Istorija američke književnosti

01.09.19

Zbornik Matice srpske za književnost i jezik - br. 3/2019
Ja se sada, na neki nacin, nalazim pred istom vrstom zadatka pred kojim se prof. dr Radojka Vukcevic i sama našla kada je zapocela svoju verziju ove velike price koju zovemo Istorijom americke književnosti: treba nešto veliko i moc no, jedan pluralizam puteva i perspektiva koji se opire bilo kakvoj jednoznacnoj analizi, ali i konacnoj sintezi, ipak, nekako, sažeti, uciniti prijemcivim i pitkim, pa i zanimljivim, nekome ko bi da se sa americkom književnošcu upozna ukazati na neke razvojne linije i pravce – nikako jednu – po kojima se ona „kre ce”, a koji, upravo zbog jednog zadivljujuceg, nekad možda i zastrašujuceg, više glasja mogu da se primijete samo izvježbanim, znalackim pogledom odozgo, sa strane, ali i iznutra, pogledom poštenog i koliko je moguce objektivnog oka naucnika, poznavaoca i ljubitelja književnosti.

Veoma je teško, cini mi se i nemoguce, u jednom kratkom prikazu kazati ne sve ono što se može, nego makar sve ono što bi trebalo o ovoj knjizi i njenoj au torki. Kada vas Bog obdari sa više talenata i vrlina, ponekad to za vas nije samo blagoslov. Osjecate priziv svakog od njih, i svaki „traži svoje”. Citajuci ne samo ovu knjigu, vec i knjigu Fokner i mit, koja, cini mi se, u srpskom naucnom i knji ževnom prostoru nije dobila pažnju koju zaslužuje, i koju, i ovom prilikom toplo preporucujem, ne samo kolegama anglistima, odnosno onima koji se bave naukom o književnosti, vec i najširoj publici, mnogobrojne naucne clanke, prevode, i radujuci se citanju najnovije zbirke intervjua sa najeminentnijim licnostima americke humanisticke nauke Razgovorom kroz Ameriku, žalim što naš najveci amerikanista nije za svoj analiticki dar, svoje briljantne uvide, natprosjecnu moc percepcije, i svoju savršenu recenicu našao mjesta i u beletristici. Ali se, potajno, nadam da hoce.

Krenula bih od same posvete u ovoj knjizi – „Mojim studentima”, kaže jedno stavno profesorka Vukcevic. Kaže jednostavno i misli to što kaže. Ova posveta nije ono što bi Amerikanci nazvali „lip service” – ona nije slucajno tu. Sintagmu „moji studenti”, „moji asistenti, magistrandi, doktorandi”, profesori cesto koriste i u neformalnim situacijama, a njeno znacenje i afektivna obojenost va rira od situacije do situacije. Vrlo cesto ona znaci nešto vrlo banalno i pro zaicno: „ja sam nastavnik/profesor”. U neformalnim razgovorima, profesorka Vukcevic tu sintagmu radije zamjenjuje drugom – „moja djeca”. I upravo tu je sa držana esencija onoga što ona jeste i nacina na koji se odnosi prema svom na stavnom i naucnom podmlatku, kome je ova knjiga najviše i posvecena.

I na ovom dugom putovanju kroz americku književnost, Radojka Vukcevic je savršen primjer kako tradicionalno i savremeno, vlastito i „tude” mogu da ko egzistiraju, cak i da kohabitiraju na jedan lijep nacin, nacin koji ne ruši samo bitnost nijednog koncepta, vec ih u prožimanju obogacuje i oplemenjuje. Duboko vjerujem da samo neko takav, neko ko ljubi svoju istoriju, tradiciju i kulturu, može, i u konacnici, smije, da se odvaži da odgovori jednom tako ozbiljnom iza zovu kakvo je pisanje istorije jedne (uprkos njenom nevelikom trajanju u globalnim razmjerama) velike književnosti, književnosti nastale na jednom ogromnom i geografski i demografski raznovrsnom prostoru.

Talentovani ljudi su, precesto, u iskušenju da raskošje talenta koji posje duju zloupotrijebe na uštrb sadržaja i konteksta u kojem se on razmahne, pa ta lenat nekad, nažalost, prekrije i pokrije mnogo toga nesaznatog, neotkrivenog, neprodubljenog. Tu je zamku za britke, zašto ne reci i briljantne, umove, profe sorka Vukcevic, izbjegla, i na taj nacin ostajuci savršen pedagog: mladim angli stima nije samo ostavila nasljede, ona im je, tako, posredno, pokazno, licnim primjerom postavila „precku”, pokazala šta se može i kako do toga jedino može da se dode: samopregornim akademskim radom, intelektualnim i akademskim po štenjem, intelektualnom radoznalošcu, i, naravno, onim bez cega ne biva nicega istinski vrijednog: ljubavlju – ljubavlju prema pisanoj rijeci, kulturi, znanju i ljubavlju prema covjeku. Zato je, zahvaljujuci svom enciklopedijskom poznavanju americke književnosti, kulture, istorije i tradicije, Radojka Vukcevic uspjela da napiše jedno istinski vrijedno, samosvojno i korisno štivo, vlastitim, pre poznatljivim stilom u kome sjedinjuje zapanjujucu analiticnost sa jasnom, pitkom recenicom, na momente – kada to kontekst dozvoljava – i oduševljeno vrcavom. Nemoguce je, ovom prilikom, biti u potpunosti pravedan prema svim kvalitetima koje ova knjiga posjeduje. Trebalo bi imati erudiciju i talenat slican autorkinom, trebalo poznavati americku književnost (da ne govorim o teoriji/ teorijama koje su americko tlo pronašle izuzetno plodnim i koje tvore sa istori jom književnosti, jednu zanimljivu, povratnu spregu) zaista jako dobro, da bismo bili u stanju da prepoznamo sve suptilne intertekstualne i metatekstualne bra vure i dijalog(e). Jer, autorka u svojoj Istoriji stupa u dijalog ne samo sa postojecim književnim istorijama, i pluralizmom teorijskih pristupa proucavanju književnosti vec i sa književnim i kulturnim tekstom o kojem piše.

Radojka Vukcevic književnost voli i poštuje. I zato o njoj piše na nacin na koji piše: informisano, pa zato i samouvjereno, ne didakticki vec dijaloški: autorka stupa u otvoren dijalog sa tekstovima fikcije, teorijama, istorijom, odnosno istorijama, s tekstom kulture, i, naravno, s citaocem. Neka pitanja koja postavlja su, kako i sama kaže, retoricka, na neka se odgovaralo, na neka odgovo rilo, ali se o vecini i dalje, kako Amerikanci kažu – „pregovara”.

Ono što ovu Istoriju posebno krasi jeste jedna zadivljujuca akademska prilježnost, sveobuhvatnost, i potreba za „geštalt” slikom, jednom panoramom, ali produbljenom, problematizovanom, sažetom (koliko je to moguce), a sveobuhvatnom. Posljednjih dana, citajuci ovu Istoriju prvi i drugi put (to je moguce jer je ova knjiga rezultat višegodišnjeg rada i jedan njen dio je prevod Istorije objavljene na engleskom jeziku koju sam imala prilike da citam u nastajanju), moram da pri znam, osjetila sam, pored divljenja i poštovanja i dozu blage frustracije. I pored toga što poznajem autorku, ili možda, baš zbog toga, uljuljkana u blago ozracje njene, svima koji je poznaju, dobro znane skromnosti, ja sam se iznova upitala: „Kako je moguce da neko ovoliko i ovako zna? A onda, kad vec tako i toliko zna, kad je toliko i tako citao, kako je moguce da sve to tako jasno, sažeto, tako zadivljujuce istinito, a tako lijepo i nepretenciozno kaže?”

Zato, zahvaljujuci izbrušenoj i pitkoj recenici i strukturi koja odlicno prati jednu jasnu i preciznu logiku teksta, i pored zadivljujuce erudicije auto ra, koja se ne da sakriti, ova knjiga ipak nece uplašiti i demotivisati cak ni citaoca koji tek treba da krene u avanturu upoznavanja sa istorijom americke književnosti, ili cak, americkom književnošcu. Tekst profesorke Vukcevic ima sve kvalitete dobrih (književnih) tekstova: u njemu mogu da uživaju i poznavao ci i ljubitelji književnosti, oni kojima je knjiga i „oko knjige” orude i profe sija, ali i oni kojima je to samo hobi, ili, cak i ona treca grupa, entuzijaste iz raznoraznih oblasti, ljudi gladni znanja, koji i pored površnih i zamucenih tokova informacija koje je savremena tehnologija ucinila dostupnim, znaju i dalje da je dobra knjiga najcistiji izvor znanja. Jezik Istorije americke književ nosti nije akademski hermetican, on je, kao i književnost o kojoj se piše „otvo ren” za pluralizam perspektiva, pregovaranje i dijalog.

Struktura ove Istorije je, izmedu ostalog, posebno vrijedna hvale. Što je znanje šire i obimnije, to je veci izazov da se ono sistematicno strukturira, organizuje, sredi i ucini prijemcivim. Osim znanja, velika kolicina rada i energije se ulaže u oblikovanje teksta jer forma, kako je vec poznato, takode „go vori”. Izbor šta ukljuciti, šta/koga staviti u fokus, ciji glas da bude „pomalo” vodeci, cak i u jednom ovako sveobuhvatnom, rijetko polifonom narativu uklju cuje i aksiološku dimenziju, ukljucuje, dakle, makar implicitno, vrijednosne sudove. Kada se obracate širokoj publici, a Istorija to nedvosmisleno cini, na vama je velika odgovornost. Treba mjeriti svaku rijec, treba pažljivo razmi sliti kojim je sve znacenjima impregnirana upotreba velikih koncepata kao što su „kanon” ili „tradicija”, treba dobro poznavati sve puteve, zavijutke, a bogami stranputice odredenih teorijskih pristupa, ne upasti u njihove zamke, zablu de, a nekad i besplodne polemike medu njima, a, opet, iskoristiti pluralizam njihovih, razlicitih optika. U tome je, autorka ove knjige, zaista majstor. I to je jedna od najvecih vrijednosti ove knjige – koja, jednim dijelom, ima izvor i u samoj licnosti autora – njenoj otvorenoj i prijemcivoj, a opet analitickoj, pri rodi, punoj razumijevanja za drugost i drugacijost.

Samo jedna otvorena, upitana priroda koja ne prestaje djetinje da se divi kaleidoskopskoj raznolikosti svijeta oko sebe – jedna neuobicajena simbioza nevinosti i iskustva u stanju je da u sadašnjem istorijskom trenutku, ovako otvo reno, nepristrasno, pošteno pristupi, Istoriji americke književnosti i da opetovano ukazuje na ljepotu radanja kreativnog ljudskog odgovora na ono što tako znalacki naziva „bolom promjene”. Meni je, posebno zapala za oko ciklicnost zapažanja na samom pocetku knjige koji se odnosi na prapocetke americke književnosti – sam pocetak kolonizacije o „ubjedenju ondašnjih pisaca da pisanje ima moc preoblikovanja istorije”, da je „književna istorija evropskog otkrica Amerike prica o književnosti koja je nastojala da oblikuje istoriju” i jednog zapažanja koje se odnosi na književnost krize, književnost nakon 11. septembra da je „istorija dio price (...) stvarnost konstruišu ljudi, ona je stvar jezik (koji je) „važan cinilac u rekonstrukciji realnosti i dekonstrukciji realnog” (stra ne 28 i 606). Na tom fonu profesorka Vukcevic piše istoriju jedne književnosti koja je od samog pocetka imala ambiciju da, kroz „jasno zacrtanu sudbinu”, kalvi nisticki ubijedena u svoju predodredenost, aktivno utice na oblikovanje istorije, prvo jedne Novobecane Zemlje (Novog Jerusalima), a onda, vremenom, „uvozeci” i asimilujuci sve više raznolikosti, a „izvozeci” svoj možda jedini autenticni proizvod „Americki san”. i cijelog svijeta koji postajuci sve više globalan, postaje i sve više prijemciv za njega.

Pristup ovoj istoriji je stoga istovremeno i sinhronijski i dijahronijski, „kanon” i „margina” se posmatraju dijahronijski u kontekstima epoha u kojima su se radali sa vrlo suksinktnim, ali neophodno informativnim pregledom ko ji daje pogled „oko” onoga što je savremena književna produkcija – dakle, pogled na savremeni istorijski, ekonomski, demografski, socijalni i kulturni kontekst sa neizbježnim „zacinima” rase i roda. Upravo ova dva posljednja koncepta – ili kako profesorka Vukcevic voli da kaže – glasa, imaju posebno mjesto u americkoj polifoniji. Kada prvim angloamerickim književnim glasovima, ocima i mate rama puritanske književnosti „doda” još i najranije glasove prvih Evropljana na americkoj tlu, autorka ce jednovremeno ukazati i na „zatomljene glasove” koji pricaju „indijansku stranu price”, pa ce se na istoj strani „barikade” naci avan turista, istraživac i kolonizator Džon Smit duboko religiozni, kalvinisticki samouvjereni puritanci, nježne pjesnikinje odvažnog duha, americki metafizi cari u puritanskom ruhu i duhu, pisci cuvenih jeremijada koje i danas pretraja vaju u americkom književnom nasljedu, i kalvinisticki tvrdokorni vjernici cije price o zatoceništvu su duboko licni doživljaj savršene Božje promisli na putu spasenja.

Poglavlje o Književnosti pretkolonijalnog i kolonijalnog doba nosi jedinstven pecat prikazivanja puritanaca i njihovog religioznog žara na nacin koji ovu prilicno rigidnu vjersku sektu koja je porodila cuvenu americku radnu etiku – spasenje (duše) kroz naporan rad i sticanje i utrla pun za doktrinu jasno zartane sudbine, ali i, paradoksalno, krajnje optimisticku vjeru u self-mejd men, samodostantu, uspješnu individuu cija prica najcešce prati najcešce snivani san u Americi – onaj, možda najpoznatiji globalno u getsbijevskoj varijanti, trajektoriji od rita do bogatstva (from rags to riches), ali koji je, u suštini, po porijeklu frenklinovski, stalno na granici izmedu fiktivnog i stvarnog.

Vec u narednom poglavlju Književnost ustavno-revolucionarnog doba opisuje se postepena, i ne bez otpora, tranzicija iz puritanskog, religioznog ka prag maticno-sekularnom, svjetovnom. Vec tu ce autorka pokazati svoj senzibilitet za „zatomljene glasove” i njihov „krik tišine”. Zatomljeni glasovi su, ocekivano, glasovi grupa koje se, cak i danas, u književnosti, možda najmanje, doživljavaju kao alternativni glasovi drugosti – americkih domorodaca, Afroamerikanaca, žena. Ovi glasovi, su, medutim, doživljeni kao zatomljeni u odredenom, savreme nom, vremenskom okviru, ali autorka bira da ih u vlastitoj artikulaciji americ ke književne istorije predstavi u polifoniji sa onim glasovima koji se vec tada nadmecu za znacajno mjesto u kanonu.

Slijedi, doduše, u zavisnosti od književnog senzibiliteta citaoca, možda najzanimljivije i za predstavljanje široj publici možda najzahvalnije poglavlje samosvojnom Americkom romantizmu koje obuhvata i americki transcendenta lizam, istinsku samoniklu, optimisticko-idealisticku americku filosofiju. Taj period zaista obuhvata neka od najvecih i svjetski najpoznatijih americkih književnih stvaralaca, muškaraca i žena, privilegovanih bijelih Amerikana ca, ali i Afroamerikanaca. Ovo izuzetno plodno razdoblje koje pamti krvavi nacionalni obracun na i dalje uocljivoj liniji rasjeda izmedu liberalnog indu strijskog Sjevera i konzervativnog, agrarnog Juga dalo je neka od svjetski najzvuc nijih americkih imena, istaknute romansijere cije se price o svevremenskim temama sukoba dobra i zla, ljubavi, grijeha i smrti stavljaju uporedo sa onim cuvenih ruskih pisaca istog razdoblja, ali i prvog autenticno americkog barda i pjesnikinju svjetskog glasa.

Široko je poznato i nasljede Americkog realizma i naturalizma koje pored nesumnjivih veza sa evropskim pravcima iz naslova pokazuje, kao uostalom i cjelokupna americka književnost svoju specificnu americnost koja proistice iz spoja – kao i iz sudara i sukoba – razlicitih kultura i percepcija, razlicitih sinhronih i asinhronih glasova koji hoce da se njihovo specificno iskustvo svijeta artikuliše. Na svom putu ka multikulturalizmu, iz bola promjena, ratnih trauma, industrijskih, socijalnih i etnickih/rasnih gibanja na razmedi vjekova, americka književnost suocava se sa samorefleksijom njenih najznacajnijih pisaca koji bilježe istoriju fine svijesti, bune se s razlogom protiv hipokri zije i društvene nejednakosti uocavajuci brojne pukotine na socijalno-politic kom tkivu zemlje mogucnosti i/li naturalisticki „objektivno” predstavljaju nepravdu jednog determinizma drugacijeg od kalvinistickog, ali jednako nemilosrdnog – biološkog udruženog sa društvenim. Uporedo sa muškim glasovima privilegovanih bijelaca više srednje klase, ili mladim piscima naturalistic kih romana iz radnicke klase i koji su – i jedni i drugi – odavno i opravdano dio kanona, autorka nas upoznaje i sa vec snažnim regionalnim ženskim glasovima, ali i osnaženim glasovima mnoštva kultura. Amerika je, krajem HIH vijeka, samom svojom demografskom slikom, po sili neumitne društvene nužnosti, vec dobrano na svom putu ka multikulturalizmu. Uz glasove bijelih Amerikanaca i Amerikanki, više ili manje privilegovane, i glasovi margine ce sve snažnije krciti sebi put ka književnom centru.

Poglavlje koje se bavi Modernizmom u kontekstu jedino, uz naredno poglavlje književnosti nakon Drugog svjetskog rata, koje nosi naslov Književnost prego varanja ima uza se naznacene i vremenske odrednice, obuhvata period od pocetka Prvog svjetskog rata do kraja Drugog svjetskog rata. I u specificnoj kontekstua lizaciji americkog modernizma, književno obrazovan citalac prepoznace neke univerzalne odlike ove epohe cije su mnoge karakteristike zajednicka baština svjetske književnosti. Autorka samo uslovno prihvata vremensko omedenje ovog pravca pozivajuci se na besplodnost faktografskog prihvatanja modernisticki ironicne izjave V. Vulf „da se negdje decembra 1910. promijenio karakter ljudi”. Ovaj pravac vremenski koincidira sa prvom drugom, trecom i cetvrtom decenijom prošlog vijeka, ali se, kako autorka naglašava na samom pocetku, modernizam može i mora šire definisati: kao osjecanje kulturnog ezgila i otudenja, preko naglašene inovativnosti književnih postupaka, sklonosti inovaciji i ekspe rimentu, kao odgovor na modernizaciju industrije i nacina života, odgovor na osjecaj odsjecenosti, diskontinuita, tematskog i formalnog, odgovor na nekoliko znacajnih naucnih prodora u par naucnih disciplina: biologiji, psihologiji, fizici i filozofiji/ekonomiji. Autorka vrlo vješto i tacno predstavlja moder nizam i kao skup reakcija na neke teorije koje su i dalje u osnovi preovladujuceg popularno-sekularnog zapadnog pogleda na svijet (Darvinove, Frojdove, Markso ve i Ajnštajnove). Možda su svi ovi novi uticaji najjezgrovitije izraženi kroz automobil – koji autorka predstavlja kao metaforu, simbol i zalog onoga što je percipirano kao ludacka brzina novog vremena, ali i novootvoreno polje aktiv nosti koju novostecena mobilnost otvara. U skladu sa potrebom za jednom geštalt slikom epohe o kojoj govori, autorka ce predstaviti i imažizam, vorticizam, dadaizam i futurizam kao evropsku modu relativno kratkog daha, najznacajnije, kanonske pisce, modernisticku akciju, ali i kontrareakciju južnjackog agrarnog pokreta i njene mnogobrojne uzroke u mnogim, svježim ranama i nerazriješenim konfliktima.

Modernizam u kontekstu prati prepoznatljivu strukturnu shemu upozna juci nas sa najznacajnijim afroamerickim glasovima kontekstualizovanim kroz nasljede Harlema i urbanu migraciju, s tim što je, u ovom i narednom poglavlju, razumljivo, fokus na afroamerickoj književnosti i kulturno-umjetnickim pokretima, pojacan u srazmjeri s intenzitetom potrage za vlastitim identitetom unutar same afroamericke etnicke i kulturne zajednice. Autorka ne propušta da kontekstualizuje sva važna kulturna i književna dešavanja i pronicljivo, kriticki, a nenametljivo situira romansijere i pjesnike ovog važnog perioda duž raznovrsnih i važnih linija rasjeda i linija sile u tadašnjem americkom društvu (koje se nisu mnogo promijenile ni do danas) – klase, rase, roda. Odgovor na društvenu stvarnost i vlastito mjesto u njemu, u ovom periodu daju neki od najsnažnijih americkih glasova kroz opsežne romane od šireg društvenog zna caja, ali i kroz ponovno osmišljavanje jezika poezije i do tada necuvenu revolu ciju pjesnicke forme u kojoj ce politika, pjesnicka teorija i književna praksa koegzistirati na najzanimljivije nacine. Vrijeme je bilo sazrelo za novog speci ficno americkog barda, ali i za velikane poezije na engleskom jeziku koji ce u spoju tradicije, svjetske mitologije i izuzetnog individualnog talenta kaliti pjesnicku rijec i napisati neke od najljepših stihova na engleskom jeziku.

U svojoj formalnoj raznolikosti i fragmentiranosti bez presedana, u in telektualizmu, intertekstualnosti i potrebi za programima, poezija modernizma, pokazuje autorka, istinski je angažovana – na pronalaženju smisla, sadržaja i ko herencije u svijetu u kojem „centar ne drži više i anarhija je provalila svetom”. (Jejts, Drugi dolazak, 1919). Ovo poglavlje, se, kao i prethodna na opusu pojedinih stvaralaca zadržava više, ili ih pominje nekoliko puta, u razlicitim kontekstima u kojima su znacajni na taj nacin doprinoseci opštem utisku sinhronosti organske medusobne povezanosti savremenih pisaca, epohe, istorije, društva, konteksta uopšte. Zato i u ovom poglavlju, kada interna logika teksta dopusti autorki da o nekom piscu svjetskog glasa kaže više, ljubitelji lijepe književno sti mogu da uživaju u odjeljcima koji po ljepoti stila i ekspresivnosti izraza mogu da se mjere sa književnim tekstovima.

S tim u vezi (jer se to najcešce dešava kada su u pitanju veliki, dobro po znati pisci o kojima se i kod nas pišu disertacije) pomenula bih i još jedan važan doprinos metodologiji pisanja knjiga ove vrste: osim dijaloškog odnosa prema samim tekstovima iz korpusa i americkim istorijama književnosti i svim relevantnim teorijskim pristupima tim tekstovima – autorka unosi i jednu va žnu novinu – makar kada je naša akademska zajednica u pitanju – ona afirmiše neamericke akademske glasove, odnosno glasove mladih istraživaca s naših prostora ne propuštajuci da naglasi njihove akademske uvide. Ovaj odjeljak bi lježi i radanje americke književne kritike, masovne i popularne kulture, te popularnih žanrova kakav je detektivski roman ili vestern. Dosljedno su zabi lježeni i manjinski glasovi.

Književnost pregovaranja je pretposljednji odjeljak i vremenski koincidira s drugom polovinom prošlog vijeka. Pristup ovom odjeljku je, cini mi se, unekoliko drugaciji u tome što je kontekst „podijeljen” po dekadama i svaka decenija nakom Drugog svjetskog rata je vrlo sažeto, ali neophodno „definisana”. Autorka primjecuje da se americka književnost krajem prve polovine prošlog vijeka na raskršcu i elegantno, s malo rijeci, ali savršeno tacno „skenira” onovreme nu književnu scenu. Ona, na strani 490 odgovara vrlo jednostavno na pitanje o americkoj književnosti prošlog i ovog vijeka uocavajuci tri tendencije: post modernisticku, angažovano politicku i žilavu, opstajucu – realisticku. Ono što je svima zajednicko jeste „prostor posmodernizma” koji, kako autorka primje cuje, „dijele”. To je prostor neodredenosti, raspada i rasturanja, ali i mobilno sti, prostor fragmentacije i heterogenog, ali i hibridnog. Ukoliko biste možda i pomislili da na ovakve knjige smije da se usudi iko s manje znanja i erudicije, maj storstvo analize, sinteze, stila i izraza samo jednog kratkog odjeljka o americkoj književnosti na raskršcu bi vas demantovalo. Sasvim elegantno, gotovo kao usput, autorka ce da iznese veliku istinu o prošlom vijeku, zbog koje, cini se, nije ni cudo da su neki mladi, savremeni pisci, nazvali svoje pisanje Novom iskrenošcu: „Veliki dio savremene književnosti je prestao da se pretvara da postoji red, hijerarahija u iskustvu, ili da obrazovanje može da uspostavi red u haosu života 20. vijeka: prihvatio je potpuno odsustvo reda kao današnju kulturnu normu” (Istorija, 491).

Ovo poglavlje bilježi paralelno postojanje raznovrsnih poetika (ne nužno postmodernistickih) i interesovanja u sferi postmodernog rastakanja tzv. Ve likih narativa. Istovremeno, uocava se kako savremeni, uglavnom francuski intelektualci i filosofi – kriticari društva, tumace Ameriku kao još jedan veliki, hiperrealni narativ spektakla, „Diznilend” mnoštva slika koje su same sebi svrha jer objektvnog korelativa u stvarnom nemaju. Autorka se ovdje osvrce na „buntovnicke” pokrete, bitnike, novi žurnali zam i prljavi realizam pisaca ciji se život, kako primjecuje, u jednom neoroman ticarskom maniru stopio sa životima njihovih umornih i pobijedenih likova, koje je društvo skrajnulo na marginu. Istovremeno, ona registruje i trendove u etnickim književnostima, a posebno potpoglavlje se bavi spisateljicama ciji su glasovi u ovom periodu prilicno idiosinkraticni bilo da su dubokoreligiozno--regionalni ili prate nesnalažljivost malog covjeka u urbanom ambijentu. Ame ricka poezija ovog doba je upravo onakva kako je autorka sažima u naslovu – to je jedno nesvodljivo bogatstvo mnoštva svakako slobodnijih poetika uz zanimljiv doprinos pjesnika ispovjedne poezije.

Poslijeratna drama artikuliše se nekim od svojih najcuvenijih glasova koji beskompromisno reaguju na turbulentnu društvenu stvarnost. Komentari šuci jednog od istaknutih dramaticara autorka ce reci da on „stavlja naglasak na misterioznu sposobnost terora da stvara realnost nezavisnu od cinjenica i istorije i svijesti”. Istorija obiluje ovakvim svevremenskim uvidima uvjera vajuci nas, iznova, da vrijedi citati i pozivajuci na nova citanja. Znacajan dio ovog poglavlja usmjeren je na uvide u afroamericki kontekst koji ce u ovoj epohi iznjedriti veliki broj autora, od kojih i jednu nobelovku. Ne zanemaruju se ni etnicke književnosti, detektivski žanr koji ne presušuje, i veoma lijepo pred stavljaju najznacajni pisci naucno-fantasticnog žanra i horora koji imaju ne malu, vjernu publiku i na našim prostorima.

Posljednje poglavlje KNjIŽEVNOST NAKON 9/11: KNjIŽEVNOST „KRIZE” izazvace radoznalost i akademske i neakademske publike. Ono odgovara na pitanje šta je to aktuelno u americkoj književnosti danas.U ovom poglavlju autorka postu pa onako kako se trenutno jedino može izabravši, sigurno, najpošteniju metodo logiju: s autoritetom i informisanim uvidima dobrog poznavaoca, ona posmatra kako se kanon „popunjava”, a na popunjavanje kanona, svakako, bitno uticu nagrade kakva je Pulicerova ili Men Bukerova, koje ona u ovom poglavlju prati kroz po tonje dvije decenije. Prica o aktuelnom u americkoj književnosti, književnosti traume rodene iz suocavanja s 11. septembrom, koja savremene citaoce, a svakako i veliki broj istraživaca narocito zanima, strukturisana je prema žanrovima. Pronalazeci zajednicke naratološke strategije, preovladujuce tematske ose i cvorna pitanja, ovim poglavljem, autorka postavlja cvrst temelj buducim prouca vanjima. Iz ovog pregleda postaje jasno da književnost današnjice u Americi preispituje sve kljucne koncepte na kojima ovo veliko, raznoliko društvo poci va, i pokušava da revalorizuje, subverzivno preispita, ili, pak, revitalizuje doktrine jasno zacrtane sudbine i americke izuzetnosti, nastojeci da obnovi ozbiljno narušenu unutaramericku harmoniju.

Zakljucak se doima kao riznica otvorenih pitanja kojim autorka problema tizuje povratnu spregu izmedu tradicije i inovacije, kanona i kritike, književ ne istorije i istorije književne kritike, americkog i globalnog kanona. No, pažljivije citanje otkriva suvereno iznesene zakljucke o buducim pravcima raz voja americke književnosti u cijem je centru odnos prema Americkom snu kao dijelu jasno zacrtane sudbine, nezaobilaznim rodu, rasi i klasi, univerzalnom nacionalnom identitetu, zajednici, otudenju, Granici, kroz povratak realizmu istoriji i bakhtinovsku polifoniju glasova.

I pored jasne autorkine svijesti da je knjiga namijenjena i akademicima i izucavaocima književnosti – profesionalcima, o cemu najviše govori temeljnost metodologije i naucna preciznost, zakljucak, ipak, završava obracanjem univer zalnom, idealnom citaocu, onome u kojem postoji nepatvorena i neoštecena ljubav prema knjizi. Tome citaocu se ova Istorija obraca kroz metaforu: književnost Amerike je, naime, jedna impozantna gradevina sa mnoštvom soba i prozora cija neponovljiva polifonija glasova ostavlja prostora za sve citalacke ukuse, od najuobicajenijih, popularnih, do najdelikatnijih.

Zato je, ponovicu, i pored moguce odbojnosti – ili upravo zbog nje – koju dio citalacke publike u našem kontekstu, u posljednjih par decenija, može da osjeca prema globalistickoj kulturi koja se (iako u osvješcenijim – a to su svakako in telektualni krugovi, književnika i umjetnika – sve manje) drži „prolepticke nostalgije” (termin Erona Derose (Aaron DeRosa)zaamerickom izuzetnošcu, tac nije izuzetošcu od sukoba i stradanja civila na vlastitom tlu, dok ih, decenijama nepromijenjenom spoljnom politikom (nezavisno od cinjenice je li predsjednik Republikanac ili Demokrata) izaziva ili podgrijava širom ostatka planete, ova knjiga izuzetan doprinos razumijevanju trajektorije koju je ta kultura, a naroci to njena književnost, koja, tvrdim, danas ima i jednog svog Cehova, napravila od trenutka kad su religiozni fanatici, osudenici na smrt, zatim avanturisti i tragaci za blagom (15/16–18 vijek) s najmocnijeg evropskog ostrva krenuli Novom svijetu u pohode, preko kraja 19. i narocito pocetka 20. vijeka, kada je preko ostr va Elis, irska, italijanska, poljska, ukrajinskapa i naša sirotinja, trbuhom za kruhom, stupila na njeno tlo, napravila do današnjeg dana.

Na samom kraju ovog Prikaza objasnila bih zašto nisam pomenula niti jed no ime iz plejade velikana americke književnosti, cak ni ona najveca, bardovska, mada, upuceniji, prema opisima, neka od njih mogu lako prepoznati. Smatrala sam da bi to, najprostije receno, bilo nepravedno, iako je jedan od ovih velikana, pjesnik inhibicija i sveprožimajuce impotencije misleceg covjeka s pocetka prošlog stoljeca u jednom svom slavnom eseju zamislio sve pisce od Homera do njegovih i naših dana na jednoj liniji kako se po velicini svoga djela prerasporeduju kroz vjekove, te tako niko nije siguran, ni na vrhu, ni na sredini, ni na liniji uopšte: toliko je velikih, raznovrsnih, medusobno neusporedivih muškaraca i žena pi salo u Americi i o americkom iskustvu, u razlicitim vremena i uslovima da sam odlucila da jedina dva licna imena u ovom tekstu budu autorkino i Homerovo.

Vukceviceva je medutim, vrlo pravicno prema svima, makar spomenula svakog od njih, onim najpoznatijim i najzaslužnijim za svjetsku slavu americke književ nosti i njihovim djelima dajuci i dužan prostor (sa 618 strana teksta impozant nim brojem bibliografskih jedinica – ovo djelo obimom i sveobuhvatnošcu je jedinstveno na prostorima bivše Jugoslavije, a moguce i na širem evropskom prostoru).

Istorija americke književnosti je djelo koje može da se cita u cjelini, sa mostalno po poglavljima, o piscima po izboru, kojem može i treba da se vraca, narocito ako ste anglista i/ili profesor književnosti. To je svojevrsna enciklopedija koja na citaoca ne vrši prinudu. Ostavlja mu mogucnost izbora – gore vec pomenutog dijaloga. Metatekstualno to se može tumaciti i kao refleksija licnosti autorke, univerzitske profesorke, ciji glas je glas neustrašivog tra gaoca za istinom, istinskog pregaoca, pedagoga, diplomate, glas pomiritelja su protnosti, erudite, patriote i kosmopolite – jer najpatriotskije i najvrednije što svom narodu možete ostaviti u nasljede je djelo koje ce nastaviti da živi i svjedoci o vama i vašoj životnoj misiji i nakon što naša prekratka zemaljska trajanja, a i mnogi trenutni konflikti minu.

Dr Vesna Bratic
Filološki fakultet
Univerzitet Crne Gore

01.09.19

Dugo se cekalo na sveobuhvatnu istoriju americke književnosti na srpskom jeziku. Ona se pojavila 2018. godine kao veliki izdavacki poduhvat dvije kuce: Akademske knjige iz Novog Sada i Matice srpske – društva clanova u Crnoj Gori iz Podgorice. Ovo kvalitetno izdanje rezultat je višegodišnjeg rada i istraživanja dr Radojke Vukcevic, profesora Beogradskog univerziteta. Iako se americka književnost izucava na svim našim studijama anglistike i svjetske književnosti, do sada nismo imali istoriju americke književnosti na srpskom jeziku. Razloge za to možemo prvenstveno naci u težini zadatka jer je rijec o obimnom zahtjevnom poduhvatu: ogroman književni korpus trebalo je istražiti, opisati i sistematizovati. Ovaj veliki posao Radojka Vukcevic je radila godinama i prvi rezultat bila je Istorija americke književnosti: od pretkolonijalnih vremena do danas (A History of American Literature: Precolonial Times to the Present), objavljena 2010. godine na engleskom jeziku, u izdanju Filološkog fakulteta u Beogradu. Zbog toga u uvodnoj napomeni stoji da je Istorija americke književ­ nosti dopunjeno i doradeno izdanje. Da bi uradila ovako opsežnu istoriju jedne književnosti, Radojka Vukcevic je konsultovala najrelevantniju literaturu na srpskom i engleskom jeziku. Pored kanonskih studija i izvora, koristila je i one najnovije, kao i neobjavljene doktorske disertacije. Posebno poglavlje Izrazi zahvalnosti pokazuje koliko je biblioteka, literature i kolega konsultovala Radojka Vukcevic u stvaranju ove knjige. Posebnu zahvalnost ona ukazuje profesoru Lorensu Bjuelu, tada dekanu Filozofskog fakulteta u Harvardu, na kome je boravila kao istraživac. Knjigu je posvetila svojim studentima.

U prvim poglavljima knjige autorka je objasnila koncept ove Istorije. Odlucila je da primijeni hronološkotematski metod poznatog istoricara americke književnosti Ricarda Greja. Prema takvom modelu Istorija je koncipirana u sljedeca poglavlja: Književnost pretkolonijalnog i kolonijalnog doba, Književ­ nost ustavnorevolucionarnog doba, Književnost americkog romantizma, Ame­ ricki realizam i naturalizam, Modernizam u kontekstu: 1914?1945, Književnost pregovaranja, 1945?2000, Književnost nakon 9/11: Književnost krize. Svako veliko hronološko poglavlje podijeljeno je na više manjih u kojima dominiraju kljucne tematske odrednice, na primjer: En Bredstrit: Neka bude volja njegova; Tomas Pejn: grlati agitator; Amerika na raskršcu: rat, identitet, ropstvo, rasa, rod; Mark Tven: buntovnik s razlogom; Ženski uvijek pobunjeni glasovi; Pokušaj pomirenja: politika u zagrljaju imaginacije.

Hronološki pregled književnoumjetickih pravaca obogacen je „interdisciplinarnim, rodnim, etnickim studijama, studijama popularne kulture, kritickom i kulturnom teorijom”.

Istorija americke književnosti zapocinje književnošcu pretkolonijalnog kolonijalnog doba. To su zapisi i svjedocanstva španskih moreplovaca i književnost americkih Indijanaca. Iako je rijec o književnosti koja nije stvarana na engleskom jeziku, ona je neizostavan dio svih znacajnih istorija americke književnosti zbog toga što cini temelj na kome ce se razviti americki književni idiom.Taj americki književni idiom je veoma raznovrstan i ta raznovrsnost se vidi na svakoj stranici ove knjige, jer je Radojka Vukcevic napravila pregledan koncizan prikaz najvažnijih i najistaknutijih pravaca i rukavaca u kojima se granala americka književnost. To su, na primjer: doseljenicka i urodenicka književnost, književnost kulture i kontrakulture, književnost protesta šezdesetih godina, književnost narcizma i pohlepe, književnost multikulturalnosti, književnost univerzalne nacije, „bit pokret”, „prljavi realizam”, novi formalisti, „cikano/latino” književnost, afroamericka književnost, hipi pokret, hispanoamericka književnost, i popularna književnost. Sve ovo ukazuje na ogromno bogatstvo razlicitosti americke književnosti. Stoga ovdje možemo procitati ono najznacajnije i o kanonskim, svjetski poznatim piscima, kao što su Mark Tven, Edgar Alan Po, Ernest Hemingvej, ali i o H. P. Lavkraftu, Stivenu Kingu, Džonatanu Safranu i Haledu Hoseiniju.

U najopštijem zajednickom imeniocu, americka književnost bi se mogla obuhvatiti njenim terminom „bogatstvo mnoštva”, što i jeste kredo njihove nacije „e pluribusunum”. U tom mnoštvu ima nekoliko kljucnih tema: americki san, njegova konstrukcija i dekonstrukcija, Amerika kao „eldorado”, odnosno nova, obecana zemlja, zatim epska prica osvajanja zapada i nastajanje velike svjetske sile. Pored tih glavnih tema, Radojka Vukcevic „književnost prve univerzalne nacije”analizira kroz prizmu mnogobrojnih užih tema koje ispituju„odnose muškaraca i žena, fragmentaciju i nestanak zajednice, raseljenost i granice, otudenja pojedinaca i grupa, preispitivanje americkog sna i humanosti, uspon patriotizma, itd.” Kako autorka smatra, te teme su trajne i obradivace se i u nekoj buducojamerickoj književnosti: „u bahtinovskoj polifoniji glasova”. Od sedamnaestog vijeka na ovamo tu „polifoniju” cine: puritanski „milenijumski san”, to jest pripreme za Drugi dolazak Hristov, otkrivanje bogatstva indijanskih kultura, raskid sa engleskom maticom, problem ropstva i abolicija, traženje idealnog americkog pjesnickog izraza Volta Vitmena i filozofije transcendentalista, emancipacija ženskog pisma, poslijeratna depresija „izgubljene generacije”, jacanje modernog psihološkog romana, prepoznatljivost americkog regio­ nalizma, višekulturalnost i još mnogo toga. Zbog velike raznolikosti namece se pitanje da li je americka književnost i etnicka književnost. Na kraju ove knjige Radojka Vukcevic zakljucuje da se „etnicka književnost ne može definisati samo kao stvar etnicke pripadnosti”.

Veliku pricu o americkoj književnosti Radojka Vukcevic prica razumljivom pitkom recenicom pa je citanje ovog teksta odistinsko uživanje, ne samo za studente, profesore i istraživace, nego i za sve citaoce koji vole dobru knjigu. U njoj možemo naci dragocjene podatke o nacinu života u odredenim epohama americke istorije, o porastu broja stanovnika i osvajanju zapada, o životu u gradovima i provinciji, o doseljenicima iz svih krajeva svijeta i obicajima koje su donijeli, o školovanju i njegovoj važnosti, pa sve do nebrojeno mnogo „glasova” razlicitih kultura dvadesetog i dvadeset prvog vijeka u kome se više ne može govoriti o americkoj ili engleskoj književnosti nego o književnosti na engleskom jeziku. U toj kuli vavilonskoj Radojka Vukcevic ipak uspijeva da „cuje” i „izoluje” americki književni idiom.

Sa neophodnom distancom jednog istoricara književnosti onadaje podatke životima književnika i književnoistorijskom kontekstu, navodi njihova najznacajnija djela i ukazuje na njihove najvažnije odrednice. Kao i svaka istorija književnosti i ova ima neophodne komponente naucnog štiva: tacne književnoistorijske podatke, periodizaciju, godine rodenja i smrti autora, godine izdanja djela ciji su naslovi dati i u originalu i u prevodu. U svemu tome Radojka Vukcevic ostavlja utisak istinskog poznavaoca i odlicnog citaoca jedne velike književnosti. Istorija je napisana jasno, razumljivo i pregledno. Uz to, ilustrovana je nizom zanimljivih fotografija. Najcešce to su portreti pisaca, a nekad su i zanimljive fotografije znacajnog dogadaja ili plakati. Zato je ova Istorija i vizuelno privlacna.

Autorka „namjerno” ostavlja svoje djelo otvorenim u skladu sa onim istoricarima književnosti koji smatraju da „istorija književnosti ima otvoren kraj”. Na taj nacinostavila je prostorza retoricka pitanja: „Da li je i ova Istorija pokazala kako kompleksnu americku kulturnu istoriju i dalje stvara sama književnost?” ili „Koliko je predstava o globalnom dio (postpost) postmodernizma?”

Iako je kraj otvoren, njena istorija americke književnosti ima svoj epilog. Zakljucak je da su „usled raspada nacionalnih država, velike price i metaprice izgubile privlacnost”. I mit o Americi kao o Novom Jerusalimu „sve slabije odjekuje u zemlji koju karakteriše prelaz ka transnacionalnom, i koja je više nego ikad multikulturalna. Zato je mit o Novom Jerusalimu zamijenjen tumacenjem SAD kao „melting pota”. Ukazuje se i na globalni znacaj americke književnosti i kulture: SAD su „izvršile kolonizaciju imaginacija svijeta i istovremeno su se internacionalizovale”. Autorka vjeruje da ce u takvoj književnosti, „citaoci i dalje moci da se pronalaze ili izgube u pricama i poetikama pojedinih americkih pisaca, da im se neki ljudi i mjesta ucine manje ili više poznatim, da prisvajaju tude doživljaje, zacarani, privremeno da ulaze u neki drugi svijet: književni ili istorijski”.

Istorija americke književnosti Radojke Vukcevic je složeno naucno djelo, kao što je slojevita i americka kultura: ona je i interpretacija, tumacenje, dekodiranje pisca i vremena, tradicije i individualnog talenta, popularnog i umjetnickog, istorijskog i savremenog, tudeg i domaceg. Pregledna i sveobuhvatna, ona u potpunosti potvrduje da je „americka prica” Radojke Vukcevic ispricana i ispisana na najbolji moguci nacin.

Dr Marija C. Letic

01.09.19

Zbornik Matice srpske za književnost i jezik - br. 3/2019
Razmere književnoistoriografskog poduhvata, tok nastanka i sadržaj Istorije američke književnosti Radojke Vukčević izazivaju akademsko i kolegijalno strahopoštovanje jer je reč o izuzetno ambicioznoj knjizi, koja našoj kulturi obezbeđuje složenu i predano izgrađenu kapiju kroz koju bi svako ko traga za znanjima o američkoj književnosti i kulturi trebalo da prođe: od studenata, publicista, prevodilaca, medijskih poslenika i šire publike do akademskih znalaca iz svih humanističkih disciplina. Pred nama je obimna ? u dobroj meri inter disciplinarna ? istorija američke književnosti, koja je nastala najpre na engleskom jeziku, pod naslovom A History of American Literature: Precolonial Times to the Present, u prvoj verziji objavljena u izdanju Instituta za strane jezike u Podgorici 2005, a potom i u izdanju Filološkog fakulteta u Beogradu 2010. U među vremenu je autorka priredila prerađeno i dopunjeno izdanje na srpskom jeziku, s tim što je deo prethodne verzije za ovu priliku preveo Lazar Macura. Reč je, dakle, o višedecenijskom književnoistoriografskom poslu u kojem se oslika vaju i paradigmatske i metodološke odlike vremena u kojem je nastajalo.
Kada je o metodologiji reč, Radojka Vukčević već u Uvodu nastoji da bude precizna i odgovorna, te da čitaocima prikaže načela kojima se rukovodila u pisanju. Da bi osvetlila svoja polazišta, autorka čitaocima najpre predočava pitanja s kojima se i sama susrela: „da li američku književnost predstavljaju tekstovi koje su napisali ili pišu Amerikanci?”, „da li američku književnost predstavljaju tekstovi o Amerikancima?”, da li je to književnost koju „sam duh čini neoameričkom?” (str. 17). Reč je, dakle, najpre o pitanjima koja se tiču pripadnosti pojedinih književnih ostvarenja nacionalnom, to jest, usled prirode nastanka američke nacije, i transnacionalnom korpusu prikazane tradicije. Tu su, potom, i nedoumice u pogledu granica književne umetnosti: „Gdje su granice književnosti, granice teksta, odgovarajući ram u koji je možemo smjestiti, estetske vrijednosti na osnovu kojih je možemo prosuđivati?” (Isto). Autorka razmatra i najuža metodološka pitanja same književne istoriografije: „ Šta je kanon, a šta tradicija, šta je intertekstualni niz, a šta je literarni kontinuitet?” i „Da li je pitanje književnosti ukupan zbir svih čitanja, koje generišu različito odabrani tekstovi?” (Isto). Svesna je da svaka od tri reči u naslovu njene knjige predstavlja epistemološki problem za sebe: „Šta mislimo kada kažemo američka, a šta kada kažemo književnost ili istorija?” (Isto).
Uz sve navedene nedoumice u svom vidokrugu, Radojka Vukčević na početku saopštava da će čitaocima predstaviti „izvjesnu viziju književnosti i istorije”, te da istorija književnosti, po autorkinom uverenju, „predstavlja uvijek složeniju mrežu od socijalne, političke ili ekonomske istorije, jer je na kraju uvijek zaokružena složenim subjektivnim umjetničkim sudovima, ali i jakim ljudskim i kreativnim emocijama” (Isto). Poslednji navedeni iskaz shvatamo kao metodološko obrazloženje one dimenzije autorkine knjige u kojoj su izraženi njeni lični čitalački afiniteti sadržani u nekad kraćim, nekad dužim, sažetim – kao što i priliči jednoj književnoj istoriji – tumačenjima pojedinih dela, mikrodijalozima s njima. Ako impozantna kompozicija knjige i dugotrajan rad na njoj izazivaju strahopoštovanje, utisak koji ostavljaju pojedinačni pristupi pojedinačnim autorima i tekstovima jeste – prisnost. Radojki Vukčević su tekstovi o kojima govori prisni, i ona tu prisnost deli sa čitaocima, što se posebno ogleda u tekstovima o Emersonu, Torou, Hotornu, Melvilu, E.A. Pou, Voltu Vitmenu, Emili Dikinson, Henriju Džejmsu, Fokneru, Judžinu O’Nilu. Kada je reč o piscima najbližim našem vremenu, mikrodijaloški prilazi Singeru, Na bokovu, Delilu, Toni Morison, Pinčonu, Bartu.
Svesna da svako vreme mora imati svoju istoriju, Radojka Vukčević pokazuje da je, poput grupe istraživača američke istorije s Univerziteta Harvard, na čelu sa Sakvanom Berkovičem (Sacvan Bercovitch), morala imati u vidu političke i kulturne promene koje su relativizovale granice nacije, potom filozofske, antropološke, kulturološke, lingvističke i književnoteorijske poglede koji su promenili poimanje prirode kulturne istoriografije, između tzv. starog (pozitivističkog) istorizma i tzv. novog (postmodernog, postfukoovskog) istorizma, kao i tehnološke promene koje su uticale na aktuelne dimenzije postojanja knji ževnog teksta. Budući da je i sama u više navrata svoja istraživanja obavljala na Univerzitetu Harvard kao Fulbrajtov stipendista, Radojka Vukčević je našoj akademskoj i kulturnoj javnosti prikazivala učenja, teorijske i metodološke pozicije svetski uticajnih autora, harvardskih predavača, o kojima je pisala i sa kojima je u intervjuima razgovarala, kao što su Homi Baba (Homi K. Bhabha), Stiven Grinblat (Stephen Greenblatt) ili Lorens Bjuel (Lawrence Buell). I više od toga, ona je u sopstvenu književnoistorijsku perspektivu uključila mnoge od aspekata harvardskih književnoteorijskih i književnoistorijskih perspektiva. Kao i harvardsku otvorenost za pluralno sagledavanje i preispitivanje predmeta proučavanja u humanističkim naukama: pluralno u kulturnopolitičkom smislu, i pluralno u metodološkom smislu.
Tako ova istorija američke književnosti, iz pera Radojke Vukčević, sagovornice Homija Babe, i poštovateljke Edvarda Saida, čitaocima najpre nudi priliku da se širom otvorenih očiju susretnu sa primalnom senkom američke kulture: s kulturom pretkolonijalnog i kolonijalnog doba. Poglavlju o „stvari tame” („thing of darkness”), koju Amerikanci, poput Prospera iz Šekspirove Bure, najzad moraju priznati za svoju, Radojka Vukčević daje naslov Indijanska strana priče: priča o zatomljenim glasovima i ispituje mitove, usmenu tradiciju, govor i performanse starosedelaca. Evropske predrasude prema zatečenim simboličkim tekovinama autorka predstavlja u poglavlju Susret Evropljana sa Novim svijetom: verzija osvajača kontinenta, s posebnim akcentom na pitanjima pokrštavanja i kulturne integracije starosedelaca. Istorija književnosti kolonijalnog doba već podrazumeva nastavak evropske, hrišćanske ? često puritanske ? kulturne i književne prakse. I drugo poglavlje ima naslov u kojem je jedna epoha književnosti i kulture naslovljena političkom odrednicom: Književnost ustavnorevolucionarnog doba i bavi se složenim pitanjima religije i sekularizacije u američkoj kulturi, te njihovim odrazima u književnosti, kao i svojevremeno zatomljenim, a sada ponovo otkrivenim subalternim i marginalnim glasovima žena, Afroamerikanaca, Indijanaca. Metodološki pluralizam književne istoriografije u ovoj knjizi se najpre ogleda u amalgamu dva tipa periodizacije. Jedan se vezuje za političku istoriju, i njime se autorka rukovodi u komponovanju prva dva i poslednja dva poglavlja: naslov šestog je Književnost pregovaranja: 1945?2000, a sedmog Književnost nakon 9/11: književnost „krize”. Drugi tip periodizacije drži se tradicionalne stilskotipološke hronologije zapadnog kanona, koju podrazumevaju naslovi središnjih poglavlja: Književnost američkog romantizma, te Američki realizam i naturalizam. Poglavlje o modernizmu spaja u sebi oba principa – poetički i politički – i nosi naslov Modernizam u kontekstu: 1914?1945.
I kada ne stavlja političke termine u naslove poglavlja, autorka je, u samim tekstovima, poput zagovornika novog istorizma, uvek svesna političkih aspekata kulture i književnosti, polja sukobljenih diskursa u okvirima iste epohe, koje je ispitivao Fuko, te „istoričnosti teksta i tekstualnosti istorije”. Tako se pitanja kojima započinje ispitivanje američkog romantizma (pravca koji je i u Evropi imao izražene političke – nacionalne, oslobodilačke, identitetske, demokratske – aspekte) tiču rata, identiteta, ropstva, rase i roda. Kao specifične američke književne fenomene Radojka Vukčević ispituje takozvani „ropski narativ”, najpoznatiji po knjizi Čiča Tomina koliba Harijete Bičer Stou, te „mit o američkom zapadu” nastao u Pričama o Kožnoj Čarapi Džejmsa Fenimora Kupera. Ispitujući potrebu američkih autora za realizmom i naturalizmom, autorka opet sagledava „istoričnost teksta” ? realističkog i naturalističkog ? koji je u središte književne paradigme dospevao sa margina američke kulture u kojoj su se odigravale bolne promene usled modernizacije, urbanizacije, transformacije porodičnog života, napetosti klasnih, rodnih i rasnih odnosa. Ista svest o potrazi za afroameričkim identitetom, prećutanim ženskim glasovima, odnosima centra i margine prožimaju i poglavlje o modernizmu, koje pak, uključuje i teška društvena iskustva ekonomske depresije i dva svetska rata. Dva poslednja poglavlja, kao što je spomenuto, već i u naslovima ističu politička previranja: vreme posle drugog svetskog rata, sa sukobom tzv. kulture i tzv. kontrakulture, sa protestima i anarhističkim idealizmom šezdesetih godina dvadesetog veka, „narcizmom i pohlepom”, kako kaže autorka, sedamdesetih godina, multikulturalizmom osamedestih i devedesetih, s postmodernističkom afirmacijom popularne kulture i s prepoznatljivim prisustvom čikano književnosti, azijskoameričke književnosti i indijanskoameričke književnosti. Poglavlje koje nas dovodi na prag naše savremenosti naslovljeno Književnost nakon 9/11: književnost krize u središte pažnje dovodi američku srednju klasu, njenu nesigurnost i strah za golu egzistenciju, strah od terorizma, pitanja odgovornosti. Stalno osvrtanje na ova pitanja u tekstu Radojke Vukčević, međutim, ni najmanje se ne nameće kao „politička korektnost”, jer se autorka nalazi, kako kaže Homi Baba, na „trećem mestu” i piše iz perspektive „trećeg mesta”. Štaviše, iz ovih pasaža, kojih nije malo, iščitava se najpre i pre svega autorkin istinski, sveobuhvatni humanizam i njen duboki altruizam.
Kao istorija američke književnosti, knjiga Radojke Vukčević, u svom metodološkom amalgamu sadrži i jasnu usmerenost na estetske, formalne i smisaone komponente autorskih opusa. Istorija američke književnosti nije, dakle, kao što bi se iz onoga što je do sada rečeno moglo zaključiti sačinjena kao povest o socijalno uslovljenom oblikovanju tema i motiva proisteklih iz američkog života u različitim istorijskim i političkim okolnostima. Kroz istoriju američke književnosti, autorka sagledava strukturalne, stilske, semantičke odlike poezije, proze, drame, te brojnih hibridnih i transmedijalnih žanrova, sa jasnih stanovišta formalne estetske analize svojstvene pomnom čitanju nove kritike, koja su u poslednjih tridesetak godina smatrana prevaziđenim, ali koja se opet neretko vraćaju u književnokritičku praksu, kao takozvani „neoformalizam”.
I najzad, proučavaoce književnosti, u susretu sa jednom istorijom književnosti, pored istoriografske metodologije, pored istoriografskog predstavljanja estetskih i formalnih svojstava dela iz različitih epoha, zanimaju i dijaloški, hermeneutički susreti sa pojedinačnim autorima o kojima se piše. Jasno je da u jednoj istoriji književnosti nema mnogo prostora za ekstenzivna tumačenja, te da su interpretacije nužno svedene na mikrodijaloge, ali i najkraći iskazi svedočanstva su o onom bazičnom hermenutičkom susretu koji H. G. Gadamer predstavlja rečima: šta ovaj tekst govori meni i šta ja, zauzvrat, govorim njemu?
Izdvaja se poglavlje o Edgaru Alanu Pou, i vešto preplitanje tumačenja same pesme Gavran i Poovog poetičkog spisa Filozofija kompozicije. Oba tumačenja dobra su prilika za pravu književnu inicijaciju, koju je Radojka Vukčević, verujemo, mnogo puta upriličila svojim studentima. Autorki blizak spoj poštovanja svakog pojedinačnog čoveka, radikalnog internacionalizma, pa čak i kosmičkog bratstva u poeziji Volta Vitmena, prikazan je tako da svedoči o intenzitetu književnog doživljaja. Kao što je privlači Vitmenova fluidna rečitost, tako, čini se, duboko razume i gotovo lakonsku, ali intenzivno lirsku, sažetost poezije Emili Dikinson. Kao što je ubedljivo prikazala pesništvo i poetičke nazore E. A. Poa, podjednako je uspešno prikazala dva velika američka modernistička pesnika, čiji su teorijski pogledi na književnost obeležili dvadeseti vek koliko i njihova poezija. Reč je o Ezri Paundu i T. S. Eliotu. Ne zanemarujući tešku političku kontroverzu Paundovog angažmana u Musolinijevoj Italiji, ali ostavljajući je po strani, autorka je čitaocima kao put do Paundove poezije ponudila njegovo slojevito objašnjenje poetskog stvaranja i razumevanja poezije pojmovima melopeje, fanopeje i logopeje. Takođe je spretno povezala Eliotove eseje, a pre svega glasoviti Tradicija i individualni talenat sa njegovim pesničkim opusom, od Ljubavne pesme Alfreda Dž. Prufroka do Četiri kvarteta. Kvarteti nisu laki za razumevanje i tumačenje, ali tekst Radojke Vukčević potencijalno zbunjenom čitaocu nudi neku vrstu mape i putokaza ukazujući na spoj kolokvijalnog jezika, muzičke kompozicije svake od četiri pesme, slojevitih asocijacija koje prizivaju filozofske i mističke zapise iz raznih vremena i kultura u nastojanju da iskažu misteriju vremena, te ljudskog doživljavanja i razumevanja vremena. Isto tako je, kada je o prozi reč, u prikazu mesta Henrija Džejmsa u istoriji američke književnosti, autorka povezala njegove uticajne pred govore, kojima mnogo duguje celokupna anglofona teorija pripovedanja u dvadesetom veku, sa samim romanima Ambasadori, Krila golubice, Portret jedne dame.
Što se sažetih tumačenja romansekne fikcije tiče, valja istaći osvrte na Marka Tvena, Hemingveja, Foknera, a kada je o drami reč, ističe se malo ekstenzivniji odeljak o Judžinu O"Nilu, čija je „duša u sukobu sa sobom”, autorku očigledno podstakla da se pred zagonetkom ovog pisca zadrži malo duže.
Valja napomenuti da je Radojka Vukčević dostatnu pažnju posvetila i razvoju misli i nauke o književnosti u SAD. Ne samo u vidu već spomenutog uzajamnog osvetljavanja poetičkih stavova i stvaralačke prakse pojedinih autora uticajnih na oba polja, već i u poglavljima posvećenim novoj kritici, američkoj naratologiji i takozvanoj mitološkoj analizi, u šire shvaćenom modernističkom kontekstu. Na odgovarajućim mestima, Radojka Vukčević se osvrće i na dekonstrukciju, novi istorizam, feminističke, kvir, psihoanalitičke, postkolonijalne, ekološke pristupe tekstu u kontekstu postmodernističkih shvatanja književne umetnosti. Osvrti na teorijske pravce su najčešće razmera rečničkih ili enciklopedijskih odrednica, ali budući da ovo nije istorija mišljenja o književnosti već istorija književnosti, teorijske odrednice dostatno obogaćuju mapu koju je autorka iscrtala i čitalačko snalaženje na njoj.
Američki književni postmodernizam razmatran je u poslednja dva poglavlja. Iscrtane su linije uticaja ključnih filozofa i teoretičara društva, kulture i jezika dvadesetog veka ? kao što su Adorno, Markuze, From, potom Derida, Fuko, Liotar, Bodrijar ? na američke mislioce, teoretičare književnosti i književne stvaraoce. Autorka sažeto komentariše i promišljanje fenomena postmodernizma u tekstovima Džona Barta (između Književnosti iscrpljenosti iz 1967. i Književnosti obnavljanja iz 1979), Tomasa Pinčona, Kurta Vonegata, Suzan Zontag i drugih. U razmatranju postmodernizma pojavljuju se i pitanja svakovrsnih procesa intelektualne i stvaralačke dekonstrukcije, proizašle iz mišljenja Žaka Deride i njegovih sledbenika, potom transmedijalnih fenomena, o kojima je vodeće rasprave započeo Žan Bodrijar, te pitanja koja vode promišljanju fenomena digitalnog doba i sajber realnosti. Autorka ne zaobilazi ni razmatranja marginalizovane seksualnosti autora i književnih likova, te proishodećih individualnih i grupnih identitetskih problema. Postmoderna proza i postmoderna poezija predmet su prikazivanja u promišljeno napisanim poglavljima. Ubedljivi su kratki prikazi romana Entropija i Objava broja 49 Tomasa Pinčona, te tumačenja problema stvaranja i razaranja istorije, pražnjenja sveta, tehnologije, masovnosti i rastočene individualnosti, kao i analiza složene strukture zapleta, Pinčonovih pripovednih strategija i intertekstualnih veza. Radojka Vukčević ne propušta ni postmodernističke aspekte proze Dona Delila, koga neće svi svrstati među postmoderniste. Već spomenuta prisnost u interpretaciji prepoznaje se u analizi proze Džona Barta, a pogotovo kada je reč o analizi odnosa života i umetnosti kao dve strane jednog istog pojma, ili kada je reč o jeziku na granici tišine. Postmodernu američku poeziju Radojka Vukčević predstavlja usredsređujući se na poetiku takozvane jezičke poezije i njenih predstavnika Čarlsa Bernstajna, Majkla Palmera i Suzan Hau, a postmodernu američku dramu u vezi sa postmodernom entropijom i nasumičnošću, te otuđenjem, potrebom za ljudskim kontaktom i strahom od njega u delima Edvarda Olbija, ili pak eksperimentima sa identitetom u dramama Sema Šeparda, zatvorenim svetom likova Dejvida Memeta, humorom suprotnosti Nila Sajmona.
Veoma je važno napomenuti da Radojka Vukčević na više meste ukazuje na proces menjanja granica između visoke i popularne kulture, koji se odvija u dvadesetom i dvadeset prvom veku. Iz Amerike, zapravo i potiče diseminacija globalno čitane popularne književnosti, počev od kaubojskih i drugih „vestern” romana Neda Bantlajna ili Zejna Greja i detektivske proze, te romantičnih istorijskih romana kao što je Prohujalo s vihorom (1936) Margaret Mičel, po kojem je snimljen istoimeni filmski klasik (1939). Holivudski filmovi snimani su i po vestern i po detektivskim romanima, tako da Radojka Vukčević već i na ovim primerima iz prve polovine dvadesetog veka prikazuje transmedijalnu poroznost američke kulture, svojevrsno prelivanje književnosti u film. Drugi klasični primer te vrste je roman Horasa Mekoja I konje ubijaju zar ne? (1935), po kojem je Sidni Polak snimio istoimeni film 1969. Pravo suprotstavljanje podeli na manjinsku i masovnu, elitnu i popularnu, kako kaže autorka, doneli su pisci detektivskih romana i naučne fantastike. Detektivski romani sedamdesetih godina uključuju ozbiljna pitanja ekspanzije narkotika, urbanog nasilja, rasizma, beskućništva i drugih teških egzistencijalnih i društvenih pitanja i postaju većma umetnički razvijeni kada je reč o zapletima, pripovednim postupcima i karakterizaciji likova. I romani strave i užasa iz pera Stivena Kinga literarno su razvijeniji od obične petparačke književnosti. Naučna fantastika je, takođe, poseban književni fenomen, koji autorka obrađuje, od H. P. Lavkrafta preko Artura Klarka, Frenka Herberta, Isaka Asimova, Reja Bredberija, Ursule Legvin, do Filipa K. Dika, Oktavije Batler i drugih.
Autorka nije zanemarila ni estetiku i poetiku pobune, koja je nastala polovinom dvaesetog veka, kao što su pisci bit generacije Džek Kerouak i Vilijam Barouz, te Henri Miler, Dž. D. Selindžer i Čarls Bukovski, ali ni pitanja otpora i kontrakulture u skorijim decenijama, koja su često predmet književnosti marginalnih grupa.
Istorija američke književnosti Radojke Vukčević počinje transnacionalnim, transkulturalnim ili interkulturalnim susretima i napetostima iz prekolonijalnog doba i završava se takođe transnacionalnim i transkulturalim pojavama, kao što je, na primer, stvaralaštvo dvojice evropskih imigranata, koji su postali moderni klasici američke književnosti – Vladimira Nabokova i Isaka Baševisa Singera. Tu je i opus nobelovke afroamerikanke Toni Morison.
Potom, sasvim simetrično sa prekolonijlnim indijanskim nasleđem – indijanskoamerička književnost, ali i u međuvremenu razvijene latino/čikano književnost, afroamerička književnost, te azijskoamerička književnost.
Pluralizam i otvoreni horizonti, kako politički, tako i metodološki, odlika su književne istoriografije kojom se bavi Radojka Vukčević u svojoj Istoriji američke književnosti. Ona sagledava i komentariše teorijske pristupe književnosti u rasponu od nove kritike do ekološke kritike. Eklektički spaja mikroanalize koje su morale proizaći iz pomnog čitanja, ali i iz brojnih postmodernističkih interpretativnih strategija, kao što su novi istorizam, feministička ili postkolonijalna kritika. Pluralistički sagledava rasne, rodne i transnacionalne napetosti američkog društva i njihovih kreativnih odraza u književnim delima. Pluralistički sagledava svojstva popularne kulture, te transmedijalnost, digitalnu hipertekstualnost i ulogu novih tehnologija u određenju strukture, prirode i načina postojanja, diseminacije i recepcije književnoga teksta. Komentarišući brojne mogućnosti pristupa istoriji američke književnosti i njenih različitih tokova, autorka na početku knjige kaže da se ponekad govori i o „sjedinjenim istorijama američke književnosti”. Ona sama je, pak, brojne mogućnosti sagledavanja brojnih fenomena uplela u jednu razgranatu I koherentnu povest, koja se čita s lakoćom, i, poput Šeherezadinog pripovedanja, podstiče znatiželju u vezi sa sadržajima koji slede. Spojila je Radojka Vukčević mnoštvo sadržaja i mnoštvo različitih pristupa u jednu celinu, kao da se rukovodila osnovnim načelom američke kulture: ad pluribus unum.

Dr Zorica Bečanović Nikolić