01.06.17
Tokovi istorije
Tematski zbornik radova Tradicija i transformacija: političke i društvene promene u Srbiji i Jugoslaviji u 20. veku je nastavak višegodišnjih istraživanja saradnika Instituta za noviju istoriju Srbije posvećenih fenomenima modernizacije, transformacije i tranzicije (preobražaja, promena) u društvu Srbije i Jugoslavije u 20. veku. Institut je sistematsko proučavanje ovih tema pokrenuo sredinom devedesetih godina prošlog veka i postao je prepoznatljiv po takvoj naučnoj orijentaciji i brojnim radovima na tom polju. Od dva zbornika radova Instituta za noviju istoriju Srbije u okviru projekta Modernizacijski procesi u Srbiji 19. i 20. veka (1994, 1998), pa do ovog zbornika traje neprekinuti niz otvaranja novih istraživačkih tema i predstavljanja novih saznanja na polju odnosa tradicije i modernizacije na srpskom i jugoslovenskom prostoru.
Zbornik sadrži 18 radova. Tematski je strukturiran u četiri celine, kojima prethodi uvodna reč urednika.
Uvodni deo sadrži radove dr Miroslava Perišića „Istorijska uporišta i savremene mogućnosti upotrebe tradicije i kulturnog nasleđa. Evropska vertikala srpske istorije u 19. veku“, dr Mileta Bjelajca „Ideološke interpretacije tradicije i modernizacije: nerazumevanje uloge vojnog faktora“ i dr Vladana Jovanovića
„O istorijskim i sociološkim determinantama (pseudo)modernizacije Srbije“. Perišić je pisao o evropskom kontekstu izrastanja Srbije u nezavisnu državu u 19. veku, naporima da se prevaziđe zaostalost i evropskim kulturnim, privrednim i političkim uticajima. Opisani su uticaji i ideje koje su sa sobom donosili ljudi školovani na vodećim evropskim univerzitetima i koliko su Srbiji značila njihova znanja i poznanstva sa učenim ljudima Evrope tog doba. Označena su mesta susreta novih shvatanja i zatečenog srpskog društvenog i političkog miljea oličenog u agrarnom društvu, dinastijskim podelama, političkim borbama, „rasprostranjenoj nepismenosti, nerazvijenosti nauke, nedovoljnoj izgrađenosti državnih institucija, niskom nivou političke kulture, nedovoljnih političkih sloboda, samovolja vladara“. Mile Bjelajac je analizirao ideološke i političke interpretacije modernizacije u domaćoj i stranoj istoriografiji, stavljajući akcenat na ulogu vojnog faktora, korene vojno-civilnih sukoba i politički motivisane sadržaje u savremenoj istoriografiji. Ukazao je na pojave „političke korektnosti“ i „autocenzure“ kao posledice uticaja političkih događaja na nauku i pojavu revizije prošlosti sa političkom pozadinom (istaknut je primer stogodišnjice od početka Prvog svetskog rata). Skrenuo je pažnju na pojavu „uvreženog, političkog mišljenja“ koje shvata instituciju vojske samo kao „ekonomski teret društva i latentnu pretnju demokratiji“ i zaključio da takav stav preti da u Srbiji ostvari „apsolutni konflikt sa dvovekovnom istorijom i da na pogrešnim osnovama definiše mesto i ulogu vojne institucije u društvu“. Takvom shvatanju je suprotstavio svest o „polivalentnoj ulozi vojnog faktora kako u očuvanju mira i nezavisnosti, tako i (...) u modernizaciji srpskog društva od 19. veka pa do skora“, posebno u oblasti ekonomije, obrazovanja, infrastrukture i zdravstva. Vladan Jovanović, urednik zbornika, upoznao je čitaoce sa teorijskim objašnjenjima i tumačenjima pojmova transformacija i modernizacija. Ukazao je na rezultate srpske i strane istoriografije u proučavanju ovih fenomena i dometa srpskog društva na polju modernizacije. Njegov rad odlikuje odlično poznavanje teorijske literature i sposobnost ukrštanja dostignuća autora iz različitih nauka u proučavanju fenomena preobražaja jugoslovenskog i srpskog društva. Čitaocima je ponuđena široka lepeza posmatranja pojmova tradicije i transformacije i vrednovanja uspešnosti procesa modernizacije.
U drugom delu knjige (prva uža tematska celina: „Istorijsko nasleđe i promene u bilateralnim odnosima“) razmatrani su kontinuiteti i promene u spoljnopolitičkom pozicioniranju srpske/ jugoslovenske države, dakle u oblasti u kojoj promene mogu da budu najvidljivije i da za kratko vreme budu iskazane najvećim intenzitetom (primer sukoba Jugoslavije i IB-a). Ovu celinu čine prilozi dr Alekseja Timofejeva, mr Sanje Petrović Todosijević, dr Radmile Radić, dr Bojana Simića i dr Petra Dragišića. Timofejev je u vertikali rusko-srpskih odnosa u prvoj polovini 20. veka sagledavao elemente tradicije i diskontinuiteta izazvane svetskim ratovima i burnim revolucionarnim unutrašnjim promenama u Jugoslaviji i Rusiji (SSSR-u). Školovanje jugoslovenske dece u sovjetskim suvorovskim školama posle Drugog svetskog rata, o čemu je pisala Sanja Petrović Todosijević, svedočanstvo je o pokušajima da se nastavi ratom prekinuti kontinuitet obrazovanja mladih naraštaja, ali i pokazatelj kako je diskontinuitet državnih odnosa Jugoslavije i SSSR-a koji je nastupio 1948. uticao na školovanje ove dece. U radovima Radmile Radić i Bojana Simića su praćeni različiti aspekti pokušaja popravljanja tradicionalno loših srpsko-bugarskih odnosa koji su bili ometani nasleđem oružanih sukoba iz prošlosti, promenama u unutrašnjoj politici ovih država i sporovima oko makedonskog pitanja. Radmila Radić je detaljno opisala uspone i padove u odnosima Srpske i Bugarske pravoslvne crkve u međuratnom periodu, kako u kontekstu međudržavnih odnosa tako i u kontekstu delovanja Svetskog saveza za međunarodno prijateljstvo pomoću crkava. I rad Jugoslovensko-bugarske lige u Beogradu, osnovane 1933, na zbliženju jugoslovenskih i bugarskog naroda nije mogao da nadjača međudržavne sporove i posledice Drugog svetskog rata. Simić je opisao rad ove lige koja je u međuratnim godinama „osmislila, organizovala, podržala i učestvovala u velikom broju kulturnih i privrednih manifestacija vezanih za promociju jugoslovensko-bugarskog zbliženja i same Bugarske“. I jugoslovensko-italijanski odnosi su u 20. veku bili više obeleženi nerazumevanjem, sporovima i neprijateljstvom zbog teritorijalnih sporova i pitanja manjina nego saradnjom, ali rad dr Petra Dragišića ukazuje i na periode poboljšanja odnosa (osma decenija dvadesetog veka) kada su dve države prevazilazile ideološke i političke razlike zarad zajedničkih interesa u hladnoratovskom svetu. Okosnicu rada čini analiza razgovora Josipa Broza Tita i italijanskog predsednika Sandra Pertinija 11. i 12. oktobra 1979. u Beogradu.
U sledećoj celini („Prilozi proučavanju privrednih i agrarnih preobražaja“) u radovima dr Jelene Rafailović, dr Aleksandra R. Miletića, dr Momčila Isića, dr Srđana Miloševića i Milana Piljka su analizirani procesi dugog trajanja i promene u socijalnoj i ekonomskoj istoriji srpskog i jugoslovenskog prostora, pa su u fokusu istraživača bili agrarna struktura, svojinski odnosi, činovnička korupcija, planska privreda i razvitak tekstilne industrije. Polazeći od velikog značaja tekstilne industrije, kao jedne od najrazvijenijih prerađivačkih industrija sa velikim napretkom čije su fabrike bile rasprostranjene širom države, Jelena Rafailović je izučavala obim i poreklo kapitala tekstilne industrije, razvijenost različitih delova Kraljevine SHS, uticaj nasleđenih privrednih struktura iz 19. veka i značaj prodora stranog kapitala u ovu privrednu granu. Članak Aleksandra R. Miletića se bavi uzrocima i posledicama koje je činovnička korupcija imala u Kraljevini SHS. Autor polazi od stava da postojanje nepouzdanog, korumpiranog i loše plaćenog činovništva treba imati u vidu kada se razmatraju dometi rada državne admnistracije. Ovu pojavu je analizirao u sferi državne intervencije u stambenim odnosima, spoljnoj trgovini i regulisanju procesa iseljavanja iz zemlje. Posmatrajući seljaštvo kao dominantan društveni sloj Srbije, koji je svojim žrtvama najviše doprineo stvaranju jedinstvene jugoslovenske države 1918. godine i koji je i u novoj državi ostao „izvor fizičke, moralne i ekonomske snage srpskog naroda, ali i odraz njegove individualnosti, kao nosilac nacionalne misli i verni čuvar tradicije“, Momčilo Isić je opisao njegovo mesto u političkom životu države. Zaključio je da seljaštvo nije imalo značajniju ulogu u političkom životu i da su osnovni uzroci za to bili njegova neprosvećenost, strah od vlasti i ekonomska inferiornost. Autor je pokazao da su partije pridobijale glasove seljaka i sredstvima koja nisu bila samo politička, da su seljaci bili slabo upoznati sa političkim programima i da su razočaranja zbog neispunjenih obećanja bila opšta pojava. Srđan Milošević je pratio promene u svojinskim odnosima izazvane okupatorskim i kvislinškim preseljenjem stanovništva tokom Drugog svetskog rata kao jedan od primera diskontinuiteta i krupnih promena izazvanih silom, ratom i okupacijom. U središtu njegovog interesovanja bila je nasilna revizija međuratne agrarne reforme i kolonizacije, kao „najmarkantniji vid intervenisanja u pogledu agrarnosvojinskih odnosa tokom Drugog svetskog rata“, ali je pomenuto i iseljavanje starosedelaca, pre svega Srba i Slovenaca. Autor je pokazao da su ove promene bile posledica delovanja ideoloških, vojnih i ekonomskih činilaca i interesa i da su najveće promene ostvarene u NDH čije zakonodavstvo „nedvosmisleno otkriva nameru uspostavljanja režima diskriminacije, terora i genocida, usmerenih ka proterivanju i uništenju srpskog, jevrejskog i romskog stanovništva“. Milan Piljak se bavio jednim od polja na kojima su bile najvidljivije posledice promena izvršenih jugoslovenskom revolucijom tokom Drugog svetskog rata – promenama u privrednom sistemu. Opisao je transformaciju posleratne jugoslovenske privrede od planske ka mešovitoj, ukazujući na jak državni intervencionizam i načine kojima je partijski aparat zadržao kontrolu nad privrednim tokovima i posle decentralizacije putem postavljanja u privrednim organizacijama kadrova odanih političkim strukturama.
U poslednjoj celini zbornika („Socijalističko društvo između tradicije i modernizacije“) radovima dr Vere Gudac Dodić, Dejana Zeca, Olivere Dragišić, dr Olge Manojlović Pintar i dr Gordane Krivokapić Jović opisani su neki segmenti društvenih promena u socijalističkoj Srbiji i Jugoslaviji. Pokazano je da je u socijalističkom društvu, uprkos revolucionarnim promenama tokom rata i snažnom posleratnom vladajućem političkom i ideološkom otklonu od predratnog perioda, ostalo i mnogo sfera u kojima su tradicionalni oblici ostali neurušeni. Vera Gudac Dodić je tragala za odgovorima na pitanje da li je društveni preobražaj u periodu socijalizma, u kome je izgrađivan i novi lik i identitet žene, u dovoljnoj meri izmenio društveni položaj žene i u kojoj meri su ostali patrijarhalni oblici života i ponašanja. Pokazala je da se društveni napredak, meren stečenim pravima žene, očitovao u ravnopravnosti žena u naslednom i porodičnom pravu, političkim pravima, ekonomskoj nezavisnosti, pravu na školovanje, pravu na rad i jednakoj plati za isti rad, pravima iz domena socijalne zaštite, pravu na abortus i dr., ali i zaključila da su „formalne promene često prikrivale suštinske kontiunuitete patrijarhalnih sistema vrednosti i njihovu čvrstu ukorenjenost u svakodnevici“. Dejan Zec je oblike kontinuiteta i promena u sportu istraživao na primeru događaja iz 1944/45, periodu kada su se desile najznačajnije promene u srpskom sportu, poput ukidanja starih sportskih društava i saveza, koji su bili organizovani privatnom inicijativom i koji su predstavljali važan deo građanskog identiteta, formiranja novih pod partijskom i državnom kontrolom, i uspostavljanja krovnih ogranizacija sporta i fizičke kulture, koje su bile direktno povezane sa državnim i partijskim forumima. Opisao je kako su se posle oslobođenja obnovljene tradicije u sferi sporta susrele sa ideološkim i političkim pogledima na sport i fiskulturu novih vlasti. Zec je utvrdio da je rezultat susreta tradicije i novog doba bio taj da su posle rata preživeli samo oni klubovi koji su bili povezani sa vlastima ili su imali moćne zaštitnike u redovima komunističke nomenklature, dok je većina aktivnih sportista i sportskih funkcionera prešla u redove novoosnovanih sportskih društava.
Olivera Dragišić je uradila komparativnu analizu promena koje su se pod uticajem promenjenih prilika očitavale u udžbenicima istorije u Jugoslaviji i Bugarskoj. Posmatrala je udžbenike domaćih autora i sovjetske uticaje preko prevoda udžbenika srednjovekovne istorije E. A. Kosminskog koji je bio upotrebljavan u obe zemlje. Na primeru četiri velike vojne parade održane 1965, 1970, 1975. i 1985. povodom obeležavanja 9. maja, Dana pobede nad fašizmom u Drugom svetskom ratu, Olga Manojlović Pintar objašnjava na koji način su, objedinjavanjem tradicija Narodnooslobodilačkog rata i afirmacijom principa koje je usvojio Pokret nesvrstanih, ove manifestacije „pozicionirane kao jedan od izuzetno važnih toposa u procesu formiranja društvenog identiteta samoupravne socijalističke zajednice“. Mišljenja je da su održavanjem brojnih masovnih dešavanja u javnom prostoru „izabrani istorijski događaji postajali osnov na kome su izgrađivani sistemi vrednosti i ideologija nove zajednice“. Autorka je istakla značaj čina odvajanja vojne parade povodom proslave Dana pobede na fašizmom od prvomajskih svečanosti sredinom sedme decenije 20. veka, videći kontekst ovog događaja u želji Jugoslavije da stvori sliku vojne snage i snage jugoslovenske države u godinama hladnoratovskih napetosti i sukoba i tenzija u Aziji i Africi, kao i da na taj način osnaži svoju ulogu u Pokretu nesvrstanih. Gordana Krivokapić Jović piše o događajima koji su bili osnova za izgradnju „pejzaža sećanja“ i istorijske kulture Topličkog kraja i koji su učestvovali u oblikovanju jedinstvene tradicije oslobodilačkih ratova. Predstavljeni su spomenici junacima iz oslobodilačkih ratova 1912– 1918, borcima iz NOB-a i revolucije 1941–1945. i spomenik Zoranu Đinđiću i analiziran je sadržaj izložbe o Narodnooslobodilačkom ratu 1941–1945. u Narodnom muzeju Toplice u Prokuplju.
Tematski zborik radova Tradicija i transformacija: političke i društvene promene u Srbiji i Jugoslaviji u 20. veku još jednom je potvrdio Institut za noviju istoriju Srbije kao ustanovu referentnu za naučno utemeljeno sagledavanje značajnih događaja i procesa koji su obeležili istoriju društva na srpskom, kasnije jugoslovenskom prostoru 19. i 20. veka. Nastao je tokom rada na projektu Tradicija i transformacija. Istorijsko nasleđe i nacionalni identiteti u Srbiji u 20. veku (rukovodilac dr Momčilo Mitrović). Zbornik je veoma dobro strukturiran, a tematske celine su jasno profilisane. U njemu ima i radova iskusnih i priznatih istraživača koji su u određenim istraživačkim oblastima ostavili veoma dubok trag u nauci, ali i radova mladih kolega koji otvaraju nova istraživačka polja. Crvena nit koja povezuje sve radove je nastojanje da se uoče, a potom i stručno objasne pojave dugog trajanja i kontinuiteta, ali i naglih, revolucionarnih, a ponegde i postepenih promena, transforamcija i preobražaja. U zborniku se mogu naći odgovori na pitanje u kojoj meri su procesi modernizacije zahvatili srpsko i jugoslovensko društvo, promenili ga, preobrazili i odvojili od tradicionalnih oblika ponašanja i života. Na ovo pitanje je odgovarano iz više uglova: proučavanjem konstanti i promena u sferi spoljne politike i diplomatije, agrara, industrije, funkcionisanja državne uprave, sporta, položaja žene i porodičnih odnosa, svojinskih promena izvršenih nasilno tokom Drugog svetskog rata, promena u privrednim strukturama, javnog obeležavanja važnih istorijskih događaja, mesta sećanja itd. Napor uredničkog tima i rezultati predstavljeni u radovima autora su dali domete koji će biti visoko vrednovani u nauci i neizostavno korišćeni u budućnosti.
Slobodan Selinić
01.06.17
Tokovi istorije
Tematski zbornik radova Tradicija i transformacija: političke i društvene promene u Srbiji i Jugoslaviji u 20. veku je nastavak višegodišnjih istraživanja saradnika Instituta za noviju istoriju Srbije posvećenih fenomenima modernizacije, transformacije i tranzicije (preobražaja, promena) u društvu Srbije i Jugoslavije u 20. veku. Institut je sistematsko proučavanje ovih tema pokrenuo sredinom devedesetih godina prošlog veka i postao je prepoznatljiv po takvoj naučnoj orijentaciji i brojnim radovima na tom polju. Od dva zbornika radova Instituta za noviju istoriju Srbije u okviru projekta Modernizacijski procesi u Srbiji 19. i 20. veka (1994, 1998), pa do ovog zbornika traje neprekinuti niz otvaranja novih istraživačkih tema i predstavljanja novih saznanja na polju odnosa tradicije i modernizacije na srpskom i jugoslovenskom prostoru.
Zbornik sadrži 18 radova. Tematski je strukturiran u četiri celine, kojima prethodi uvodna reč urednika.
Uvodni deo sadrži radove dr Miroslava Perišića „Istorijska uporišta i savremene mogućnosti upotrebe tradicije i kulturnog nasleđa. Evropska vertikala srpske istorije u 19. veku“, dr Mileta Bjelajca „Ideološke interpretacije tradicije i modernizacije: nerazumevanje uloge vojnog faktora“ i dr Vladana Jovanovića „O istorijskim i sociološkim determinantama (pseudo)modernizacije Srbije“. Perišić je pisao o evropskom kontekstu izrastanja Srbije u nezavisnu državu u 19. veku, naporima da se prevaziđe zaostalost i evropskim kulturnim, privrednim i političkim uticajima. Opisani su uticaji i ideje koje su sa sobom donosili ljudi školovani na vodećim evropskim univerzitetima i koliko su Srbiji značila njihova znanja i poznanstva sa učenim ljudima Evrope tog doba. Označena su mesta susreta novih shvatanja i zatečenog srpskog društvenog i političkog miljea oličenog u agrarnom društvu, dinastijskim podelama, političkim borbama, „rasprostranjenoj nepismenosti, nerazvijenosti nauke, nedovoljnoj izgrađenosti državnih institucija, niskom nivou političke kulture, nedovoljnih političkih sloboda, samovolja vladara“. Mile Bjelajac je analizirao ideološke i političke interpretacije modernizacije u domaćoj i stranoj istoriografiji, stavljajući akcenat na ulogu vojnog faktora, korene vojno-civilnih sukoba i politički motivisane sadržaje u savremenoj istoriografiji. Ukazao je na pojave „političke korektnosti“ i „autocenzure“ kao posledice uticaja političkih događaja na nauku i pojavu revizije prošlosti sa političkom pozadinom (istaknut je primer stogodišnjice od početka Prvog svetskog rata). Skrenuo je pažnju na pojavu „uvreženog, političkog mišljenja“ koje shvata instituciju vojske samo kao „ekonomski teret društva i latentnu pretnju demokratiji“ i zaključio da takav stav preti da u Srbiji ostvari „apsolutni konflikt sa dvovekovnom istorijom i da na pogrešnim osnovama definiše mesto i ulogu vojne institucije u društvu“. Takvom shvatanju je suprotstavio svest o „polivalentnoj ulozi vojnog faktora kako u očuvanju mira i nezavisnosti, tako i (...) u modernizaciji srpskog društva od 19. veka pa do skora“, posebno u oblasti ekonomije, obrazovanja, infrastrukture i zdravstva. Vladan Jovanović, urednik zbornika, upoznao je čitaoce sa teorijskim objašnjenjima i tumačenjima pojmova transformacija i modernizacija. Ukazao je na rezultate srpske i strane istoriografije u proučavanju ovih fenomena i dometa srpskog društva na polju modernizacije. Njegov rad odlikuje odlično poznavanje teorijske literature i sposobnost ukrštanja dostignuća autora iz različitih nauka u proučavanju fenomena preobražaja jugoslovenskog i srpskog društva. Čitaocima je ponuđena široka lepeza posmatranja pojmova tradicije i transformacije i vrednovanja uspešnosti procesa modernizacije.
U drugom delu knjige (prva uža tematska celina: „Istorijsko nasleđe i promene u bilateralnim odnosima“) razmatrani su kontinuiteti i promene u spoljnopolitičkom pozicioniranju srpske/ jugoslovenske države, dakle u oblasti u kojoj promene mogu da budu najvidljivije i da za kratko vreme budu iskazane najvećim intenzitetom (primer sukoba Jugoslavije i IB-a). Ovu celinu čine prilozi dr Alekseja Timofejeva, mr Sanje Petrović Todosijević, dr Radmile Radić, dr Bojana Simića i dr Petra Dragišića. Timofejev je u vertikali rusko-srpskih odnosa u prvoj polovini 20. veka sagledavao elemente tradicije i diskontinuiteta izazvane svetskim ratovima i burnim revolucionarnim unutrašnjim promenama u Jugoslaviji i Rusiji (SSSR-u). Školovanje jugoslovenske dece u sovjetskim suvorovskim školama posle Drugog svetskog rata, o čemu je pisala Sanja Petrović Todosijević, svedočanstvo je o pokušajima da se nastavi ratom prekinuti kontinuitet obrazovanja mladih naraštaja, ali i pokazatelj kako je diskontinuitet državnih odnosa Jugoslavije i SSSR-a koji je nastupio 1948. uticao na školovanje ove dece. U radovima Radmile Radić i Bojana Simića su praćeni različiti aspekti pokušaja popravljanja tradicionalno loših srpsko-bugarskih odnosa koji su bili ometani nasleđem oružanih sukoba iz prošlosti, promenama u unutrašnjoj politici ovih država i sporovima oko makedonskog pitanja. Radmila Radić je detaljno opisala uspone i padove u odnosima Srpske i Bugarske pravoslvne crkve u međuratnom periodu, kako u kontekstu međudržavnih odnosa tako i u kontekstu delovanja Svetskog saveza za međunarodno prijateljstvo pomoću crkava. I rad Jugoslovensko-bugarske lige u Beogradu, osnovane 1933, na zbliženju jugoslovenskih i bugarskog naroda nije mogao da nadjača međudržavne sporove i posledice Drugog svetskog rata. Simić je opisao rad ove lige koja je u međuratnim godinama „osmislila, organizovala, podržala i učestvovala u velikom broju kulturnih i privrednih manifestacija vezanih za promociju jugoslovensko-bugarskog zbliženja i same Bugarske“. I jugoslovensko-italijanski odnosi su u 20. veku bili više obeleženi nerazumevanjem, sporovima i neprijateljstvom zbog teritorijalnih sporova i pitanja manjina nego saradnjom, ali rad dr Petra Dragišića ukazuje i na periode poboljšanja odnosa (osma decenija dvadesetog veka) kada su dve države prevazilazile ideološke i političke razlike zarad zajedničkih interesa u hladnoratovskom svetu. Okosnicu rada čini analiza razgovora Josipa Broza Tita i italijanskog predsednika Sandra Pertinija 11. i 12. oktobra 1979. u Beogradu.
U sledećoj celini („Prilozi proučavanju privrednih i agrarnih preobražaja“) u radovima dr Jelene Rafailović, dr Aleksandra R. Miletića, dr Momčila Isića, dr Srđana Miloševića i Milana Piljka su analizirani procesi dugog trajanja i promene u socijalnoj i ekonomskoj istoriji srpskog i jugoslovenskog prostora, pa su u fokusu istraživača bili agrarna struktura, svojinski odnosi, činovnička korupcija, planska privreda i razvitak tekstilne industrije. Polazeći od velikog značaja tekstilne industrije, kao jedne od najrazvijenijih prerađivačkih industrija sa velikim napretkom čije su fabrike bile rasprostranjene širom države, Jelena Rafailović je izučavala obim i poreklo kapitala tekstilne industrije, razvijenost različitih delova Kraljevine SHS, uticaj nasleđenih privrednih struktura iz 19. veka i značaj prodora stranog kapitala u ovu privrednu granu. Članak Aleksandra R. Miletića se bavi uzrocima i posledicama koje je činovnička korupcija imala u Kraljevini SHS. Autor polazi od stava da postojanje nepouzdanog, korumpiranog i loše plaćenog činovništva treba imati u vidu kada se razmatraju dometi rada državne admnistracije. Ovu pojavu je analizirao u sferi državne intervencije u stambenim odnosima, spoljnoj trgovini i regulisanju procesa iseljavanja iz zemlje. Posmatrajući seljaštvo kao dominantan društveni sloj Srbije, koji je svojim žrtvama najviše doprineo stvaranju jedinstvene jugoslovenske države 1918. godine i koji je i u novoj državi ostao „izvor fizičke, moralne i ekonomske snage srpskog naroda, ali i odraz njegove individualnosti, kao nosilac nacionalne misli i verni čuvar tradicije“, Momčilo Isić je opisao njegovo mesto u političkom životu države. Zaključio je da seljaštvo nije imalo značajniju ulogu u političkom životu i da su osnovni uzroci za to bili njegova neprosvećenost, strah od vlasti i ekonomska inferiornost. Autor je pokazao da su partije pridobijale glasove seljaka i sredstvima koja nisu bila samo politička, da su seljaci bili slabo upoznati sa političkim programima i da su razočaranja zbog neispunjenih obećanja bila opšta pojava. Srđan Milošević je pratio promene u svojinskim odnosima izazvane okupatorskim i kvislinškim preseljenjem stanovništva tokom Drugog svetskog rata kao jedan od primera diskontinuiteta i krupnih promena izazvanih silom, ratom i okupacijom. U središtu njegovog interesovanja bila je nasilna revizija međuratne agrarne reforme i kolonizacije, kao „najmarkantniji vid intervenisanja u pogledu agrarnosvojinskih odnosa tokom Drugog svetskog rata“, ali je pomenuto i iseljavanje starosedelaca, pre svega Srba i Slovenaca. Autor je pokazao da su ove promene bile posledica delovanja ideoloških, vojnih i ekonomskih činilaca i interesa i da su najveće promene ostvarene u NDH čije zakonodavstvo „nedvosmisleno otkriva nameru uspostavljanja režima diskriminacije, terora i genocida, usmerenih ka proterivanju i uništenju srpskog, jevrejskog i romskog stanovništva“. Milan Piljak se bavio jednim od polja na kojima su bile najvidljivije posledice promena izvršenih jugoslovenskom revolucijom tokom Drugog svetskog rata – promenama u privrednom sistemu. Opisao je transformaciju posleratne jugoslovenske privrede od planske ka mešovitoj, ukazujući na jak državni intervencionizam i načine kojima je partijski aparat zadržao kontrolu nad privrednim tokovima i posle decentralizacije putem postavljanja u privrednim organizacijama kadrova odanih političkim strukturama.
U poslednjoj celini zbornika („Socijalističko društvo između tradicije i modernizacije“) radovima dr Vere Gudac Dodić, Dejana Zeca, Olivere Dragišić, dr Olge Manojlović Pintar i dr Gordane Krivokapić Jović opisani su neki segmenti društvenih promena u socijalističkoj Srbiji i Jugoslaviji. Pokazano je da je u socijalističkom društvu, uprkos revolucionarnim promenama tokom rata i snažnom posleratnom vladajućem političkom i ideološkom otklonu od predratnog perioda, ostalo i mnogo sfera u kojima su tradicionalni oblici ostali neurušeni. Vera Gudac Dodić je tragala za odgovorima na pitanje da li je društveni preobražaj u periodu socijalizma, u kome je izgrađivan i novi lik i identitet žene, u dovoljnoj meri izmenio društveni položaj žene i u kojoj meri su ostali patrijarhalni oblici života i ponašanja. Pokazala je da se društveni napredak, meren stečenim pravima žene, očitovao u ravnopravnosti žena u naslednom i porodičnom pravu, političkim pravima, ekonomskoj nezavisnosti, pravu na školovanje, pravu na rad i jednakoj plati za isti rad, pravima iz domena socijalne zaštite, pravu na abortus i dr., ali i zaključila da su „formalne promene često prikrivale suštinske kontiunuitete patrijarhalnih sistema vrednosti i njihovu čvrstu ukorenjenost u svakodnevici“. Dejan Zec je oblike kontinuiteta i promena u sportu istraživao na primeru događaja iz 1944/45, periodu kada su se desile najznačajnije promene u srpskom sportu, poput ukidanja starih sportskih društava i saveza, koji su bili organizovani privatnom inicijativom i koji su predstavljali važan deo građanskog identiteta, formiranja novih pod partijskom i državnom kontrolom, i uspostavljanja krovnih ogranizacija sporta i fizičke kulture, koje su bile direktno povezane sa državnim i partijskim forumima. Opisao je kako su se posle oslobođenja obnovljene tradicije u sferi sporta susrele sa ideološkim i političkim pogledima na sport i fiskulturu novih vlasti. Zec je utvrdio da je rezultat susreta tradicije i novog doba bio taj da su posle rata preživeli samo oni klubovi koji su bili povezani sa vlastima ili su imali moćne zaštitnike u redovima komunističke nomenklature, dok je većina aktivnih sportista i sportskih funkcionera prešla u redove novoosnovanih sportskih društava.
Olivera Dragišić je uradila komparativnu analizu promena koje su se pod uticajem promenjenih prilika očitavale u udžbenicima istorije u Jugoslaviji i Bugarskoj. Posmatrala je udžbenike domaćih autora i sovjetske uticaje preko prevoda udžbenika srednjovekovne istorije E. A. Kosminskog koji je bio upotrebljavan u obe zemlje. Na primeru četiri velike vojne parade održane 1965, 1970, 1975. i 1985. povodom obeležavanja 9. maja, Dana pobede nad fašizmom u Drugom svetskom ratu, Olga Manojlović Pintar objašnjava na koji način su, objedinjavanjem tradicija Narodnooslobodilačkog rata i afirmacijom principa koje je usvojio Pokret nesvrstanih, ove manifestacije „pozicionirane kao jedan od izuzetno važnih toposa u procesu formiranja društvenog identiteta samoupravne socijalističke zajednice“. Mišljenja je da su održavanjem brojnih masovnih dešavanja u javnom prostoru „izabrani istorijski događaji postajali osnov na kome su izgrađivani sistemi vrednosti i ideologija nove zajednice“. Autorka je istakla značaj čina odvajanja vojne parade povodom proslave Dana pobede na fašizmom od prvomajskih svečanosti sredinom sedme decenije 20. veka, videći kontekst ovog događaja u želji Jugoslavije da stvori sliku vojne snage i snage jugoslovenske države u godinama hladnoratovskih napetosti i sukoba i tenzija u Aziji i Africi, kao i da na taj način osnaži svoju ulogu u Pokretu nesvrstanih. Gordana Krivokapić Jović piše o događajima koji su bili osnova za izgradnju „pejzaža sećanja“ i istorijske kulture Topličkog kraja i koji su učestvovali u oblikovanju jedinstvene tradicije oslobodilačkih ratova. Predstavljeni su spomenici junacima iz oslobodilačkih ratova 1912– 1918, borcima iz NOB-a i revolucije 1941–1945. i spomenik Zoranu Đinđiću i analiziran je sadržaj izložbe o Narodnooslobodilačkom ratu 1941–1945. u Narodnom muzeju Toplice u Prokuplju.
Tematski zborik radova Tradicija i transformacija: političke i društvene promene u Srbiji i Jugoslaviji u 20. veku još jednom je potvrdio Institut za noviju istoriju Srbije kao ustanovu referentnu za naučno utemeljeno sagledavanje značajnih događaja i procesa koji su obeležili istoriju društva na srpskom, kasnije jugoslovenskom prostoru 19. i 20. veka. Nastao je tokom rada na projektu Tradicija i transformacija. Istorijsko nasleđe i nacionalni identiteti u Srbiji u 20. veku (rukovodilac dr Momčilo Mitrović). Zbornik je veoma dobro strukturiran, a tematske celine su jasno profilisane. U njemu ima i radova iskusnih i priznatih istraživača koji su u određenim istraživačkim oblastima ostavili veoma dubok trag u nauci, ali i radova mladih kolega koji otvaraju nova istraživačka polja. Crvena nit koja povezuje sve radove je nastojanje da se uoče, a potom i stručno objasne pojave dugog trajanja i kontinuiteta, ali i naglih, revolucionarnih, a ponegde i postepenih promena, transforamcija i preobražaja. U zborniku se mogu naći odgovori na pitanje u kojoj meri su procesi modernizacije zahvatili srpsko i jugoslovensko društvo, promenili ga, preobrazili i odvojili od tradicionalnih oblika ponašanja i života. Na ovo pitanje je odgovarano iz više uglova: proučavanjem konstanti i promena u sferi spoljne politike i diplomatije, agrara, industrije, funkcionisanja državne uprave, sporta, položaja žene i porodičnih odnosa, svojinskih promena izvršenih nasilno tokom Drugog svetskog rata, promena u privrednim strukturama, javnog obeležavanja važnih istorijskih događaja, mesta sećanja itd. Napor uredničkog tima i rezultati predstavljeni u radovima autora su dali domete koji će biti visoko vrednovani u nauci i neizostavno korišćeni u budućnosti.
Slobodan Selinić
