pijanovića (Poetika groteske). Upravo će Pijanovićeva teorijska koncepcija, zasnovana na kontekstualizovanju opusa Miodraga Bulatovića u suvremene evropske književne tokove, biti uzor po kome će autorka strukturirati svoju analizu u kojoj će povlašćeno mesto pripasti Milošu Crnjanskom i romanima iz različitih perioda njegovog stvaralaštva (avangardni Dnevnik o Čarnojeviću i poznomodernistička Druga knjiga Seoba). Dela Crnjanskog dijaloški su pozicionirana prema ključnim romanima svetske književnosti nastalim u različitim nacionalnim, poetičkim, pa i vremenskim kontekstima (to su: Senilnost Itala Zveva, Čarobni breg Tomasa Mana, Majstor i Margarita Mihaila Bulgakova i Aleksandrijski kvartet Lorensa Darela).
Specifičan odabir autora, kroz čije se opuse suvereno kreće hermeneutičko-komparatistička misao N. Anđelković, učinjen je s obzirom na postojanje određenih poetičkih korespondencija među njima, a na koja se pokušalo ukazati već naslovnom sintagmom studije. Osnovna teza teksta jeste da su sva navedena dela proistekla iz žanra menipeje, te da pripadaju tradiciji karnevalizovane književnosti, a kako je pitanje identiteta jedno od ključnih pitanja modernizma, ono se u ovim romanima projavljuje u vezi sa svojim karnevalskim uobličavanjima.
U uvodnom delu dat je osvrt na fenomen karnevala, njegovu istoriju i genezu, kao i na njegove mitološke, obredne, kulturne i sociološke aspekte, a kao osnovne karakteristike ove svetkovine izdvajaju se dijalogičnost i ambivalentnost, koje će ostati ključne i prilikom transponovanja karnevalskih elemenata u književnost. Teorijske osnove studije počivaju na Bahtinovim radovima (Fransoa Rable i narodna kultura srednjeg veka i renesanse, Problemi poetike Dostojevskog i O romanu) i na njegovim konceptima kakvi su polifonija, dijalogizacija, heteroglosija, hronotopičnost. Od posebne važnosti se pokazuje teoretičarevo traganje za izvorima karnevalizovane književnosti u antičkom avanturističkom romanu sa temom iz svakodnevnog života, Sokratovim dijalozima i Menipovoj satiri, jer iz njih proizlaze važni elementi na kojima će N. Anđelković zasnovati svoju interpretaciju odabranih romana XX veka: hronotop svakodnevnog života, junak-marginalac, putovanje i sa njim povezana metamorfoza junaka, žanrovska hibridizacija, smehovno načelo, govor ulice, ironija i parodija. Istaknute su i objašnjene funkcije bitnih stilskih sredstava karnevalizovane književnosti (groteske i batosa), karnevalskih figura (lude, lakrdijaša i obešenjaka) i rekvizita (maske) kako iz Bahtinove tako i iz vizure drugih autora (V. Kajzera, A. Gureviča, S. Bogdanovića, R. Kajoa, V. Marjanović).

Problem karnevalizacije književnih tekstova time je svestrano obuhvaćen: autorka najpre polazi od tumačenja simbolike površinskih pojavnosti elemenata karnevalskih svečanosti (kada je u romanima eksplicitno prikazano vreme poklada i motivski kompleks karnevalskog dekora: maske, klovnovska odeća, karnevalske igre itd.). Analizu nastavlja u pravcu ispitivanja prirode retoričkih i stilskih aspekata (ironije, groteske, ambivalentnog odnosa tragičnog i komičnog, karnevalskog smeha), i konačno – završava u razmatranjima koja se uglavnom oslanjaju na teoriju žanra, tragajući za dubinskim, unutrašnjim strukturama oblikovanim ovim specifičnim književnim postupkom.
Drugo težište teme studije – identitet, jedan od velikih narativa modernizma, definisan je u polemičkom odnosu prema tekstovima Pola Rikera, budući da Riker pitanje identiteta vidi uvek u sprezi sa pitanjem priče. U analiziranim romanima se pak priča neprestano dekonstruiše a identiteti teže uspostavljanju. Ovakav paradoks proizlazi upravo iz dosledno sprovedenog postupka karnevalizacije.
1. Pregled sadržaja
Poglavlje Dnevnik o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog – opereta o ratu iznosi ideju o ranom romanu Crnjanskog kao o polifonoj tvorevini menipskog porekla. Ta polifoničnost se najpre ogleda u originalnom tretiranju žanra dnevnika, koji postaje dnevnik o drugom koji je ja, ili maskirani karnevalski, parodizovani dnevnik, a završava kao krajnje ironizovana (ironična?) vesela komedija ili opereta o ratu. Udvajanje pripovedača postulira razlistavanje identiteta i vremensko-prostornih struktura: tek će u domenu sna Petar Rajić, razočarani povratnik iz rata, uspeti da artikuliše sebe kao dijalogičnu prirodu čiji je drugi egzistencijalno-etički krak u utopijskoj/karnevalskoj/sumatraističkoj istini princa karnevala/Čarnojevića; onoj koja apokaliptičnoj, „neveseloj“ slici rata i poremećenih prirodnih i društvenih odnosa suprotstavlja harmonijsku, karnevalsku cikličnost vremena i egzistencije i princip večnog obnavljanja i rađanja prirode i čoveka.
Menipsko poreklo žanra otkriveno je i u poznom Crnjanskovom romanu. Poglavlje Druga knjiga Seoba Miloša Crnjanskog – od varvarina do lutke rokokoa tumači heteroglotnu žanrovsku postavku (sa elementima epskog, istorijskog i hroničarskog) kao po svojoj suštini pseudoistorijsku, u čemu autorka vidi korelaciju karnevalskog i modernističkog pristupa strukturiranju dela. Problem identiteta ovde je pak viđen u sprezi sa nacionalnim pitanjem, postavljenim kroz hronotop antičkog avanturističkog romana sa temom iz svakodnevnog života i utopijske/menipske slike Rusije. Ključni pojam poglavlja jeste detronizacija koja se odvija na svim nivoima: kao detronizacija glavnog junaka Pavla Isakoviča (od metafizičkog, apostolskog, herojskog do parodiranog, ništavnog junaka, princa karnevala), putovanja (put ka utopiji markiran je „nedostojnim“ ljudima i mestima kakvi su bordeli, vašari, mondenske kuće), pa i samog ideala kom se težilo (Rusija postaje poprište gubitka nacionalnog identiteta). Identitete zamenjuju maske, čime je sugerisana slika duha vremena u kom autentičnost idealiteta Pavla Isakoviča ne može biti ostvarena, a problematizovana je i sama ta autentičnost: maska određuje i Pavlovo apostolsko pozvanje jer se iza njega kriju duboko lični, potisnuti, uglavnom erotski sadržaji, koji su u koliziji sa njegovom „uzvišenom“ personom. Naposletku, paradoksalna krajnja deviza romana „Ima seoba. Smrti nema!“ tumačena je kao karnevalska izjava koja obeležava celokupno karnevalsko stanovište Druge knjige Seoba, izgrađeno na ambivalentnom načelu cikličnog smenjivanja izgradnje i razgradnje, rođenja i smrti.

Preoblikovanje funkcije postupka karnevalizacije u modernoj književnosti ispoljava se i u uprizoravanju psiholoških previranja, duševnih lomova i graničnih stanja svesti junaka. Karnevalska slika sveta, u tom smislu, skopčana je sa određenim modernim narativnim strategijama, kakve su tok svesti i introspekcija. Poglavlje Senilnost Itala Zveva – predigra tužne komedije upućuje upravo na ove teorijske aspekte, priključujući im i analizu konkretnog karnevalskog mizanscena koji je prikazan u delu italijanskog moderniste. Radnja romana se odigrava baš u vreme poklada a preovlađujuća prostorna određenja odnose se na karnevalski hronotop trga i ulica. Ovakvo ustrojstvo prostora uslovljava i specifične pozicije junaka čiju egzistenciju obeležava maskiranje motivisano potrebom da se identitet zasnuje na društveno ustanovljenim normama i moralu, što porađa unutarnji konflikt zbog saznanja o nemogućnosti ostvarivanja autentičnosti sopstva.
Smeštanje ideološke aparature geteovskog tipa romana obrazovanja u neuobičajeni hronotop sanatorijuma koji implicira pasivnost i neposredan kontakt sa bolešću i smrću tvori karnevalsku sliku društva i čoveka natkriljenu duboko ironijskom svešću sveznajuće narativne instance. Roman T. Mana se tako otkriva kao izrazito parodijsko, polifono i dijalogično delo. U poglavlju Čarobni breg Tomasa Mana – od malog građanina do princa karnevala pokazano je kako glavni junak, sazrevajući, prolazi kroz sve faze metamorfoza karakteristične za antički avanturistički roman, a u izolovanosti grotesknog Berghofa. Sanatorijum se otkriva kao povlašćeni prostor vrhunske spoznaje: maska bolesnika će Hansu Kastorpu omogućiti da zadobije iskustvo autentičnog življenja koje podrazumeva dijalogičnu isprepletanost ljubavi, smrti i jedinstva sa prirodom, ali i iskustvo ironije. Tekovine čovečanstva (humanizam, religija, istorija, građanska civilizacija) preispitane su i kritikovane kao kategorije koje ugrožavaju prostore slobode karnevala: namećući nasilje, one prekidaju cikličnost prirodnih tokova i večnog obnavljanja sveta.
Poglavlje Majstor i Margarita Mihaila Bulgakova – katalog smeha i ontologija straha, analogno prethodnom, nastoji da protumači kako karnevalski kompleks tema i motiva (Volandova svita, bal kod Satane, performans u Varijeteu), ali i pripovednih postupaka (hibridizacija žanra, roman u romanu) nastupaju subverzivno, ali ovoga puta prema monologizovanoj, tiranijom obeleženoj stvarnosti. Pitanje identiteta, kako zapaža autorka, postavljeno je dvostruko: kao pokušaj demaskiranja kolektivnih maski Moskovljana, ali i kao afirmisanje onih junaka koji svoj identitet zasnivaju na načelima ljubavi, istine i stvaralaštva. Karnevalski ambivalentni smeh (parodija, ironija, groteska, burleska) pokazuje se kao osnovni mehanizam otpora i odbrane sopstva.
Aleksandrijski kvartet Lorensa Darela – somotski domino kostim poglavlje je koje ispituje posledice susreta karnevala i nagoveštenih postmodernističkih tendencija. Darelova tetralogija donosi galeriju grotesknih likova obeleženih karnevalom, a najčešće maskama koje ukazuju na njihov protejski identitet. Oni iza maski kriju različite etičke ali i psihološke i seksualne devijacije, koje se u svakom trenutku takođe mogu otkriti kao još jedna u nizu maski. Nemogućnost dovršavanja i zaokruživanja priče o junacima uslovljena je i dominiranjem pripovedanja u 1. licu koje oblikuje i vreme priče. Fragmentizacija vremenskih struktura, zaključuje autorka, poništava karnevalsko obnavljajuće jedinstvo pa se vreme u tetralogiji pokazuje kao postmodernističko. S druge strane, održanje karnevalskog prostornog određenja ukazuje na ideju da je postmoderno doba preuzelo formalnu, a odbacilo ritualnu dimenziju karnevala, čime je osujećena jedna od njegovih osnovnih funkcija, a to je preporod. Vreme Aleksandrijskog kvarteta je vreme koje iza maske krije svoju besmislenost.

Zaključno poglavlje knjige sumira do sada postavljana pitanja o odnosu karnevalizacije i identiteta kao o odnosu karnevalizacije i vremena i karnevalizacije i naracije, a učinjen je i pokušaj da se artikuliše teorijska eksplikacija naslovne sintagme: „O karnevalizaciji identiteta se može govoriti onda kada usled sticanja novih iskustava i sloboda tokom karnevala neki / nečiji identitet pretrpi suštinske izmene i nastavi da postoji tako promenjen, odnosno karnevalizovan“ (Anđelković 2017: 323).

2. Pro et contra
Ključne vrednosti i postignuća naučnog rada N. Anđelković ogledaju se najpre u dosledno vođenoj interpretaciji koja pouzdano utvrđuje poziciju Crnjanskog kao pisca čije stvaralaštvo nadilazi uske okvire nacionalne književnosti. Pored toga, čini se da je Karneval identiteta prvi sintetički i celovit pokušaj da se opus autora Seoba posmatra u kontekstu tradicije karnevalizovane i menipske literature. Naposletku, kao posebno važan, ističe se i momenat uspešnog prevazilaženja zastarelog shvatanja podele na „ranog“ i „poznog“ Crnjanskog: studija implicitno svedoči o monolitnom karakteru celokupnog stvaralaštva ovog klasika srpske književnosti uprkos svim formalnim, stilskim i inim eksperimentima i menama koji su mu inherentni. Ta monolitnost proizlazi upravo iz njegovog menipskog istočnika ili, bahtinovski rečeno, karnevalskog korena.
S druge strane, dijahronijsko ali i teorijsko zaleđe knjige čini se umnogome slabijim od sinhronijsko-interpretativnog. Osnovna zamerka mogla bi se uputiti već naslovnoj sintagmi, autorkinoj teorijskoj konstrukciji karneval identiteta. Termin karneval u književnoj teoriji posve je neupotrebljiv jer je neadekvatan i neprecizan: prema Bahtinovim shvatanjima izloženim u studiji Problemi poetike Dostojevskog, on se ne može smatrati književnom pojavom, već sinkretičnom predstavljačkom formom obrednog karaktera; društvenim fenomenom, svetkovinom i praznikom koji se može javiti u različitim oblicima i kontekstima: vremenskim, ideološkim, socijalnim i dr. Stoga se nauka o književnosti drži termina karnevalizacija koji se odnosi na transponovanje karnevalskog jezika, formi i simbola u književni tekst, na književno uobličenje izokrenute slike sveta uz korišćenje određenih stilskih sredstava kakvi su ironija, parodija i groteska. N. Anđelković kao da izbegava metodološki validan Bahtinov termin (mada ga s vremena na vreme i koristi), i pod prilično širokim terminom karneval podrazumeva sve one elemente koje je ruski teoretičar objedinio u teorijskom konstruktu karnevalizacije i karnevalizovane književnosti. Ovakav čin može uneti izvesne zabune i nejasnoće u odavno pojmovno i teorijski valjano određene i definisane koncepte, budući da ne donosi ništa produktivno ni novo a izveden je, izgleda, proizvoljno i bespotrebno.
Zamerka bi se mogla uputiti i određenim zaključcima koje autorka donosi posmatrajući problem iz dominantno sinhronijske perspektive. Evo jednog primera: „Motivi karnevala koji su u tradicionalnoj književnosti bili svedeni na prikazivanje inverzne i groteskne slike sveta, u književnosti 20. veka dobijaju i svojstvo da preispituju identitet svojih junaka i stvarnosti koja se u konkretnim delima opisuje“ (Anđelković 2017: 313). Samo letimičan pogled na reprezentativna dela „tradicionalne književnosti“ koja počivaju na načelima žanrova iz oblasti ozbiljno-smešnog (kakvi su Don Kihot i Braća Karamazovi na primer) pokazao bi da je postupak karnevalizacije uvek u sprezi sa preispitivanjem identiteta i da to nije otkriće književnosti XX veka, već je to pitanje u književnosti XX veka samo drukčije/(post)modernistički oblikovano.

Skučen teorijsko-metodološki okvir, zasnovan uglavnom na radovima Bahtina i nekolicine njegovih tumača, pokazuje se kao još jedna od mana studije koja je uslovila brojna ponavljanja, monotoniju i neinventivnost određenih njenih delova. I danas aktuelna, Bahtinova gledišta se pokazuju kao vrlo inspirativna za povezivanje sa određenim savremenim teorijama (naratološkim, semiotičkim, imagološkim, psihoanalitičkim itd). Stiče se utisak da ovaj njihov potencijal u Karnevalu identiteta nije u potpunosti iskorišćen.
Uprkos pomenutim nedostacima, hermeneutička ravan studije presečena ubedljivim komparativnim pasažima neretko dostiže zavidne domete. Kroz priču o karnevalizaciji, lapidarnim i prijemčivim jezikom i stilom, N. Anđelković uspelo prati karnevalsko ogledanje dvaju poetičkih lukova: jedan je luk stvaralaštva Crnjanskog koji se kreće od Dnevnika o Čarnojeviću do Druge knjige Seoba, a drugi – luk evropske književnosti, od Zveva do Darela, od ranog modernizma do postmodernih nagoveštaja. Karneval identiteta tako donosi ideju o kontinuitetu menipske tradicije i u svetskoj književnosti XX veka i u romanima Crnjanskog, otkrivajući nove izazove u tumačenju kanonskih, naizgled odavno „pročitanih“ tekstova.
Ana Stević