Estetika jezičkog stvaralaštva

01.01.14 Književna istorija

Nakon izvrsnih studija Jeleazara M. Meletinskog O književnim arhetipovima (2011) i Olge M. Frejdenberg Poetika sižea i žanra (2011), Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića objavila je u 2013. godini pažnje vredan prevod naučnih radova Mihaila M. Bahtina Estetika jezičkog stvaralaštva (?stetika slovesnogo tvorčestva), objedinjenih uz priređivačke intervencije S. S. Averinceva i S. G. Bočarova, Bahtinovog učenika. Početkom decembra 2013. godine prevodiocu Mirjani Grbić (Lav Šestov, Nikolaj Berđajev, Viktor Peljevin, Vladimir Sorokin) uručena je ugledna nagrada „Miloš N. Đurić” za 2013. godinu, koju Udruženje prevodilaca Srbije dodeljuje poslednjih 45 godina. Prevod je nagrađen prema kriterijumu koji ne uključuje samo veran i precizan prenos sa ruskog jezika, već i izbor autora čija je vrednost u izvornoj kulturi neosporna.
Originalno izdanje prema kojem je rađen prevod (drugo izdanje iz 1986) nije u celini prisutno u Estetici jezičkog stvaralaštva, budući da su najreprezentativniji tekstovi već prevedeni na srpski jezik. Naime, izbor tekstova je napravio prof. dr Đorđije Vuković, izbacivši poglavlja, u originalnom izdanju prisutna, Autor i junak u estetskoj aktivnosti i Iz knjige problemi poetike Dostojevskog, Ka metodologiji humanističkih nauka i Iz beležaka 1970–1971, a dodavši radove koji u njemu ne postoje, Dramska dela Lava Tolstoja i Satira. Takođe, izostavljen tekst o Vjačeslavu Ivanovu priključen je drugom izdanju, objavljenim Predavanjima iz istorije ruske književnosti Mihaila Bahtina (Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 2014), zborniku tekstova dragocenom za proučavaoce Bahtinovog nasleđa. Iako se u domaćoj periodici mogu naći prevodi iz Estetike jezičkog stvaralaštva (Delo, 1979; Letopis Matice srpske, 1979; Treći program RB, 1980; Delo, 1981; Polja, 1989; Polja, 1992; Književna kritika, 1995; Krovovi, 1994; Krovovi, 1995; Istočnik; 2001; Treći program RB, 2003), tekstovi su sada po prvi put objedinjeni, dok su pojedini po prvi put prevedeni.
Odnos prema naučnom delu Mihaila Bahtina kreće se između krajnosti, od bespogovorne apologetike do opovrgavanja. Između ta dva pola nalazi se bezbroj slučajeva korišćenja ideja i terminologije ruskog naučnika u raznim situacijama. Danas je Bahtin priznati klasik citiranja. Istovremeno, dok su ranije citati iz Bahtinovih studija bili ocenjeni kao zalog naučnog dostojanstva, sada besomučno izvlačenje citata, rabljenje termina „polifonija”, „karneval”, „dijalog”, „hronotop”, „veliko vreme” u cilju podizanja naučnog kredibiliteta vlastitih radova postaje već loše sakriveni nedostatak. Pre svake apologetike, optužbe ili iskorišćavanja trebalo bi sistematično i svestrano izučiti Bahtinove tekstove. Takav pristup, međutim, sasvim je redak; ozbiljno proučavanje Bahtinovih tekstova odvija se sporo i još sporije dobija priznanje. Proučavaoci Bahtinovog dela smatraju da je „slučaj Bahtin” formiran na nesporazumima oko njegove naučne metodologije, u kojoj se organski ukrštaju filologija i filozofija. Pokušaji da se dokaže uzajamna nekompatibilnost filozofsko-filološkog neosinkretizma ostali su neargumentovani, uostalom, neprihvatljivi, utoliko pre što bi takvom logikom i Aristotel morao biti deplasiran sa pozicije prvog teoretičara književnosti.
U zborniku tekstova o kojem je reč u centru pažnje su Bahtinove ideje iz oblasti estetike jezičkog stvaralaštva, odnosno, kako se u ruskoj nauci preferira, poetike ustrojene na filozofskim osnovama. U poslednje vreme pojam poetika upotrebljava se u suviše širokom i prilično neodređenom značenju, mnogo češće nego u svom pravom, usko specifičnom smislu.
Međutim, kada je reč o Bahtinu, njegove ideje, terminologija i sistem pojmova treba posmatrati u okvirima naučne (iako ne normativne) poetike kao specijalne discipline nauke o književnosti. Drugim rečima, u značenju koji su pojmu poetika pre Bahtina dali A. N. Veselovski i A. A. Potebnja, a za njima ruski formalisti. Drugo je pitanje koliko Bahtinova istraživanja u toj disciplini istovremeno i izlaze izvan njenih okvira, ustanovljenih ruskim formalizmom, odnosno u kojoj se meri i na koji način teorija jezičkog stvaralaštva vraća simbiozi poetike i filozofske estetike koja je bila svojstvena prethodnicima, počevši od Platona i Aristotela, preko Šelinga i Hegela, Getea i Šilera do Ničea i Andreja Belog. Zadatak stvaranja naučne poetike Bahtin je sebi postavio još 1924. godine u članku Pitanja forme, sadržaja i materijala u jezičkom umetničkom stvaralaštvu. Poetika je za Bahtina, jednom rečju, dužna da bude estetika jezičkog umetničkog stvaralaštva.
Prvi tekst u knjizi, Roman o vaspitanju i njegov značaj u istoriji realizma, predstavlja priređene beleške i pripremni materijal za nenapisanu knjigu koja je trebalo da prikaže viševekovnu predistoriju evropskog romana, dok je roman o vaspitanju i odrastanju bio glavni cilj istraživanja. Bahtinov rad na knjizi ovog naslova odvijao se od 1936. do 1938. godine, ali kako nije objavljena rukopis je tokom ratnih godina izgubljen. Osnovni aspekti Bahtinovog istraživanja su: (1) novi tip junaka koji je „nezavršen”, u razvoju i istorijskom vremenu, (2) promena hronotopa, (3) problem reči u romanu. Svaki od ova tri aspekta dobio je samostalno tumačenje (Forma vremena i hronotopa u romanu i Reč u romanu). U ovom izdanju, koje su priredili Averincev i Bočarov, dat je relativno završen Bahtinov ogled o vremenu i prostoru u Geteovim delima. Materijali za nesačuvanu knjigu, kako napominju priređivači, pokazuju da je tema Gete i roman o vaspitanju, ovde razrađena samo na primerima iz Putovanja po Italiji, trebalo da obuhvati i Godine učenja Vilhelma Majstera ali i poređenja tri velika pisca, Rablea, Getea i Dostojevskog. Ispostavlja se, na osnovu sačuvanih Bahtinovih pripremnih beležaka, da je Gete, uz Rablea i Dostojevskog, bio „treći glavni junak Bahtinovog naučnog stvaralaštva”. Bahtin je imao ideju za knjigu Rable i Gete, zasnovanu na poređenju hronotopa i vaspitnog momenta u romanima francuskog i nemačkog romanopisca, dok je poređenje Getea i Dostojevskog Bahtin promišljao u nizu suprotstavljanja.
Ispitivanje žanra vaspitnog romana u Bahtinovoj koncepciji zasniva se na originalnoj klasifikaciji tipova vaspitnog romana, u čije je osnove položeno njegovo razumevanje hronotopa. Govoreći o različitim vidovima romana vaspitanja, Bahtin će istaći da u ovom tipu romana pojam hronotopa dobija prvi put na značaju. On pravi razliku između romana vaspitanja i romana iskušenja, primećujući da roman iskušenja proishodi iz već završenog junaka, dok vaspitni roman prikazuje evoluciju i nezavršenost junakovog odrastanja. Pošto se vreme unosi u okvire samog junaka, suštinski menjajući sve elemente njegove sudbine i života, promena u samom junaku dobija sižejni značaj, tj. iz korena se restrukturira ceo siže romana. Značaj vaspitnog romana, koji je umetnički najuspelije oformljen kod Getea, ogleda se u promeni hronotopa a samim tim i koncepcije junaka koji postaje „promenljiva veličina u formuli romana”, a to znači da promena samog junaka dobija sižejni značaj. Nezavršenost junaka u romanu vaspitanja postaće temeljna ideja koja će u kasnijim Bahtinovim studijama postati jedna od vodećih komponenti u razvoju modernog evropskog romana. On prati evoluciju nekolikih romanesknih formi: roman o putovanju, roman iskušenja (uz istorijskopoetički osvrt na grčki roman, ranohrišćanska žitija, srednjovekovni viteški roman i barokni roman), biografski i autobiografski roman i roman vaspitanja. U svim navedenim tipovima romana, izuzev vaspitnog, vremenske kategorije su vrlo slabo razvijene, a proces formiranja junaka ne postoji, jer je on dat apriorno. Istovremeno, između junaka i sveta ne postoji ni uzajamni uticaj, svet ne menja junaka, isto kao što junak ne može menjati svet.

Evolutivnu liniju morfologije junaka i sižea Bahtin posmatra do Geteovog vaspitnog romana, odnosno do trenutka kada se pojavljuje nužnost rađanja istorijskog vremena sa njegovom dubokom hronotopičnošću, koja će postati jezgro realističkog romana 19. veka. Bahtin pokazuje da je vaspitni roman sintetički roman, pripremljen evolucijom avanturističkog romana, romana iskušenja, biografskog romana, i svih njihovih derivacija formiranih do 18. veka. Izuzetnu hronotopičnost Geteovog umetničkog vremena Bahtin će ilustrovati na primerima viđenja istorijskog vremena u Putovanju po Italiji, gde vreme gubi cikličnost, postaje materijalno i zgusnuto, vidljivo u prostoru, te vreme događanja postaje neodvojivo od prostora u kojem se događaj odigrava. Hronotop je najvažnije otkriće vaspitnog romana, te stoga Gete postaje glavni junak Bahtinovih istraživanja u okvirima žanra romana. Da je realistički roman 19. veka sinteza svih navedenih tipova Bahtin pokazuje na primerima Balzakovih i Stendalovih romana, koji su prema kompoziciji romani o iskušenju, dok su romani Dostojevskog prema građi romani o iskušenju. Kasnije će roman o iskušenju sa nadogradnjom u okvirima ideološkog sadržaja prerasti u iskušavanje biološke i fiziološke spremnosti (Zola), umetničke genijalnosti u bildungsromanu, ili u iskušavanje amoralista, ničeanaca, feminista u društvenom i psihološkom romanu.
U drugom poglavlju knjige, naslovljenom Dramska dela Lava Tolstoja, Bahtin, ovog puta na drugačijoj žanrovskoj podlozi, pokazuje sav značaj hronotopa u Tolstojevim delima. Naime, Bahtin ovde polazi od ideje da su umetnički nezametne Tolstojeve drame zapravo izbrusile veštinu ruskog pisca. Pišući drame, Tolstoj je otkrio kako da društveno aktuelna pitanja (pojava nihilista, žensko pitanje, borba za oslobađanje seljaka i sl.) kasnije uključi u svoju istorijsku epopeju, potiskujući ideološko opterećenje (socijalnu, političku i religijsku tendencioznost) u zadnji plan. Sa druge strane, Bahtinova analiza društveno-istorijskog romana Vaskrsenje pokazuje da je namerno odvajanje hronotopa od kompoziciono-sižejne orkestracije rezultiralo neskriveno tendencioznim romanom bez estetskih pretenzija. Sledeći tekst, priključen poglavlju o Tolstoju, jeste briljantan ogled Satira, jedini poznat ogled Mihaila Bahtina pisan u žanru enciklopedijske odrednice. Priređivači studije su je objavili prema rukopisu autorizovanog teksta, koji se čuva u Arhivu Bahtina. Odrednica je napisana krajem 1940. godine za deseti tom Književne enciklopedije, čije je izdavanje prekinuto početkom rata i nikada nije obnovljeno. Deseti tom, kako objašnjavaju priređivači, nikad nije objavljen, a mesto gde se čuva arhiv desetog toma ostalo je nepoznato. Iz tog razloga je Bahtinov tekst rekonstruisan, iako nepotpuno, prema sačuvanim rukopisima. Zahvaljujući priređivačkom naporu da se nakon odrednice Satira izdvoje i prilozi, korespondencija između M. M. Bahtina i redakcije Književne enciklopedije, čitalac može steći uvid u etapno narastanje autorove istorijske i poetičke svesti o književnom pojmu koji će biti od krucijalnog značaja za razumevanje poetike Rablea i Dostojevskog. Prvi deo teksta posvećen je teorijskim razgraničenjima pojma „satira”, njenom međužanrovskom položaju i folklornom jezgru. Bahtin definiše satiru fokusiranom preciznošću, kakva oslabljuje u studijama o Rableu i Dostojevskom, i romanu uopšte, zbog prirode žanra (ekstenzivnosti) naučne studije, ali i zbog stalnih osciliranja između istorijske i žanrovske poetike, istorije kulture, lingvistike i stilistike.
Malo pre odrednice Satira Bahtin je završio knjigu o Rableu, svoj habilitacioni rad, i znajući da su šanse za njeno objavljivanje minimalne, iskoristio je ovaj povod da u zgusnutoj i žanrovski nezahvalnoj formi izloži neke od ideja koje će kasnije postati neizostavne za razumevanje teorije romana. Primera radi, ovde Bahtin prvi put uvodi razgraničenje smehovne i nesmehovne, ozbiljne satire, ali i problem ozbiljno-smešnih žanrova, posebno ističući značaj menipovske satire za istoriju romana, kojoj će se vratiti šezdesetih i sedamdesetih godina. Satira je, kako primećuju priređivači, „upila u sebe konceptualne elemente knjige o Rableu”, istovremeno otkrivajući materijale koje je Bahtin ostavio izvan njenih okvira.
Tako čitalac dobija uvid u bogate materijale za istoriju satire od antike do renesanse, uz autorovu napomenu da epoha prosvećenosti (izuzetak su Volter i Svift), romantizam (izuzetak su Gogolj i Hofman) i dvadeseti vek nisu dali ništa novo na polju satire. Odrednica o satiri postaje spona koja povezuje knjigu o Rableu i knjigu o Dostojevskom, pokazujući kako se rađala i evoluirala Bahtinova misao o antičkim i renesansnim korenima modernog evropskog, posebno realističkog romana.
Problem govornih žanrova Bahtina je zainteresovao još dvadesetih godina (Marksizam i filozofija jezika). U sledećem tekstu iz Estetike jezičkog stvaralaštva, već uveliko poznatom u srpskoj nauci, Problem govornih žanrova (1952–1953), Bahtin je dao opis „životnih žanrova” govornog opštenja, svojevrsnu reviziju jezičkih formi. Šire shvatanje žanra kojim se književni žanrovi razmatraju u nizu govornih žanrova, u granicama od jedne replike do višetomnog romana, dobiće svoje neprevaziđeno tumačenje u Problemima poetike Dostojevskog. Kako priređivači navode, Bahtin je imao ideju za knjigu Govorni žanrovi, a rad koji je objavljen u Estetici jezičkog stvaralaštva preliminarna je skica za neostvarenu knjigu.
U sledećem, po prvi put prevedenom tekstu, Odgovor na pitanje redakcije časopisa „Novi mir”, Bahtin daje prikaz tada aktuelnih književnih teorija u ruskoj nauci o književnosti.
Iako će u kratkim crtama izdvojiti nekoliko izuzetnih pojava (D. S. Lihačov i J. M. Lotman), ipak će najviše pažnje posvetiti pitanjima koja umnogome prevazilaze okvire ruske nauke i aktuelnog trenutka na koji ruski naučnik referira. Štaviše, zaključci koje je Bahtin tada izveo kasnije su odveli nauku o književnosti u poststrukturalističke struje, ali i u krajnosti, u postmodernističke teorije. Razume se, Bahtinova zapažanja o neophodnosti da se uspostavi tesnija veza sa istorijom kulture imala su svoj produktivni odziv (sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka) ali i degenerativni, posebno u savremenim teorijama književnosti i kulture. Razlog tome je jedno od opštih mesta i uzroka nerazumevanja Bahtinovih tekstova, koje potiče od neobično rasprostranjenog ubeđenja da se Bahtin izražavao isključivo metaforički, izbegavajući klopke političke represije. To je, takođe, bio razlog osporavanja organske celine Bahtinovog rada. Na primer, mogu se naći iskazi da je Bahtinovo razumevanje termina „roman” zapravo metafora, što otežava strogo, naučno iščitavanje posebno sa stanovišta istorijske poetike. Ili se mogu sresti izjave da roman za Bahtina nije književni žanr, već model kulturne situacije, savremene interpretatoru. Teza o metaforičnosti Bahtinovog jezika povlači za sobom vrlo diskutabilne zaključke, jer u tom slučaju metaforama ili simbolima treba proglasiti i Bahtinovu koncepciju polifonije, tuđe reči i dijaloga, karnevala i sl. Tada se, svakako, otvaraju neograničene mogućnosti eksploatacije Bahtinovih studija, a „dešifrovanje simbola” zavisi samo od individualnih namera interpretatora, neretko pseudonaučnih.
Bahtinova zapažanja iz Odgovora na pitanje redakcije časopisa „Novi mir” i danas su aktuelna, ali nažalost, često namerno prenebregnuta. Primera radi, njegove primedbe da je pogubno ukoliko se književni fenomen ograniči samo na epohu u kojoj je nastao, da se ne sme govoriti o jednom „spasonosnom” metodu u književnoj teoriji, već su nužni različiti pristupi, da su u žanrovima (književnim i govornim) zaključani smisaoni potencijali koji u epohi savremenoj piscu najčešće ne mogu biti razotkriveni ili da je interakcija ja-drugi osnov za razumevanje vlastitog identiteta, jer omogućava izmeštanje u vremenu, prostoru i kulturi. U ovom konkretnom slučaju njegovi fenomenološki uvidi iz studije Autor i junak u estetskoj aktivnosti, u datom izdanju izbačene ali prisutne u izvornom obliku Bahtinove knjige, dobijaju svoje interpretativno pojašnjenje, razumljivo i izvan okvira filozofskog diskursa.

Poslednji tekst nosi naslov Problem teksta u lingvistici, filologiji i drugim humanističkim naukama i predstavlja, kao u slučaju nenapisane knjige o Geteu, beleške za predstojeća istraživanja koja bi dobila formu u knjizi Problemi teksta. Ovde se Bahtin vraća svojim filološko-filozofskim počecima, naznačujući da je humanističkoj nauci potrebna nova oblast koja bi se formirala na granici između lingvistike, filozofske antropologije i teorije književnosti. Bahtin, naime, u Problemu teksta... postavlja osnove svoje metalingvistike, građene na opoziciji prema strukturalizmu, na suprotstavljanju svog otvorenog ograničenom tekstu strukturalista, i konačno, na ideji da izvan jezika ništa ne postoji. Zamišljena kao ontologija, Bahtinova metalingvistika preobražava se tako u estetiku jezičkog stvaralaštva. Upravo ove beleške iz oblasti filozofije teksta i metalingvistike, objavljene posmrtno u Pitanjima književnosti i estetike (1976), učiniće Bahtina pretečom Bartove preformulacije strukturalističkih teza, njegovih ideja vezanih za teorije teksta i razmicanje granica između diskurzivnih praksi, potom, teorije intertekstualnosti Julije Kristeve, ali i pojedinih Deridinih, Lakanovih i Gadamerovih teza.
Uprkos tome što je celovitost Estetike jezičkog stvaralaštva narušena odbacivanjem radova o fenomenološkom i istorijskopoetičkom aspektu odnosa između junaka i autora, čitalac će lako vratiti koherentnost i sistematičnost ovde izloženim Bahtinovim idejama. Dovoljno je rad ruskog naučnika koncentrisati u dva jezgra: na kategoriji (ne)završenosti, koja svakako uključuje pojmove hronotopa, polifonije, tuđe reči i estetski relevantne granice autor-junak, i na teoriji romana, koja pobija klasičnu estetiku, budući da se zasniva na rušenju modela umetničke celine – na nezavršenosti. Estetika jezičkog stvaralaštva biće podsticajna za svakoga ko želi da se odmakne od citatne reprodukcije i rekontekstualizacije, i da spozna kako je Bahtin ironijom sudbine ekstrapolirao svoj koncept nezavršenosti na vlastito delo, iz kojih ideja su se rađale knjige o Rableu i Dostojevskom i gde je jezgro poststrukturalizma i metalingvistike. U duhu obnavljanja stvaralačkog dijaloga između interpretatora i naučnika, treba se podsetiti Bahtinovog ubeđenja, po kojem je i sam živeo, da „za reč (a samim tim, i za čoveka) ne postoji ništa strašnije od nepovratnosti”, od odsustva uslišenosti, jer „reč želi da joj se odgovori” (235). Mihail Bahtin je bio, reći će Averincev, mislilac a mislilac ne želi da se za njim ponavlja, već da se sluša i razume.
Aleksandra M. Ugrenović