Gavrilo Princip - dokumenti i sećanja

01.01.16

Zbornik Matice sprske za društvene nauke br. 159-160/2016
Ime Gavrila Principa u svetskim okvirima predstavlja sinonim za početak Prvog svetskog rata. Uprkos tome, njegov život, sredina iz koje je proistekao kao i ideje kojima se rukovodio, predstavljaju nepoznanicu izvan uskih stručnih istoriografskih krugova a čak ni oni, neretko, nisu imuni od uprošćenog i stereotipnog prikazivanja Principove ličnosti i njegove uloge u Sarajevskom atentatu. Upravo stoga, priređivač ovog zbornika „dokumenata i sećanja”, Miloš Ković je u svojoj uvodnoj studiji nastojao da odgovori na pitanje: „Ko je bio Gavrilo Princip?” (str. 7–39). Iako, na prvi pogled, ovako postavljeno pitanje može da se učini izlišnim, ono to nije. Ne samo zbog pomenutih, široko rasprostranjenih, mnenja i steoreotipa o Principu i Mladobosanskom pokretu kome je pripadao, već i zbog toga što u istoriografiji postoje različita i, neretko, sasvim oprečne ocene o učesnicima Sarajevskog atentata. Ovo pre svega budući da se ličnost Gavrila Principa i ostalih učesnika u Sarajevskom atentatu našla u središtu „pitanja o ratnoj krivici” koje je već od samog izbijanja rata, preko odredbe o isključivoj krivici carske Nemačke propisane Versajskim mirovnim ugovorom, sve do 60-ih godina 20. veka dominiralo proučavanjem uzroka Prvog svetskog rata. I dok su u međuratnom razdoblju nemačka i austrijska istoriografija nastojale da dokažu odgovornost Srpske vlade za izbijanje rata prikazujući sarajevske atentatore kao puke izvršioce „zavere” koja je skovana u Beogradu, istoriografija iz vremena socijalističke Jugoslavije je u Principu i Mladobosancima pronalazila svojevrsne preteče socijalne revolucije i borbe za nacionalno oslobođenje kojom je tokom Drugog svetskog rata rukovodila Komunistička partija Jugoslavije. Zahvaljujući prevratničkim radovima Luiđija Albertinija a zatim nemačkog istoričara Frica Fišera iz 60-ih godina 20. veka, u nauci je nedvosmisleno dokazano da glavnu odgovornost za pokretanje svetskog sukoba snose najviši državni i vojni rukovodioci nemačkog Rajha na čelu s kajzerom Vilhelmom II što je, postepeno i uz prisustvo pojedinih razlika, postalo gotovo opšte prihvaćeno stanovište u naučnoj istoriografiji o Prvom svetskom ratu. U svojevrsnoj „poplavi” istoriografske literature koja je pratila obeležavanje 100-godišnjice početka Prvog svetskog rata, javile su se i nove/stare interpretacije uzroka svetskog rata koje su, u većoj ili manjoj meri, odbacile „Fišerovu paradigmu” – poričući prevashodnu odgovornost nemačkih elita za pokretanje svetskog njihovi pobornici vratili su se staroj tezi Lojda Džordža o kolektivnom „skliznuću u rat” ili su pak, premestili težište s Nemačke i Austrougarske, na Srbiju i Rusiju. U sklopu ovih revizionističkih nastojanja, izmenila se i ocena o ulozi Mladobosanaca u Sarajevskom atentatu – sarajevski atentatori predstavljaju „teroriste” koje profesori Univerziteta u Kembridžu, odnosno, Oksfordu, Kristofer Klark i Margaret Makmilan, porede s „mesečarima”, odnosno, prethodnicima današnjih terorističkih organizacija poput Al Kaide.
Imajući u vidu pomenute činjenice koje odražavaju promene u odnosima moći unutar savremenog „istoriografskog polja”, svoj puni smisao dobija pitanje koje je Ković postavio u naslovu uvodne studije. Nastojeći da pruži sveobuhvatan odgovor na postavljeno pitanje, on je ličnost Gavrila Principa sagledao unutar šireg društvenog, idejnog i političkog konteksta u kome je on, zajedno s ostalim pripadnicima pokreta Mlada Bosna, živeo i delovao i, koji su, na koncu, uslovili njegovo opredeljenje da izvrši atentat kojim je, i ne sluteći, obezbedio sebi mesto u udžbenicima svetske istorije. Kontekstualizovanje Gavrila Principa unutar vremena i prostora u kojem je živeo je neophodno. Ne samo kako bi se izbegla zavodljiva osavremenjavanja koja upućuju na pogrešne zaključke (kao u slučaju Margaret Makmilan), već, prvenstveno, kako ističe Ković, kako bi moglo „da se odgovori na ključno pitanje, koje glasi – ?zašto?"” (str. 11). Pošavši od ideje tiranoubistva u evropskoj istoriji, Ković je ukazao na ideološke veze Mladobosanaca s nemačkim i italijanskim pokretom za nacionalno ujedinjenje u 19. veku, s pokretima kao što su Mlada Italija i Mlada Belgija, te s ruskim narodnjaštvom, socijalizmom i anarhizmom. Stasavajući u feudalnom i poluapsolutističkom društvu Bosne i Hercegovine koja je predstavljala koloniju habzburškog imperijalizma, pokolenje Mladobosanaca formiralo je svoja politička shvatanja, u kojima je ključno mesto pripadalo ideji nacionalnog i socijalnog oslobođenja – emancipaciji od tuđinske vladavine i ukidanju feudalnih društvenih odnosa. U ostvarenju ovog cilja Mladobosanci su se opredelili za političko nasilje deleći na taj način duh epohe kojoj su pripadali. Naime, jedna od upečatljivih odlika evropske istorije skraja 19. i početka 20. veka jesu atentati kao sredstvo političke borbe koja se vodi u ime socijalnog, političkog ili nacionalnog oslobođenja. U nizu atentata na evropske vladare, državnike i visoke državne funkcionere svoje mesto zauzimaju i atentati na predstavnike vlasti u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini – atentat Bogdana Žerajića na Marijana Varešanina, upravnika Bosne i Hercegovina (1910); atentat Luke Jukića na hrvatskog bana Slavka Cuvaja i ponovo od strane Ivana Planinščaka (oba 1912); atentat Stjepana Dojčića na bana Ivana Skerleca (1913). Atentat na austrijskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda predstavljao je poslednji beočug u lancu atentata koji su svedočili o svojevrsnom društvenom vrenju među studentskom omladinom Bosne i Hercegovine. Imajući u vidu pomenute činjenice, Ković je nesumnjivo u pravu kada zaključuje da je „Sarajevski atentat bio ( je), u stvari, posledica krize u dva carstva, Osmanskom i Habzburškom” (str. 20) te da su i Gavrilo Princip i Mladobosanci proistekli iz evropskih političkih i kulturnih tradicija (str. 25).
Izbor istorijskih svedočanstava o Gavrilu Principu, Ković je podelio u četiri problemske celine. U prvoj celini pod nazivom „Mlada Bosna” (str. 43–138) izložena su sećanja Vladimira Gaćinovića, Borivoja Jevtića i Pera Slijepčevića (koji su i sami pripadali pokretu) na karakter i ciljeve pokreta te uslove u kojima je on delovao. „Politički program” (str. 141–155) naziv je druge celine koja sadrži programske tekstove dvojice vodećih ideologa omladinskog pokreta – Vladimira Gaćinovića „Smrt jednog heroja” i Dimitrija Mitrinovića „Prva redakcija opšteg programa za omladinski klub ?Narodno ujedinjenje"” koji, ujedno, predstavljaju i dva različita pogleda na nacionalno ujedinjenje – Gaćinovićevo uže srpsko te Mitrinovićevo šire jugoslovensko gledište. Treća celina pod nazivom „Obljaj, Tuzla, Sarajevo, Beograd” (str. 159–334) – pored sećanja pripadnika „Mlade Bosne” koji su lično poznavali Principa (Cvetka Đ. Popovića, Ivana Kranjčevića, Dobroslava Jevđevića i Ratka Parežanina) i koja daju živ i faktografski bogat prikaz njegovog života, porekla i karaktera, idejnih uticaja koji su oblikovali njegova shvatanja, njegovog odnosa prema nacionalnom i socijalnom oslobođenju i stvaranju jedinstvene južnoslovenske države – donosi i izvode iz prepiske Mladobosanaca kao i odlomke iz istoriografskih radova Draga Ljubibratića i Vladimira Dedijera koji oslikavaju pojedine strane Principove ličnosti. Četvrta i najopširnija celina zauzima dve trećine zbornika i nosi naziv „Atentat, suđenje i tamnovanje” (str. 337–959). U njemu su sadržana memoarska svedočanstva Mladobosanaca o odluci da se izvrši atentat, o toku priprema, o samom atentatu kao i o suđenju atentatorima koje je usledilo tokom jeseni 1914, zatim sećanja glavnog sudskog islednika u istrazi o Sarajevskom atentatu Lea Pfefera i Rudolfa Cistlera, jednog od branitelja Gavrila Principa i ostalih okrivljenih na sudskom procesu, te opsežni izvodi iz stenografskih beležaka sa glavne rasprave protiv Gavrila Principa i ostalih optuženika. U ovom poglavlju nalaze se i Principova pesma i zapis koji je sastavio u zatvoru kao i prikaz prenosa Principovih ostataka iz Terezina u Sarajevo nakon Prvog svetskog rata iz pera Stevana Žakule te bibliografija radova o Sarajevskom atentatu koju je sastavio Nikola Đ. Trišić a dopunio je 1964. Branko Čulić. Konačno, knjiga je snabdevena registrom pojmova, ličnih i geografskih imena što umnogome olakšava njeno korišćenje.
Ako naučna istoriografija predstavlja najorganizovaniji i najsistematičniji oblik društvenog sećanja, Miloš Ković je svojim izborom svedočanstava o Gavrilu Principu i Mladoj Bosni pružio čvrst temelj za racionalno proučavanje i objektivno vrednovanje ovog prevratničkog pokolenja u istoriji Južnih Slovena. Sabirajući unutar korica jedne knjige istorijske izvore koji su, najčešće, objavljeni pre više decenija u publikacijama koje su retke i neretko teško dostupne, Ković je savremenim čitaocima olakšao upoznavanje s Principom i vremenom u kojem je živeo. Imajući u vidu stereotipne ocene koje su u delu svetske istoriografije iznose kada je reč o Gavrilu Principu i pokretu kojem je pripadao, smatramo da je važno da zbornik „dokumenata i sećanja” o Gavrilu Principu bude objavljen i na engleskom jeziku kako bi bio dostupan istraživačima Prvog svetskog rata koji se, u ogromnoj većini, ne služe srpskim jezikom. Konačno, knjiga koju smo nastojali predstaviti objavljena je kao deseta po redu u prvom kolu Edicije „Srbija 1914–1918.”koju zajednički izdaju Izdavačka kuća „Prometej” iz Novog Sada i Radio-televizija Srbije. Ne sporeći važnost preostalih knjiga, smatramo da zbornik svedačanstava o Gavrilu Principu, koji je priredio Miloš Ković, uz sintezu Olivera Janca 14. Veliki rat, predstavlja najznačajnije delo u ovoj ediciji.
Prof. dr Mihael Antolović