Gornja Jasenica u Drugom svetskom ratu. Aranđelovac i Topola 1941-1945.

01.09.20 Institut za savremenu istoriju

Proučavanje Drugog svetskog rata u Jugoslaviji predstavlja zahtevan poduhvat za istraživača. Rasparčavanje jugoslovenske teritorije, formiranje okupacionih zona i okupacione uprave, prisustvo velikog broja različitih vojnih formacija na malom prostoru, samo su neki od izazova sa kojima istoričar mora da se „uhvati u koštac“. Iako je period Drugog svetskog rata tema o kojoj je napisan ogroman broj knjiga, protok vremena obavezuje da se pristupi ponovnom istraživanju, preispitivanju dosadašnjih znanja, otvaranju novih pitanja i donošenju zaključaka na osnovu, pre svega, neobjavljene arhivske građe.

Pred nama se upravo nalazi rezultat jednog takvog istraživanja. Monografija Borisa Tomanića Gornja Jasenica u Drugom svetskom ratu. Aranđelovac i Topola 1941–1945, predstavlja istoriju dva šumadijska sreza, Orašačkog i Oplenačkog, za vreme Drugog svetskog rata. Knjiga sadrži: predgovor, uvod, šest hronološko-tematskih poglavlja, zaključak, fotopriloge, spisak izvora i literature, registar ličnih imena i spisak skraćenica. U predgovoru autor nas upoznaje sa „smernicama“ koje su ga vodile kroz istraživanje, ciljevima koje je sebi postavio i korišćenim izvorima i literaturom. Da bi čitaoci mogli da steknu orijentaciju o posmatranom prostoru, Tomanić u uvodnom delu daje prikaz antropogeografskih i demografskih odlika i političkih prilika u srezovima. Posebno se osvrće na dve najznačajnije ličnosti u Gornjoj Jasenici u međuratnom periodu: Iliju Mihailovića (radikal) i Čedomira Plećevića (demokrata) i njihove međusobne borbe. Predratne suprotnosti ova dva političara preslikale su se i na period okupacije. Plećević, koji je postao saradnik partizana, privukao je svoje pristalice partizanskom pokretu, dok su ljudi bliži Mihailoviću, koji je prišao Milanu Nediću, postali simpatizeri kolaboracionističke vlade ili ravnogorskog pokreta. Pored dvojice „građanskih političara“, autor analizira organizaciju Komunističke partije Jugoslavije u Oplenačkom i Orašačkom srezu.

U prvom poglavlju pod nazivom „Aprilski slom“, Tomanić daje kratak pregled događanja tokom aprilskih dana 1941. u posmatranim srezovima, sa naglaskom na period od 11. do 14. aprila, kada su vođene borbe između jugoslovenske i nemačke vojske. Naredna tri poglavlja („Prva godina okupacije 1941“, „Utvrđivanje okupacione i kolaboracionističke vlasti 1942–1943“, „Razbuktavanje građanskog rata 1943–1944“) posvećena su zbivanjima tokom okupacije Gornje Jasenice. Na početku svakog od navedenih poglavlja autor u kratkim crtama, u vidu prikaza, upoznaje čitaoce sa glavnim događajima i činiocima koji su obeležili određeni period (uspostavljanje i razvoj okupacionog sistema i kolaboracionističke uprave, pregled svih vojnih formacija koje u tom trenutku deluju na prostoru Orašačkog i Oplenačkog sreza itd.). Upravo kroz događanja na teritoriji ova dva šumadijska sreza može se videti sva zamršenost Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije.

Poglavlje „Prva godina okupacije 1941“ odnosi se na okupaciju dva šumadijska sreza tokom 1941. godine. Prvih nekoliko meseci okupacije, kao i u ostatku Srbije, protekli su u uspostavljanju nemačke okupacione vlasti i formiranju kolaboracionističkih jedinica i uprave, koje su pokušavale da, pre svega kroz štampu, novo stanje „predstave što je blaže moguće“. Pored prividne smirenosti, aktivno su vršene pripreme za organizovanje otpora okupatoru. To se pre svega odnosilo na komuniste, koji su krajem juna odlučili da formiraju partizanski odred na ovoj teritoriji. Njihove prve akcije svodile su se na napade na kolaboracionističku upravu (paljenje arhiva, napadi na žandarmerijske stanice itd.), dok su sukobi sa Nemcima otpočeli sredinom jula i početkom avgusta 1941. godine. Uspeh tih borbi doveo je do širenja ustanka i tada ravnogorski pokret počinje da obraća više pažnje na teritoriju Gornje Jasenice, što dovodi i do zajedničkih partizansko-četničkih akcija. Savezništvo je, međutim, bilo kratkog veka. Već krajem oktobra započinju učestaliji međusobni sukobi, što je znatno olakšalo ofanzivu nemačkih i kolaboracionističkih snaga i gušenje ustanka. Osim dva antifašistička pokreta, karakteristična za 1941. godinu bila je pojava samostalnog odreda generala Ljuba Novakovića, koji je u jednom trenutku prišao četnicima Koste Pećanca. Ipak, zalažući se za stalnu borbu protiv okupatora, on se razilazi sa Pećancem i posle izdavanja nerealnih naređenja o opštem ustanku u Srbiji napušta teritoriju Gornje Jasenice.

U trećem poglavlju „Utvrđivanje okupacione i kolaboracionističke vlasti 1942–1943“, autor izlaže situaciju nastalu završetkom nemačke ofanzive. Surovo slamanje ustanka dovelo je do nekoliko mirnih meseci u Gornjoj Jasenici. Razlozi leže u privremenom prestanku delovanja partizanskih i ravnogorskih jedinica na ovom prostoru, učvršćivanju okupacionog aparata i jačanju jedinica Nedićeve vlade, zaključuje Tomanić. Smirivanje situacije Nedićeva vlada je iskoristila za sprovođenje svoje propagande među stanovništvom, uputivši poverenike u skoro sve srezove u Srbiji. Ipak, pokret otpora oživljava tokom letnjih meseci ponovnim formiranjem Prvog šumadijskog partizanskog odreda. Time započinju učestalije akcije partizana, ali i likvidiranje „narodnih neprijatelja“. Kao reakcija na komunističku aktivnost, na inicijativu pojedinih oficira, delovanje obnavlja i ravnogorski pokret. Do njegovog omasovljenja dolazi tek krajem 1942, najviše zbog raspuštanja odreda Koste Pećanca. Jačanjem ova dva pokreta vršene su pripreme i za nastavak građanskog rata, koji će dostići svoj vrhunac dolaskom Gorske garde Nikole Kalabića na ovaj teren 1943. godine. Upravo o tome govori poglavlje „Razbuktavanje građanskog rata 1943–1944“. Tomanić beleži skoro svakodnevne borbe između partizanskih i četničkih jedinica (smeštajući najžešće u posebna potpoglavlja), za kojima ne zaostaju međusobne likvidacije simpatizera oba pokreta. Nasuprot tome, sukobi sa okupatorskim jedinicama su jedva vidljivi, dok je zabeležen veći broj borbi između partizanskih i kvislinških snaga.

Prodorom jedinica Crvene armije i NOVJ u Srbiju 1944. rešena je sudbina pobednika u građanskom ratu, a teritorija Gornje Jasenice oslobođena je tokom septembra i oktobra povlačenjem nemačkih snaga sa ovih prostora. Uspostavljanje novih vlasti na oslobođenim teritorijama pratio je i obračun sa ideološkim protivnicima, čemu je posvećeno poglavlje „U senci uspostavljanja nove vlasti 1944–1945“, što nije mimoišlo Oplenački i Orašački srez. Tomanić navodi da se sa obračunom krenulo odmah po uspostavljanju vlasti ubijanjem zarobljenika, kolaboracionista i „narodnih neprijatelja“. Tačan broj žrtava još uvek nije utvrđen, a likvidaciju je pratila konfiskacija imovine. Poslednje poglavlje knjige, koje za razliku od prethodnih predstavlja tematsku celinu, posvećeno je ratnim zločinima počinjenim nad stanovništvom Gornje Jasenice („Zločini“). Autor je poglavlje podelio na nekoliko potpoglavlja: ubijanje civila (istakavši deset najkarakterističnijih primera), ubijanje talaca, zločini u logorima (logori na Banjici u Beogradu i Metinom brdu u Kragujevcu) i ostali ratni zločini (povrede tela, povrede lične slobode, povrede imovine). Od deset izdvojenih masovnih zločina pet su izvršile nemačke jedinice, četiri pripadnici četničkog pokreta, dok su partizani, za koje su karakterističnije bile pojedinačne likvidacije, izvršili jedan masovan zločin. Streljanja talaca iz Oplenačkog i Orašačkog sreza vršena su uglavnom u Kragujevcu u okviru masovnijih streljanja, pri čemu su identifikovana 83 lica, dok je veliki broj lica izgubio živote u koncentracionim logorima u Srbiji i inostranstvu. Autor je izdvojio Banjički logor, gde je utvrdio 82 stradala lica i logor na Metinom brdu u kome je, na osnovu delimičnog spiska, utvrđen identitet 93 streljane osobe. Kao „manji“ ratni zločini dat je pregled nanesenih povreda tela, povreda lične slobode i povreda imovine na osnovu prijava koje su podnošene Državnoj komisiji za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.

Istraživanje lokalne istorije, u ovom slučaju dva šumadijska sreza, omogućava da se detaljnije sagledaju pojedini događaji i njihovi nosioci. U tome je istraživanje Borisa Tomanića donelo veliki iskorak. Treba napomenuti da je autor svoja istraživanja sproveo u pet arhivskih i četiri muzejske institucije, dok posebnu vrednost delu daje terenski rad i prikupljanje podataka iz matičnih knjiga umrlih za naseljena mesta Gornje Jasenice. Analizirajući i sučeljavajući različite korpuse arhivske građe, Tomanić do detalja rekonstruiše sukobe i borbe različitih vojnih formacija na teritoriji Oplenačkog i Orašačkog sreza (pri čemu posebno ističemo poimenično navođenje stradalih u tim borbama, čime na dosta mesta ispravlja često preuveličavane brojke žrtava), njihovu komandnu strukturu, svakodnevni život stanovništva pod okupacijom i počinjene ratne zločine (potkrepljene preglednim tabelarnim prikazima), utvrđujući da je tokom rata na ovom prostoru stradalo preko 2.900 ljudi. Svojim objektivnim radom, otvarajući pitanja koja nisu proučavana u posleratnoj jugoslovenskoj istoriografiji, Boris Tomanić znatno pomera dosadašnja saznanja o Gornjoj Jasenici tokom Drugog svetskog rata.

Miloš Žikić

01.09.19

Vojnoistorijski glasnik

Pisati o Drugom svetskom ratu na prostoru Jugoslavije, a onda još uže na prostoru Srbije, nije nimalo lak zadatak. Njegova višeslojnost (on je na prostoru Jugoslavije bio u isto vreme oslobodilački, građanski, verski, nacionalni i ideološki) uslovila je da se i danas, mada je prošlo sedam i po decenija od njegovog završetka, o njemu govori sa velikom dozom emocija. Pogledi na ovaj rat često su sučeljeni i kontradiktorni. Crno-beli. U najvećoj meri takva je bila i dosadašnja istoriografska i publicistička produkcija. Bez pokušaja da se razumeju i sagledaju sve strane koje su u njemu učestvovale.
Ipak s obzirom na činjenicu da se u istoriografiji kritičnost ne može dosegnuti jednom za svagda, te da se ona stalno preispituje i nadograđuje kako bi dosegla do naučnog i pouzdanog znanja o prošlosti, u poslednje vreme pojavio se u Srbiji niz mladih istoričara koji su svoje profesionalno bavljenje istorijom vezali upravo za teme iz Drugog svetskog rata. Jedan od njih je i Boris Tomanić, čiju knjigu Gornja Jasenica u Drugom svetskom ratu. Aranđelovac i Topola 1941–1945. predstavljamo.
Istraživanje kolege Tomanića je faktografski bogato. Na gotovo svakoj stranici knjige vidan je istraživački doprinos autora. On zaranja u svet nepoznatih ili malo poznatih i nedovoljno korišćenih istorijskih izvora. „Čvrsto tlo istorije” autor je pronašao u bogatim arhivskim fondovima Arhiva Jugoslavije (2 arhivska fonda), Arhiva Srbije (3 fonda), Vojnog arhiva (6 fondova), Istorijskog arhiva Beograda (2 fonda), Istorijskog arhiva Šumadije (4 fonda), zatim Muzeja žrtava genocida, Narodnog muzeja u Aranđelovcu i Narodnog muzeja u Kragujevcu. Osim toga on je koristio i matične knjige umrlih iz pet mesnih kancelarija i dve opštine, koje je klasifikovao kao istorijske izvore prvog reda. Arhivska građa kombinovana je sa mnoštvom objavljenih izvora – 24 dokumentarne zbirke, uvek inspirativnom i važnom memoarskom literaturom (21 naslov), informacijama iz časopisa Novo vreme, kao i nezaobilaznom naučnom literaturom i kritički razmatranom političko-polemičkom publicistikom.
Da bi u potpunosti mogao da odgovori postavljenom cilju istraživanja, autor je vešto osmislio metodološki model i kompozicionu strukturu rada, koju pored predgovora i uvoda, sačinjava šest hronološko-tematskih celina (poglavlja), zaključak, popis korišćenih izvora i literature, foto-priloge te registar ličnih imena.
U analizi podataka do kojih je dolazio strpljivim istraživačkim radom, Tomanić je nastojao da odgonetne šta se na omeđenom prostoru dešavalo u Aprilskom ratu, kakvi su bili prvi meseci okupacije, kakav je bio svakodnevni život stanovnika Gornje Jasenice po dolasku okupatora, te u kakvom su stanju bili pokreti otpora u leto 1941. godine. On piše i o ustanku protiv okupatora u jesen 1941. i njegovom slomu, zatim o početku građanskog rata na omeđenom prostoru, opadanju aktivnosti pokreta otpora i utvrđivanju kolaboracionističke vlasti na prostoru Orašačkog i Oplenačkog sreza početkom 1942. godine.
Autor je zatim prešao na analizu događaja koji su doveli do rasplamsavanja građanskog rata i sve češćih sukoba između partizanskog i ravnogorskog pokreta. S tim u vezi on je posebnu pažnju posvetio delovanju partizanskog pokreta u prvoj polovini 1943. i dolasku jedinica Gorske garde u na prostor Gornje Jasenice u istom vremenskom periodu.
Razbuktavanje građanskog rata 1943–1944. takođe je našlo mesta na stranicama Tomanićeve knjige. Štaviše poglavlje koje o tome govori obimom je najveće u knjizi. Autor je analizirao formiranje Prve i Druge šumadijske partizanske brigade i njihovu delatnost, ali i aktivnosti Gorske garde i njenu reorganizaciju u toku 1944. godine. Identifikovao je sve borbe između dva pokreta otpora, a pomenućemo borbe u Gajevima 1943. i one u Darosavi februara 1944. godine. Autor je posvetio pažnju i borbama za oslobođenje Aranđelovca i Topole, ali i obračunu sa ideološkim neprijateljima koji je potom usledio.
Svoj rad zasvođuje pričom o ratnim zločinima počinjenim na ovom prostoru. Tomanić piše o stradanju civila na prostoru Gornje Jasenice, izdvajajući, kako je to napisao, „10 karakterističnijih zločina” koje su činile sve zaraćene strane, kako nemački okupator, tako i jedinice partizanskog i ravnogorskog pokreta. Zatim je ukazao na stradanje ljudi iz ovog kraja u logorima na Banjici i Metinom brdu, kao i streljanjima stanovnika Orašačkog i Oplenačkog sreza u Kragujevcu. Ono što želimo posebno da istaknemo i pohvalimo jeste to da je Tomanić žrtvama dao identitet, nabrajajući ih imenom i prezimenom, što nije čest slučaj u srpskoj istoriografiji.
Na kraju želimo da kažemo i to da je autor rezultate svojih istraživanja saopštio na jedan dopadljiv način. Upotreba tabela i fotografija doprinela je da tekst monografije bude rečitiji i glasniji. Stoga sa sigurnošću možemo reći da će ova pouzdana knjiga biti čvrst temelj i instruktivan putokaz za sve one koji u budućnosti odluče da se bave Drugim svetskim ratom na prostoru Srbije.
Marko B. Miletić