Imaginarna majka: rod i nacionalizam u kulturi 20. veka

01.02.18

Tokovi istorije

Knjiga Ksenije Vidmar Horvat Imaginarna majka, Rod i nacionalizam u kulturi 20. stoleća (originalno izdanje: Ksenija Vidmar Horvat, Zamišljena mati, spol in nacionalizem v kulturi 20. stoletja. (Sandorf, Znanstvena založba Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, 2013)) prvenstveno je kulturološka studija roda, fokusirana na sliku majke u 20. veku i reprezentacije majčinstva u transnacionalnom kontekstu. Sociološkinja kulture koja svoja znanja i metodologiju smešta u istorijski kontekst, kombinujući sociološku i istorijsko-komparativnu metodu, gradi izvanrednu studiju majki i načina na koje su predstavljane u kulturi 20. veka. Slike majki smenjuju se kroz vreme, a kolektivne predstave majčinstva imaju svoje uporište u različitosti društveno poželjnih okvira socijalističkog i postsocijalističkog vremena, i u različitim društvenim ustrojstvima. Analiza je usmerena na medijske reprezentacije majke pod okriljem posleratnog socijalizma u Sloveniji, posleratnog američkog kapitalizma i slovenačke tranzicije. Predstave majčinstva i paradigmatične slike žene, upisivanje društvenih vrednosti u lik majke, odnos između javne i privatne sfere života žene, odnosno majčinstva i porodice te profesije, svedoče o načinima na koje je u različitim vremenima društveno definisan majčinski lik. Svojim analizama Ksenija Vidmar Horvat povezuje lik majke i predstave majčinstva sa nacionalnim politikama, pitanjima reprodukcije nacije i osvetljava veze izeđu roda i nacionalizama.
Monografija Imaginarna majka, osim Uvoda – Majčinstvo i zamišljanje nacije (11–42) i zaključnih razmatranja, ima dva dela i sastoji se od osam poglavlja. Prvi deo, pod nazivom Transferzale majčinstva, čine četiri poglavlja: Partizanska majka (45–67), Mama je jako umorna (69–99), Postsocijalističke majke (101–120), Kćeri postsocijalizma (121–134). Drugi deo knjige, naslovljen Rodni nacionalizam i nacionalizam roda, obrazuju poglavlja: Slovenka godine (137–156), Sjećanja na majke (157–178), Mama Jelka (179–193), Jovanka (195–210). Zaključak – Od nacionalnih do transnacionalnih majki (211–219) prati sažetak, spisak literatute, kao i pojmovni i imenski registar.
Istraživanje javnih predstava majki počinje poglavljem Partizanska majka, posvećenim predstavljanju majčinstva u kontekstu socijalističke, posleratne slovenačke stvarnosti. Osnovni izvor na kojem autorka utemeljuje istraživanje i zasniva svoju analizu je ženski časopis koji je u Sloveniji najduže izlazio, Naša žena.
U prvoj posleratnoj deceniji dominirala je slika žene radnice-udarnice koja je u obnovi društva ravnopravna sa muškarcem u svim njegovim segmentima. Uprkos tome, lik majke nije bledeo, naprotiv, ulozi majke pridavan je veliki značaj. Analizirajući posleratne diskurse i politike prezentacije majčinstva, za razumevanje uloga koje su u socijalizmu namenjene ženama autorka pocrtava tri ključna segmenta, koja su bila uporišta konstituisanja njenog društvenog položaja: sfera profesionalnog rada, braka i porodice, te odnos prema deci. Kako je prema marksističkoj paradigmi žena, drugarica radnica posmatrana kao sastavni deo proletarijata, uz insistiranje na njenoj ekonomskoj, političkoj i društvenoj ravnopravnosti sa muškarcima, smatralo se da nema drugih posebnih prava koja bi bila „odvojena od prava i zahtjeva radničke klase“. Uz etabliranje i podržavanje mera koje su ženama olakšavale povezivanje radnih uloga i majčinstva, javnog i privatnog, u socijalizmu je dominiralo shvatanje da se žene kao društvena grupa ne razlikuju od muškaraca, navodi autorka, što se upadljivo uočavalo u odnosu prema zasebnom političkom organizovanju žena.
Zapošljavanje žena, obavljanje plaćenog posla van kuće, centralna je pozicija jednakosti radnice sa muškarcima. Socijalistička država je zaposlenim majkama omogućavala plaćeno porodiljsko odsutvo, ali je donosila i druge mere socijalne politike radi rasterećenja zaposlenih majki. Majčinstvo i briga za decu bili su važan segment na kojem se ogledala slika nove žene u socijalizmu i na kome je definisan i kreiran njen identitet. Prva posleratna izdanja Naše žene vizuelnu predstavu žena smeštaju u javni prostor. Slika Vide Tomšič u partizanskoj uniformi, sa detetom u naručju, svedoči o strategiji predstavljanja žene u medijima koja istaknutu revolucionarku smešta u kontekst majčinstva. Bez teksta koji bi objasnio da li je dete na fotografiji njeno ili ne, simbolički je upisan novi sadržaj „majčinstvo nije stvar privatne ženskosti, nego je politički stav, koji ženu simbolički veže uz brigu za svu djecu novoga društvenoga poretka“ (53).
„Partizanska majka“ je konstrukt koji je označavao i simbolički obeležavao žene koje su, kako je to pisala Naša žena, majčinsku ljubav i požrtvovanje sa svoje dece prenele na širi krug ljudi, partizane. Takva glorifikovana slika značajno je uticala na oblikovanje svesti o poželjnim ulogama žene u socijalizmu, kako na društveno-političkoj tako i na ideološkoj ravni. U fokusu je bilo prenošenje iskustva i brige sa sopstvenog deteta na mlade naraštaje „i od vitalnog značaja za definiranje političke projekcije nove generacije“ (57).
Centriranje porodice na decu, odnosno „vladavina deteta“, bila je zajednička karakteristika i socijalističkog i kapitalističkog posleratnog sveta. Slike socijalističkog vaspitanja dece uključivale su dečake i devojčice, usled neopterećenosti socijalističkog subjekta rodom, piše Ksenija Vidmar Horvat. Uprkos tome, u prikazivanjima poželjnih obeležja i naglašavanja socijalističkih vrednosti koje bi trebalo da krase i odlikuju mlade, fotografije dečaka bile su češće.
Prodor i ulazak žena u sfere rada, davao je snažan zamah progresu i realizovanju sopstvenih vrednosti i potencijala žene u socijalizmu, ali istovremeno je dodatna opterećenost svakodnevnim kućnim poslovima emancipovane žene prepuštala „povjesnoj traumi koju je djelila sa svim drugim ženama koje su u različitim povjesnim razdobljima i u različitim društveno-kulturnim kontekstima izborile pristup javnome životu“. Uloga majke i briga za decu i porodicu, navodi autorka, pripadale su „djelokrugu traumatiziranja društvene i subjektivne afirmacije žene u socijalizmu“ (67).
Analiza konstrukcije majčinstva u posleratnoj Americi, u poglavlju knjige Mama je jako umorna, započinjenje tumačenjem predstave majčinstva u ženskom časopisu Ladies’ Home Journal. U rubrici Kako živi Amerika, objavljena je reportaža o svakodnevici majke, domaćice iz američkog predrađa koja je pod teretom brojnih obaveza i domaćičkog rada do te mere bila premorena da joj nekada „bez razloga licem teku suze“. Reportažu o američkoj porodici pod nazivom „Mama je jako umorna“, pratila je fotografija zaspale majke, koja u krilu drži dete, kao i podnaslov „Bjeg od majčinstva“. Takva slika majke bila je u potpunosti suprotna idealu američke porodice srednjeg sloja i žene domaćice, čiji je društveno prepoznat najveći domet i lično ispunjenje bilo majčinstvo. Američki ideal porodice konstruisan je i usmeren na porodicu belog srednjeg staleža, koja živi u tipskim kućama prigradskog naselja, otac je zaposlen, a majka domaćica preuzima na sebe brigu o deci i domu. Takav američki ideal pedesetih godina bio je praćen velikim brojem venčanja, ređim razvodima i visokim natalitetom.
Dominantni posleratni diskurs u Americi je ženu smeštao u porodicu i kuću, a majčinstvo na pijedestal najvećih ženskih vrednosti, na kojem ona prevashodno utemeljuje identitet. Uprkos idealu žene domaćice, međutim, realnost je bila drugačija: 1952. zaposleno je bilo dva miliona žena više nego za vreme „kriznog zapošljavanja žena“ tokom Drugog svetskog rata. Statistika je takav ideal i dalje urušavala. Godine 1960. zaposleno je dva puta više žena nego dvadeset godina ranije, 1940. Najviše radne snage poticalo je iz srednjeg sloja i to su upravo bile majke i žene domaćice. U raspravama oko ovih pitanja u fokusu nisu bile majke čija su deca odrasla, već mlade majke, ali i one žene koje su se zarad svog posla i karijere odricale majčinstva. Kako bilo, pojedina istraživanja su pokazivala da je većina ispitanih žena, 51%, želela da radi van svoje kuće.
Autorka je u istraživanje uključila i urednički odgovor na napetosti koje su se javljale kod majki domaćica, kao što je bila ona u reportaži sa početka poglavlja. Ona uočava svojevrsno savezništvo između časopisa i vladajuće ideologije, koje je ostvarivano na dva načina. Časopis je kreirao sliku majke, odnosno dorađivao stvarne životne priče žena tako što ih je dovodio do nivoa koji je „podržavao ideološki model sretne domaćice“ (87). Drugi put bio je isticanje heroina na stranicama časopisa. U duboko podeljenom posleratnom američkom društvu, u kojem je postojala rasna segregacija, narativi o afroameričkim i radničkim majkama, reportaže, fotografije, priče o njihovim, često potresnim sudbinama, korišćeni su da se „umiri i podredi“ bela majka koja je poticala iz srednjih slojeva.
Analize usmerene na posleratnu američku kulturu Ksenija Vidmar Horvat dalje vodi kroz odeljke Vladavina deteta i Simboličko očinstvo. Naglašava da su američke majke optuživane da su svojim previše zaštitničkim stavom prema deci i nametanjem moći očevima uzrokovale i podsticale slabosti kod dečaka, te dovodile do krize muškosti.
Poglavlje koje se odnosi na postsocijalističke majke tretira predstavu majčinstva u poslednjoj deceniji 20. veka, odnosno u vremenu kada je Slovenija postala samostalna država. Na stranicama Naše žene, početkom tog perioda, slika žene koja je ostvarila profesionalnu karijeru, često preduzetnice, dovodi u drugi plan lik majke. Priče o zaposlenim ženama koje svoje brojne profesionalne obaveze uspevaju da spoje sa porodicom grade poželjnu sliku. Dok je oslobađanje zaposlene žene raznovrsnog kućnog rada bilo društveno prihvatljivo, a predstava žene kao domaćice nestajala, odnosno u „nepromenjenom obliku“ postojala „još samo u provinciji“ (105), to se svakako nije moglo reći za decu i brigu o njima. Sredinom devedesetih, centralno mesto zauzima slika majki koje imaju profesionalne karijere. Indikativna su nastojanja Naše žene da portretima popularnih žena, ali iz vizure uloge majke, prikažu da majčinstvo nije bilo prepreka njihovom uspehu. U odeljku Dvosmislena anatomija savremene majke, autorka čitaocu skreće pažnju da su se novinarski i stručni diskurs u pogledu majčinstva i karijere razlikovali. Stručnjaci, lekari, psiholozi, socijalni radnici na različite načine su pocrtavali neophodnost stalnog prisustva majke, makar do detetove treće godine života. Stoga je slika koju su stvarali sačinjena od delića koji, navodi autorka, više dolaze iz različitih nego istih kolaža.
Načini na koji su prerađivana kolektivna sećanja o ženama u vremenu socijalizma, te revidirana značenja odrednice „ženskog oslobađanja“ prikazani su u poglavlju knjige pod naslovom Kćeri postsocijalizma. Vizuelne predstave ženskog tela u oglašavanju postsocijalističkog doba, sagledavane su uz paralelu sa vremenom socijalizma. U slovenačkom društvu, kao i u većini zapadnoevropskih društava koja su prolazila tranziciju, istorijska sećanja uobličavana su uz otklon od socijalističke prošlosti i distanciranje od socijalističkog sistema kao nečeg nametnutog spolja.
U drugom delu knjige, Rodni nacionalizam i nacionalizam roda, sagledavanje veza između nacije i žene počinje analizom akcije Slovenka godine u doba slovenačke tranzicije. Izbor Slovenke godine, priredba koju je krajem osamdesetih pokrenuo časopis Jana, devedesetih se godina iz hotelskog prostora seli u Operu, mediji ga, uključujući i televiziju, silovito promovišu, dobija nacionalnu važnost i značaj, i postaje nacionalni događaj. Među izuzetnim Slovenkama koje su svojim posebnim vrlinama i vrednostima zaslužile da budu na spisku imena koja učestvuju u izboru uprostorenom u hramu kulture, jedna će postati ikona nacije. Vrline nagrađenih su najčešće bile vezane za hrabrost i doprinos na polju političkog delovanja. Tek na sedmom izboru Slovenke godine prepoznate vrednosti za naciju odslikavane su van kruga političkog. Preovladavanje majčinske slike kroz izbore žena čije se vrline posebno uočavaju u domenu brige o drugima, vraćanje je lika majke u središte nacionalnog simboličkog prostora.
U poglavlju Sećanje na majke analiza je usmerena ka traženju odgovora na pitanje koliko na kolektivno sećanje o majkama u socijalizmu, odnosno na socijalističku prošlost, utiču globalni tokovi „medijskog proizvoda“ koji u svom centru ima oslobođenu ženu. U istraživanje je uveden postfeministički lik Ali Mekbil (Ally McBeal) iz istoimene serije, odnosno Rastresene Ali, kao i konstrukcija „ženstvenosti“ i slika nove oslobođene žene u njoj.
Prostor posvećen propitivanju predstave majki iz grupacije etničkih manjina u vremenu slovenačke tranzicije uokviren je pričom o romskoj majci Jelki (Elki Strojan). Inspirisana događajima u Ambrusu 2006. godine i progonom njene porodice iz sela, te kasnijim društvenim odgovorom na ta dešavanja, analiza uključuje medijsku promociju „mama Jelke“ i onoga što je označavala i simbolisala.
Studija o kulturnim predstavama majčinstva završava se poglavljem u kojem se prate sudbine i prikazuju primeri „suvladarica“ iz prošlih vremena. Centralno mesto je posvećeno rasvetljavanju „javne slike“ Jovanke Broz, supruge neprikosnovenog jugoslovenskog lidera Josipa Broza Tita, koja nije imala svoju decu, a čije se majčinstvo posmatra na nivou političkog i simboličnog. Sećanja četiri žene na Jovankin lik upotpunjuju analizu zasnovanu na medijskim zapisima i izveštajima, a koja je imala za cilj „osvetljavanje veze između rodne i nacionalne imaginacije“ (195).
U zaključnim razmatranjima povučena je paralela od nacionalnih do transnacionalnih majki, promišljanjem transnacionalnog majčinstva, slike žena na margini, onih koje kreću u emigraciju da bi obavljale poslove vezane za majčinstvo u bogatijim zemljama Zapada. Ta ženska migracija stvara novu radnu snagu, koja iz siromaštva azijskih i afričkih zemalja dolazi u Evropu. Takođe, znatan je broj žena koje iz istočne Evrope stiže u bogatije zapadne zemlje, gde će raditi kao dadilje, kućne pomoćnice... Transnacionalne majke svoju decu ostavljaju kod kuće, u domovini, da bi se brinule i bavile tuđom, a sa svojim porodicama komunicirale preko skajpa, mobilnog telefona. Sa stanovišta vlastite dece, one postaju „virtuelne majke“. U novoj državi najčešće nevidljive, u domovini prekorevane jer su ostavile decu, svojim radom ekonomski pomažu porodice koje su samo fizički napustile. Ksenija Vidmar Horvat naglašava da na taj način one starom kontinentu pomažu u reprodukciji nacije, odnosno doprinose razrešenju konflikta nastalog rastakanjem socijalne države i njenih usluga krajem 20. i početkom 21. veka.
Višegodišnja istraživanja kulture i roda Ksenije Vidmar Horvat rezultirala su studijom koja je pred nama i njen su tematski okvir. Kulturološka analiza, u kojoj središnje mesto zauzimaju slike majke kroz vreme u transnacionalnom kontekstu, ovu veoma značajnu knjigu preporučuje ne samo stručnoj nego i široj čitalačkoj publici.
Vera Gudac Dodik