Je li kriva sudbina?

01.01.21 Književna istorija

Kritičko izdanje književnih i publicističkih radova bugarskog književnika Ljubena Karavelova (1834–1879), koje je priredio za štampu dr Aleksandar Pejčić, naučni saradnik Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, obuhvata tekstove koje je ovaj autor stvarao na srpskom jeziku dok je živio i radio u Beogradu i Novom Sadu (1867–1871), a koji su bili namijenjeni srpskoj publici. Prethodno izdanje Karavelovih djela na srpskom jeziku objavljeno je prije gotovo 80 godina pod naslovom Srpske pripovetke, kao publikacija „Jugoslovensko-bugarske lige“ iz 1939. godine. U toj knjizi obuhvaćena je samo Karavelova pripovijedna i dokumentarna proza, a priredio ju je za štampu Sava Milutinović, dok je studiju o životu i radu Ljubena Karavelova napisao Todor Marković, a predgovor izdanju uradio je Miodrag Ibrovac.
Poznato je da je književna, kulturna, publicistička i politička djelatnost Ljubena Karavelova u srpskoj sredini, prije svega u Beogradu i Novom Sadu, bila veoma značajna i da je ostavila rezultate u konstituisanju programskog i kritičkog realizma u srpskoj književnosti, kroz stvaranje pripovjedaka i romana iz srpskog života, u zasnivanju srpske realističke književne kritike, kao i na polju političkog života zastupajući ideje južnoslovenskog bratstva i saradnje. Uprkos tome, Karavelova djela i pored pojedinih relevantnih kritičkih rasprava, nisu dobila kasnija izdanja, osim onog iz 1939. godine, tako da je ovaj pisac i kulturni radnik danas nedovoljno poznat srpskoj javnosti. Postojeće izdanje iz 1939. godine obuhvatilo je pripovijetke, roman i dio dokumentarne proze Ljubena Karavelova, ali je ostalo tekstološki nedovršeno jer nije uvijek poštovalo izvornost tekstova i posljednju autorsku volju, a napravljeni su i brojni korektorski i štamparski propusti. Ogledalo se to u nedopustivoj promjeni oblika riječi, u zamjeni pojedinih riječi drugima, u bezrazložnom izostavljanju pojedinih riječi, dijelova rečenica čak i čitavih pasusa i sl.
Rukovođen svim navedenim činjenicama, dr Aleksandar Pejčić se odlučio na priređivanje kritičkog izdanja djela Ljubena Karavelova. Polazeći od tekstova koje je ovaj pisac štampao za života, Pejčić je u zasebnoj knjizi okupio cjelovite, originalne verzije njegovih pripovjedaka, romana i dokumentarne proze, ali i književne kritike i pojedinih članaka koji nisu bili objavljeni u izdanju iz 1939. godine. Pored uvodnog komentara o izdanju i predgovora „Južnoslovenski put (život i rad u Beogradu i Novom Sadu)“, Aleksandar Pejčić je tekstove Ljubena Karavelova rasporedio na sljedeći način. Najprije je hronološkim redom uvrstio tri pripovijetke („Soka“, “Gorka sudbina“, „Nakazao je Bog“) i roman Je li kriva sudbina? s dodatkom u kome se nalazi i drugi dio romana Je li kriva sudbina?, a zatim je na istom principu uvrštena dokumentarna proza („Iz mrtvog doma“) i čitav niz kritičkih tekstova, dopisa i članaka. Među kritičkim tekstovima izdvajamo: „Srpska književnost: Istorija narodnog obrazovanja kod Srba (A. Vasiljević)“, „Književne novosti: Srpski car Stjepane ili smrt Dušanova“, „Književnost: Kritika“. Među člancima izdvajamo rasprave: „Sirotinja i golotinja“, „U Beogradu, 12. maja“, „Srbi, Bugari, bugarski list ‘Narodnost’ i hrvatski ‘Pozor’, «Odgovor g. Begoviću“, „Šta nam je nužno?“,; „Braćo moja!“, „Nekoliko reči u svoje opravdanje bratu R.“, „Bugarski fanarioti i jugoslovenska sloboda“. Izdanje je obuhvatilo i nekoliko dopisa („Odesa, 20. avgust 1869“, „Odesa 28. avgusta 1869“, „Telegram Antoniju Hadžiću“, „Beograd, 18. marta“, „Bukurešt, 14. Aprila“), kao i pisama i faksimila pisama (Matici srpskoj, Antoniju Hadžiću, Alimpiju Vasiljeviću, Jovanu Ristiću i Nastasu Petroviću).

Poseban, drugi segment ovog izdanja ukazuje na načela priređivanja, prije svega na pravopis i stilsko-jezičke osobenosti uvrštenih tekstova. Odnosi se to prije svega na rukopis romana Je li kriva sudbina? i njegove varijante, kao i na neautorizovane verzije posthumnih izdanja pojedinih tekstova: „Soka“, „Gorka sudbina“, „Nakazao je Bog“, “Iz mrtvog doma“. Navedeni segment priređivačkog rada i uspostavljanje odgovarajućih tekstoloških načela je utoliko složeniji ako imamo u vidu činjenicu da u slučaju Karavelova ne samo da nema sačuvanih autografa već i zbog toga da je izvorno pisao na ruskom i bugarskom jeziku, uz upotrebu pojedinih srpskih oblika, pa su potom ti književnoumjetnički i publicistički tekstovi prevođeni na srpski jezik uz njegovo učešće.
Na kraju izdanja nalazi se tekst pogovora „Ljuben Karavelov i srpska književnost“ dr Aleksandra Pejčića, kao i brojni i veoma korisni dodaci (Hronologija života i rada Ljubena Karavelova, Bi- bliografija, Indeks imena, Rečnik manje poznatih reči, Popis ilu- stracija, Literatura i sl.). Radi potpunijeg i lakšeg informisanja i praćenja, u fusnotama osnovnih tekstova na mjestima gdje se navode danas manje poznate istorijske ličnosti (književnici, naučnici, državnici) pružena su dragocjena biografska obavještenja i sl.
Za naslov ovog kritičkog izdanja, Pejčić je odabrao roman Ljubena Karavelova Je li kriva sudbina? koji je, kao što je poznato, najprije štampan u listu Matica (1868–1869), a zatim objavljen i u zasebnoj knjizi 1869. godine. Reč je o svakako najpoznatijem proznom tekstu Ljubena Karavelova na srpskom jeziku, što onda i opravdava priređivačevo opredjeljenje da naslov čitavog ovog izdanja nazove po ovom djelu. Međutim, roman je kasnije dobio i svoj nedovršeni nastavak, tj. početak drugog dijela, koji je priredio za štampu bugarski kolega Ilija Konev (1952, 1955), ali se Pejčić u svom priređivanju opredijelio samo za štampanje osnovnog/kanonskog teksta uz navođenje izvora.
Posebno naglašavamo da je u „Načelima priređivanja književnih dela Ljubena Karavelova na srpskom jeziku“ Pejčić detaljno obrazložio izabrana tekstološka rješenja, da je ukazao na odnos objavljenih izvornih verzija tekstova sa sačuvanim varijantama i neautorizovanim verzijama. U poglavlju „Pravopis – stilsko-jezičke osobenosti“, Pejčić je ukazao na pravopisne i stilske odlike tekstova, na bitne osobenosti tadašnje pravopisne prakse, a zatim je objasnio kako je razriješio pojedine jezičke nedoumice. Takođe naglašavamo da je uz tekst svake objavljene pripovijetke s njenim varijantama, Pejčić u „posebnim napomenama“ pružio detaljne tekstološke i bibliografske podatke, tako da čitalac na jednom mestu dobija uvid u sve priređivačke napomene, komentare i varijante, kao i priređene verzije tekstova.
Važno je na kraju ovog osvrta ukratko naglasiti i važnost teksta pogovora, naučne rasprave „Ljuben Karavelov i srpska književnost“, koju je kako smo prethodno rekli napisao priređivač dr Aleksandar Pejčić, a u kojoj je dato književnoistorijsko i poetičko mjesto ovoga pisca u srpskoj književnosti na prelazu između romantizma i realizma, kao i istraživanje srpsko-bugarskih književnih i kulturnih veza u 19. vijeku. Naglašeno je, na primjer, da Karavelov među prvima uvodi u srpsku realističku prozu temu beogradskog života, gradsku kulturu, koja je bila tek u razvoju, da je sve to praćeno procesom individualizacije (odvajanja od kolektiva i kolektivne svijesti), višim stepenom društvene i porodične slobode, kao i emancipovanosti. Možda baš zato Karavelov u svojim tekstovima bira ugrožene i obespravljene junake, a pripovjedača profiliše u duhu programskih načela realizma, zalažući se za novi tip obrazovanog pojedinca, kritički nastrojenog prema naslijeđenim kulturnim obrascima kao što su sujevjerje i raznolike legendarne mistifikacije istorije. S druge strane, taj izdvojeni pojedinac je pritom prilično apologetski okrenut narodnoj/ folklornoj kulturi kao izvoru života, arkadijskoj predstavimorala i vrline kao poželjnih vrijednosti. Pejčić kao poseban motivski kompleks u djelu Ljubena Karavelova izdvaja emancipaciju žena, kao i oslobađanje srpskog i bugarskog naroda iz turskog ropstva.
Pisane u duhu ruskih socijalističkih mislilaca Černiševskog, Dobroljubova i Pisareva, ideje Ljubena Karavelova bile su gotovo prevratničke, pogotovo onda kad se zalagao za društvenu jednakost polova, gde bi i ženama bio otvoren put ka javnim ulogama, društvenim zanimanjima, pa bi i one, privređujući, mogle da se ostvare kao ličnosti i ne bi bile podložne apsolutnoj vlasti muškaraca i običajnom pravu patrijarhalnog društva, kojem su, istine radi, morali bespogovorno da se povinuju i muški članovi te zajednice. Pejčić u toj ravni ukazuje i na izrazite veze tekstova Ljubena Karavelova i našeg Svetozara Markovića jer je u svojim programskim tekstovima Marković na stranicama Mlade Srbadije i Matice zastupao veoma srodne ideje.
U tekstu pogovora Pejčić se posebno pozabavio društveno-političkim člancima Ljubena Karavelova. Pritom naglašava da je Karavelov nepokolebljivo zastupao ideju o nužnosti saradnje Bugara i Srba na polju oslobođenja od Turaka, ali i ideju da društveni napredak zahtijeva demokratsko uređenje novooslobođenih država na principima zakona, pravde i slobode. U protivnom, moglo bi se desiti da domaći, srpski i bugarski, vladari samo formalno zamijene prethodnu okupacionu tursku vlast i da nastave na sličan način da ugnjetavaju sopstvene narode. Karavelov je zagovarao i širu konfederaciju slovenskih naroda jer je u takvom jedinstvu vidio jedini način da se slovenski narodi odupru budućim zavojevačima (Austrijancima, Nemcima i Englezima). Pejčić potencira činjenicu da je Karavelov posmatrao Sjedinjene Američke Države na idealistički način, kao vrhunac civilizacijskog i kulturnog napretka i uzorni model federativne države, da je ukazivao na „princip slobode“ na kome su osnovane SAD, ali da je previđao činjenicu da su ti državotvorni temelji bili postavljeni na zločinima i istrebljivanju starosjedilaca Indijanaca, te na robovlasničkom položaju Afroamerikanaca i sl.
Kao drugo važno pitanje u društveno-političkim člancima Ljubena Karavelova, Pejčić izdvaja njegov „negativan odnos prema Turcima“. Zbog radikalnog stava Ljubena Karavelova u članku „Braćo moja“, objavljenog u Zastavi 1869. godine, da su svi Turci u kulturnom pogledu zaostali, da su zločinci i neljudi, razvila se i mala polemika sa Svetozarom Miletićem, koji je zastupao kosmopolitska i humanistička načela i protivio se generalizovanim zaključcima čvrsto uvjeren da se nikako ne smije izjednačavati ljudskost pojedinca sa jednim državnim sistemom koji je u svom temelju bio okupatorski i zasnovan na ugnjetavanju i zločinima. Uprkos tome što su polemičari ostali na svojim nepomirljivim početnim stajalištima, Pejčić konstatuje da se „pre može razumeti nego osuditi Karavelovljevo mišljenje“ zato što je zaista bilo utemeljeno na dobrom poznavanju realnog života, kao i načina na koji je „islamska vera“ djelovala na nacionalni identitet preobraćenih naroda. Za Karavelova te užasne posljedice preobraćanja nacionalnog u vjerski identitet bile su najvidljivije na prostoru Bosne i Hercegovine što se odrazilo na viševjekovne krvave sukobe nekada etnički jedinstvenog srpskog naroda koji je pod turskom upravo nepomirljivo podijeljen vjerom. Pejčić je na kraju pogovora naglasio da je uprkos povremenom idejnom radikalizmu, Karavelov ipak zastupao krajnje humanistički stav da se „jedino obrazovanjem i vaspitanjem na humanim osnovama može doći do zbližavanja susednih naroda, pa i Slovena sa Turcima“.
Kritičko izdanje književnih i publicističkih radova bugarskog književnika Ljubena Karavelova, koje je priredio za štampu dr Aleksandar Pejčić, a koje obuhvata tekstove koje je ovaj autor stvarao na srpskom jeziku dok je živio i radio u Beogradu i Novom Sadu (1867–1871), urađeno je na veoma kvalitetan i pouzdan način. Štampanje ovog djela iznova je književnoj i naučnoj publici približilo ovoga skrajnutog pisca, a samim tim je otvorilo prostor za obnavljanje interesovanja za nova tumačenja njegovog zapaženog djela, kao i za nova istraživanja srpsko-bugarskih književnih i kulturnih veza u 19. vijeku.
Goran M. Maksimović