Tito govori što narod misli

22.12.07 Nova srpska politička misao

UVOD
Pad komunizma u Istočnoj Evropi 1989. godine za posledicu nije imao samo ukidanje bipolarne strukture međunarodnih odnosa, nestankom SEV-a i Varšavskog pakta, već i raspad svih federalnih real-socijalističkih država (SSSR-a, Čehoslovačke i Jugoslavije). Time je označen i istorijski poraz ideologije i prakse nacionalnog komunizma, čiji je jedan od značajnih protagonista bio Josip Broz Tito. Upravo, njegov kult u Srbiji je predmet istraživanja Koste Nikolića u knjizi Tito govori što narod misli.
Međutim, slom real-socijalističkih režima pratila je i dezintegracija istočno-evropskih društava, uporedo sa procesom privatizacije, tj. restauracijom privatne svojine nad sredstvima za proizvodnju.
Pad nacionalnog dohotka istočno-evropskih zemalja za preko 25% u tranzicionom periodu (najveći u mirnodopskoj istoriji Evrope u 20. veku), pogoršanje položaja tih zemalja na međunarodnom tržištu, rast njihove zaduženosti, značajno povećanje stope smrtnosti, velika nezaposlenost, kriminalizacija društvenih odnosa, širenje korupcije u svim društvenim strukturama (sudstvu, zdravstvu, obrazovanju, policiji, državnoj upravi itd.), enormno povećanje udela «sive ekonomije» u nacionalnim ekonomijama, najveće reperkusije je imalo na život radničke klase «vernika socijalizma», kako ih određuje dr Nikolić u pomenutoj knjizi. Prema podacima Svetske banke krajem 90-ih godina u Istočnoj Evropi je bilo 16 miliona ljudi koji žive ispod granice siromaštva sa manje od 1 dolara dnevno.
Raspad Jugoslavije i građanski rat na njenim prostorima (1991–1996) odneo je ogroman broj ljudskih života (preko 200.000) i imao je katastrofalne ekonomske, političke i društvene posledice u svim njenim bivšim republikama, a posebno u Srbiji koja je bila izložena i međunarodnim sankcijama. Pad nacionalnog dohotka u Srbiji 1998. godine, u odnosu na 1990. godinu iznosio je preko 47%. U uslovima rata, sankcija i ogromnog pada društvenog bruto proizvoda započeta je «divlja privatizacija», koja je nastavljena i posle pada Miloševićevog režima. Nastavak privatizacije u uslovima dramatičnog ekonomskog opadanja zemlje, neregularnost njene procedure i odsustvo bilo kakve akcije vlasti prema ratnim profiterima uveli su Srbiju u hronično anomično stanje.
Proces dezintegracije svih društvenih struktura u Srbiji odigrao se u kratkom roku (1991–1993), uporedo sa procesom potpune pauperizacije radničke klase. Neznatno učešće radničke klase u nacionalnom dohotku (sa oko 37%), kao i visoka stopa nezaposlenosti (oko 30%), učinile su je, kao i njene organizacije (sindikate) nemoćnim socijalnim akterom.
Ovakva društvena situacija odredila je stanje u nauci u Srbiji, pa time i u istoriografiji. Dezintegracija društvenih struktura uticala je na potpuni raspad onoga što se u civilnom društvu naziva «naučnom zajednicom» i potpunu relativizaciju naučnog mišljenja. U takvim uslovima počela je da se razvija tzv. «tranziciona istoriografija» kojoj u potpunosti pripada i knjiga Koste Nikolića, Tito govori što narod misli: Kult Josipa Broza Tita 1944–1949 .
- Filozofsko–ideološka konstrukcija teoloških osnova marksizma i komunizma
«Kult vođe» je stara tema istoriografije i neposredno je povezana sa naučnim pitanjem delovanja ličnosti u istoriji i uloge «vođe» u totalitarnim režimima (fašističkim i komunističkim). Obrada ove teme zahteva precizno definisan naučni pristup i razrađen naučni kategorijalni aparat da bi istraživanje dalo relevantan naučni rezultat. Nikolićeva knjiga o kultu Josipa Broza Tita pojavljuje se nakon značajnih naučnih radova Čavoškog i Kuljića o istom predmetu (Kosta Čavoški, Tito – tehnologija vlasti, Beograd, 1991; Todor Kuljić, Tito, Sociološkoistoriografska studija, Beograd, 1998), ali ona ne pomera ni granice saznanja o kultu Josipa Broza Tita u političkoj istoriji Srbije, niti daje racionalno, naučno objašnjenje njegovog socijalnog – političkog mehanizma.
Bez jasno definisanog istraživačkog pitanja i formulisanog naučnog aparata Nikolić čini neuspešni pokušaj istoriografske analize «Šta je to što je Tita kao vođu spajalo sa narodom kao njegovom senkom?» (str. 331), dajući konfuzan odgovor da je to «paganski strah od haosa», te da su «Srbi (su) 1945. godine veoma lako predali duše novim "crvenim bogovima"» i «odrekli se sopstvene vere»! (str. 355, 357).
U predgovoru Nikolić ističe da: «Nasuprot višedecenijskog plasiranja marksističkog stereotipa o "pokretačkim snagama u istoriji", (kojih? – M. O.) mi smo istraživanju pristupili iz postojećeg ugla diskontinuiteta koji je u Jugoslaviji stvoren 1945. godine, u uverenju da je Titova vlast bila lična i diktatorska, a ne nastavak dubljih istorijskih procesa, te da je izvršeno nasilje nad prirodnim istorijskim tokom (?, podvukla M. O.) u ime stvaranja "novog sveta" ili socijalističkog raja, po rečima onih koji su u svemu tome učestvovali». (str. 15).
Ovakvo krajnje nejasno određenje metodološkog pristupa u potpunu konfuziju dovodi čitaoca samo nekoliko stranica dalje u tekstu kada autor kaže: «U skladu sa marksističkom slikom "diva", mitskog junaka koji pokreće točak istorije oslonjen na zakone dijalektičnog materijalizma»! (str. 18). Da li uopšte treba naglasiti da marksizam kao pokretačke snage društvenog razvoja određuje protivurečnosti između proizvodnih odnosa i proizvodnih snaga, te da je marksistička istoriografija usmerena na analizu velikih društvneih grupa (klasa), kao aktera istorijskih zbivanja, a ne pojedinaca, a još manje «divova» i «mitskih junaka». Zbog toga u savremenoj marksističkoj istoriografiji i dominira kvantitativna istorija nad deskriptivnom.
Polazeći od «uverenja (!) da je Titova vlast bila lična i diktatorska», Nikolić na sledećoj stranici teksta ističe «da je ljubav podanika bila iskrena i masovna, da je Tito vremenom zaista postao "narodni vođa", da je njegov kult bio opštenarodni, sveprisutan i prihvaćen kod većine podanika što je na kraju dovelo do velikih promena civilizacijske strukture kod srpskog naroda». (str. 16).
U pokušaju da objasni korišćenje «režimske» štampe iz perioda 1944–1949, kao osnovni istorijski izvor svog istraživanja Nikolić naglašava da je pošao «od premise (podvukla M. O.) da je oduševljenje naroda Titom kao novim vođom, mesijom i spasiteljem bilo nešto što ne treba posebno dokazivati, da je to nešto što se podrazumeva (podvukla M. O.) jer je odavno ušlo u kolektivnu istorijsku svest». (str. 18).
Tako autor, sa jedne strane određuje kao predmet svog istraživanja odnos između «vođe» (Tita) i podanika (Srba), a sa druge, ističe da je podrška Srba Titu u periodu 1944–1949, bila jednodušna, «nešto što se podrazumeva» i «što ne treba dokazivati». Opravdano se onda postavlja pitanje šta je motiv autora da istražuje «nešto što ne treba dokazivati», i to na osnovu «režimske štampe» sistema koji je izvršio «nasilje nad prirodnim istorijskim tokom».
Zatim, kako je moguće «Titovu vlast» odrediti istovremeno kao «ličnu i diktatorsku» i masovno podržanu od naroda. Diktatorska vlast se ne uspostavlja uz podršku stanovništva već putem aparata prinude i politikom sile. Ona se, naravno, uvek nastoji legitimizirati putem propagande o «savezu vođe i naroda». Međutim, autor u svoj potpuno konfuzni teorisjko-metodološki pristup i ne uvodi analitičke obrasce kako za formulu legitimiteta komunističkog režima, tako i za analizu sadržaja komunističke propagande, odnosno harizmatskog modela političke komunikacije.
Druga autorova «pretpostavka» je da «je sklonost srpskog naroda ka mističnom, toliko prepoznatljiva u prvim posleratnim godinama i prihvatanje Tita kao "novog božanstva", bila proizvod nedostataka prave religije, tj. duhovnog lutanja između hrišćanstva i paganske dvostrukosti, a što je pojava o kojoj su već odavno pisali najistaknutiji srpski etnolozi. Isto tako, pošli smo od tumačenja da je u Jugoslaviji komunizam zasnovan kao celovito "versko učenje", da je nametan kao nova religija, da je imao gotovo potpunu versku hijerarhijsku strukturu, da je stvarao novu vladajuću religijsku grupu (radničku klasu), a da je najvažnije mesto u takvom društvu imao Tito – kao partijski i državni vođa, a zatim kao pravi "sin naroda", kako je isticala propagandna služba, tj. kao vođa i "prvosveštenik", tvorac nove države i novog društva što je, uostalom, bila opšte prihvaćena ikonografija u ovom periodu». (str. 17).
Ovako formulisana «premisa» istraživanja, koja rečito govori o potpunoj teorijskoj konfuznosti autora, opredelila je i sam istraživački napor koji za predmet nije imao istoriografsku analizu komunističke propagande u stvaranju kulta Josipa Broza Tita u peirodu 1944–1949, već se sveo na uključivanje «primera» u već gotove teze ili stidljivo, lukavo uzimanje polufiktivnih ili polurealnih «primera» iz Titove političke biografije.
Sama autorova «pretpostavka» o duboko paganskom kulturnom određenju srpskog naroda koji jednodušno prihvata komunizam kao teološko-hrišćansku dogmu je u potpunosti kontradiktorna. Kako je moguće da društvena grupa (nacija) koja u dugom nizu vekova svog razvoja nije prihvatila hrišćanstvo, da u kratkom vremenskom periodu potpuno usvoji komunizam kao ideologiju zasnovanu na hrišćanskoj dogmatici?
Tako, potpuno nadrealno zvuči autorov zaključak: «Čas dolaska komunizma Srbi su dočekali bez krsta i molitve, jer jednostavno nikada nisu ni živeli kao pravoslavni hrišćani. Prelazak u socijalizam, tj. u potpuni ateizam (podvukla M. O.) odigrao se posebno kod seljaka, izuzetno lako pa su čak i novi vlastodršci bili iznenađeni». (str. 356). Nikolić u uvodu svoje knjige o kultu Josipa Broza Tita polazi od stava o teološkoj zasnovanosti komunizma, u centralnom delu pokušava da tu tezu istraživački razvije kroz analizu štampe, a zatim u zaključku, doduše sada socijalizam, definiše kao potpuni ateizam ! Na taj način autorove skromne istraživačke rezultate prati ne samo teorijska konfuznost već i flagrantno narušavanje koegzistentnosti kao jednog od fundamentalnih principa istoriografske metode.
Sličnost između hrišćanske i marksističke dogmatike decenijama su potencirali protivnici i kritičari marksizma. Posle Oktobarske revolucije Nikolaj Berdjajev je između ostalog, osporavao naučnost naučnog socijalizma tvrdnjom da Marskovo učenje o oslobodilačkoj ulozi proletarijata liči na hrišćanski mit o izabranom narodu (Nikolaj Berdjajev, Izvori i smisao ruskog komunizma, Književne novine, Beograd, 1989). Nikolić je, očito nevešto, pokušao da svoje istraživanje osloni na ovu teorijsku vulgarizaciju, mada se poziva na misao Kolakovskog o teološkoj osnovi marksizma – komunizma, kao i savremenog mišljenja uopšte, ali bez kritičkog promišljanja i naučne recepcije njegovih stavova.
Glavni tokovi marksizma, Lešeka Kolakovskog, pisani su kao udžbenik istorije marksizma za koji je sam autor isticao da nije lišen njegovih vlastitih ocena, principa interpretacije i ličnih sklonosti. Međutim, iako je Kolakovski nastojao da argumentira stav da se marksizam razvijao kao doktrina i praksa protiv ljudske slobode i da je bio izvor Lenjinove ideologije «totalitarnog imperijalizma», važno je napomenuti da Kolakovski ne podvrgava kritičkoj analizi marksizam kao teorijsko-analitički koncept istorije, već «marksizam» kao doktrinu, odnosno političku ideologiju. Redukcijom marksizma na političku ideologiju totalitarizma Kolakovski se oslonio na liberalni koncept kritike marksizma, s tim što je nastojao da argumentira da marksizam vrši «religioznu funkciju i da njegova efikasnost ima religiozni karakter», te je marksizam izjednačio sa teološkom doktrinom. Ovakvi stavovi Kolakovskog bili su predmet velike filozofske kritike i u jugoslovenskoj i u međunarodnoj naučnoj javnosti. Jednom rečju, interpretacija marksizma Lešeka Kolakovskog je krajnje kontroverzna kao i većina filozofsko-teorijskih rasprava o marksizmu s jedne strane, a sa druge, sam Kolakovski nije ni razvio teorisko-metodološki model analize komunističke prakse na osnovu svojih filozofskih recepcija marksizma. U samom uvodu glavnih tokova marksizma Kolakovski naglašava da njegova knjiga nije «istorija socijalističkih ideja niti istorija partije ili političkih pokreta», a time ni utemeljen model za analizu komunističke propagande, kako je Nikolić sasvim pogrešno razumeo Kolakovskog.
Apstraktnu filozofsku raspravu Kolakovskog, koja ujedno predstavlja stvaralačku kritiku svakog dogmatizma, i marksističkog i teološkog, Nikolić je shvatio kao dogmatski sistem «apsolutne istine» i pokušao, sasvim nekritički i neuspešno, da primeni u svom istraživanju. Na taj način, ne samo da je netačno interpretirao Kolakovskog, već je i svoje istoriografsko-empirijsko istraživanje lišio naučne zasnovanosti.
- Masa i napredak
U Nikolićevom eklektičnom određenju komunističke ideologije i prakse kao teološkog koncepta, radnička klasa Srbije vulgarno se predstavlja kao društvena grupa «zaslepljenih vernika» koja frenetično iz «paganskog straha od haosa, okupacije i građanskog rata» (str. 355) daje aklamativnu podršku komunistima i Titu. «Pojedinac se u nekom mističnom zanosu stapao sa gomilom i postajao sposoban za sve. Tito je uz pomoć drevne magije reči, mada je bio loš govornik, (podvukla M. O.) proizvodio duboke emocije i budio iracionalne motive mase» (str. 333).
Autorovu argumentaciju teorijski i istraživački nezasnovane teze o teološkim osnovama komunizma, ne prate samo ovako flagrantne nedoslednosti u iskazu, već i ekstremizam u tumačenju istorijskih zbivanja. Nikolić ide tako daleko da većinu učesnika posleratnih mitinga kvalifikuje kao nervne bolesnike pogođene «partizanskom bolešću». «Verski zanos na ovakvim mitinzima delovao je groteskno i imao odlike svojevrsnog religioznog transa, (podvukla M.O.) čiji koreni potiču iz ratnih vremena. Još za vreme rata vojnici su padali u neku vrstu transa i u tom stanju preživljavali i prikazivali borbu sa neprijateljem. "Bolest" se brzo širila. Lekari su je nazivali "kozarska psihoza". Vojnici su govorili o "borbenim napadima", civilno stanovništvo o "partizanskoj bolesti", a u nekim krajevima obolele su prozivali "jurišantima".
Kraj rata nije doneo smirenje "partizanske bolesti", već, naprotiv, povećan broj neurotičara.» (str. 116)
Do krajnosti simplifikujući naučni metod prezentacije istorijske građe, Nikolić velike društvene grupe, nacije (srpski narod), kalse (proletarijat) svodi na «neurotični» objekt manipulacije elite (komunista) i vođe, Josipa Broza Tita, poričući im bilo kakav značaj kao aktera istorijskih procesa.
Međutim, onako kako su Kurbe, Mile i Menije uveli u slikarstvo i vajarstvo motive radnih klasa i predstavljanje rada, rudara i radnika, tako je marksizam uveo proletarijat, kao aktera istorijskih zbivanja u polje konkretne društveno-istorijske analize. Pri tome teorija i ideologija marksizma odražavala je energičan socijalan pokret radnog sveta da se prevaziđu graice najamnog rada, a ne apstraktni ideal komunizma kao «viši i krajnji cilj» istorije.
Suština marksističkog koncepta konkretne društveno-istorijske analize upravo se i ogleda u definisanju odnosa između mase i napretka, tj. između mase i kritičkog duha, kako je to Kolakovski naglasio u Glavnim tokovima marksizma . Marks je podvrgao oštroj kritici Bauerove stavove da je ljudska masa kao takva oličenje konzervativizma, reakcije, dogmatizma i misaone inercije. Bauer je tvrdio da sve ideje, pa i revolucionarne, masa usvaja na konzervativan način tj. da se svaka doktrina preobražava u religiju u trenutku kada je mase prihvate. Shodno Baueru mase mogu prihvatiti svaku ideju jedino ako je sterilizuju od stvaralaštva. Zato su sve ideje koje računaju na masovnu podršku unapred osuđene na istorijski poraz i deformaciju. Marks je, kritikujući ovakvu Beuerovu «apsurdnu zamisao osude istorije», ukazivao na vezu između ideologije i društvenih interesa koje ona artikuliše. Svaka ideologija iako u osnovi racionalizuje partikularan interes mora se u iluziji predstavljati ljudima ne kao partikularni, nego kao opšteljudski interes.
Nikolić upravo u pokušaju analize podrške stanovništva u Srbiji kultu Josipa Broza Tita isključuje iz istraživačkog modela kategoriju interesa. Ne razmatrajući pitanje promene socijalnog položaja radničke klase i sitnog seljaštva nakon izvršene nacionalizacije sredstava za proizvodnju i agrarne reforme, autor se zadovoljava samo prostim konstatovanjem da je došlo do značajnog uvećanja, kako radničke klase tako i sitnog poseda u Srbiji u poratnim godinama. Pri tome, Nikokić ne ukazuje, na već davno u istoriografiji, i domaćoj i međunarodnoj, utvrđenu istorijsku činjenicu da su nacionalizacija, agrarna reforma i industrijalizacija u Istočnoj Evropi, pa i u Srbiji, nakon Drugog svetskog rata, rešili dugovremeno pitanje masovne nezaposlenosti i agrarne prenaseljenosti. Procenjuje se da je u Istočnoj Evropi nakon Drugog svetskog rata došlo do upošljavanja sto miliona ljudi. Nikolić se ne bavi ni interesnom osnovom pomenutih državno-socijalnih mera «komunističke modernizacije», odnosno poboljšanjem socijalnog položaja radničke klase u odnosu na međuratni period, u smislu stalnosti zaposlenja, opšteg zdravstvenog i penzionog osiguranja zaposlenih, širenja socijalnih mreža, razvoja opšteg i sveobuhvatnog sistema besplatnog školovanja i dečije zaštite, solidarne stambene politike, izjednačavanje žena i muškaraca u pogledu naslednih prava, upošljavanja, jednake cene rada za jednak rad i socijalne zaštite žena itd. Time je došlo do zadovoljenja osnovnih potreba i interesa radnih klasa na daleko višem nivou nego u predratnom periodu. Relativno niske plate bile su kompenzovane javnim standardom, niskim cenama hrane, komunalnih usluga, stanarine, transporta, energije itd. Poboljšanje društvneog položaja radničke klase pratila je velika prohodnost kanala socijalne pokretljivosti, što je značilo veliku istorijsku promenu za vekovima statična, zatvorena istočno-evropska društva.
Doduše, Nikolić, koristeći knjigu M. Pečujlića o promenama u posleratnoj strukturi jugoslovenskog društva ukazuje na širenje kanala socijalne pokretljivosti. Pri tome, Nikolić Pečujlićeve nalaze preuzima doslovno (doduše bez navoda ali uz navođenje izvora), i to kako kvantitativne pokazatelje, tako i naučne kvalifikacije, ali bez komentara, pa ostaje nejasno da li on usvaja Pečujlićeve stavove ili ne.
«Neobično brz ritam industrijalizacije svakodnevno je proširivao redove radičke klase. Poboljšavao se njen ukupan položaj, a svaki četvrti seljak postao je radnik, stanovnik grada. Dominantna figura u radničkoj klasi postao je visokokvalifikovani mastor (zanatlija). On je zauzimao sva ključna mesta uključujući i najomiljenije – direktorsko. Još važnije, dobio je i mesto u političkom sistemu. Radnici-majstori postali su partijski sekretari, vođe sindikata. Iz takvog položaja postepeno je izrasla i svest o sopstvenom mestu i funkciji u novom poretku. Radnik se identifikovao sa sistemom i u njemu se razbuktalo osećanje da se najzad ispunjava san radnika. Ova moralna energija učinila je da se taj deo radničke klase iako je bio u objektivnom položaju najamnog odnosa prema državi više nije osećao najamnim radnikom.» (str. 209)
S druge strane, Nikolić analizom štampe pokušava da dokaže da je narod u Srbiji podržavao Josipa Broza Tita i njegov kult, ne zbog objektivnog poboljšanja standarda i uslova života, već zbog mističnog, «religioznog zanosa». Ostaje takođe potpuno nejasno da li je autor svojom analizom obuhvatio celinu društva, (Srbe kao naciju) ili samo radničku klasu. Jer, autor jednom govori da su Srbi kao «paganski narod» podržavali Tita, a drugi put da je «radnička klasa bila osnov nove religije». (str. 185)
Međutim, opšta konfuzija, kategorija, analitičkog materijala i eklektične upotrebe literature se tu ne završava. U poglavlju «Vođa i narod», autor tvrdi da je Tito «iznad svega bio predstavnik i vođa srednjeg partijskog sloja, srednjih kadrova ». (Podvukla M.O.) (str. 337)
Tako, Nikolić u pokušaju određenja socijalne osnove «Titove lične i diktatorske vlasti» polazi od «paganskog srpskog naroda», zatim, je sužava na radničku klasu, «vernike socijalizma», da bi je na kraju redukovao na «srednji partijski kadar», i na taj način do krajnosti otkrio svu eklektičnost i konfuznost svog «naučnog» pristupa istraživanja kulta Josipa Broza Tita.
c) Religiozni motivi u harizmatskom obliku političke komunikacije
Centralni deo Nikolićeve knjige Tito govori što narod misli posvećen je analizi oblika manifestovanja «narodne podrške» Josipu Brozu Titu na raznim konferencijama, mitinzima, javnim skupovima, tj. harizmatskom modelu političke komunikacije na osnovu njihovih opisa u štampi, uglavnom Politici i Borbi u periodu 1944–1949. Međutim, iako se suptilnom istorijskom analizom bez sumnje može identifikovati određena sličnost između pojedinih elemenata religiozne i političke komunikacije između «proroka i sledbenika», apsolutno je naučno neutemeljena generalizacija o religijskim osnovama komunističke političke kulture, što Nikolić čini. Sa druge strane, «religiozni elementi» političke kulture, donekle su bili karakteristični, ne samo za komunističke sisteme, već i za većinu perifernih društava u XX veku, ali su bili i dominantna crta fašizma u Evropi koji je izrastao na kapitalističkoj društveno-ekonomskoj osnovi. S toga, je potpuno neosnovana autorova tvrdnja da je komunizam «predstavljao takav oblik totalitarizma u kome su postojala tri osnovna faktora gospodarenja ljudima – vlast, svojina i ideologija, monopol jedne političke partije, što je predstavljalo jedinstven fenomen u modernoj istoriji . (Podvukla M.O.) (str. 351)
Ne primenjujući precizan aparat istoriografske analize i utvrđene modele istorijskog mišljenja, Nikolić postupkom «slučajnog izbora» bez ikakve sistematizacije istorijskog materijala, predstavlja čitaocu novinske izveštaje o manifestacionom davanju «narodne podrške» Josipu Brozu Titu za njegove odluke ili «vizije» u oblasti unutrašnje i spoljne politike ili privrednog i društvenog razvoja. Pri tome, autor nastoji da prikaže religioznu strukturu svih oblika političke komunikacije. Međutim, iako izborom iz štampe nesumnjivo doprinosi istoriografskom prikazu političke atmosfere «jednog vremena», perioda 1944–1949. u Srbiji, njegova analiza ne otkriva ni strukturalne elemente političke komunikacije, niti je, pak, usmerena na demistifikaciju i naučno objašnjenje ideološkog koncepta i prakse nacionalnog komunizma. Nikolić, jednom rečju, svuda vidi religiozne motive u političkim manifestacijama koje kvalifikuje ili kao «procesije» ili kao «verske proslave». Tako je «verska proslava» i slet fiskulturnika (str. 195), a karakter «procesije» pridodaje čak i u osnovi «vašarskoj atmosferi» na izgradnji pruge Šamac-Sarajevo. «Izgradnja pruge Šamac-Sarajevo predstavljala je u ovom periodu najveću novu "nazovi versku", i procesiju jugoslovenske omladine koja je imala ulogu u izgradnji i obnovi zemlje. Jedna reportaža dosta ubedljivo govori o tome: "Na poljani vri. Pristižu čete, brigade. Iz daljine truba, iz blizine pesma. Zastave. Plava radna odela. Narodna nošnja. Crveni seljački džemper zagrlio crni seljački džemper a tanke pletenice njišu se po ritmu ličke pesme. Na putu devojke nabrale cveće. Grupa omladinki uhvatila se u kolo. To je u početku maleni živi krug što liči na venac šarenog cveća. Kolo se brzo razvuklo, ruka hvata ruku, skolilo celu poljanu."»!!! (str. 194)
d) Nacionalni komunizam
Značajna teza Nikolićeve knjige, Tito govori što narod misli, je da je do jačanja kulta Josipa Broza Tita u Jugoslaviji, pa i u Srbiji, došla posle sukoba između SSSR-a i Jugoslavije, odnosno Rezolucije Informbiroa o osudi KPJ. Uzrok ovog sukoba, koji je u osnovi odražavao sve istorijske protivurečnosti ideologije i prakse nacionalnog komunizma, kao koncepta razvoja perifernih društava po modelu «socijalističke izgradnje u jednoj zemlji», autor određuje krajnje simplifikovano. «Verovatno je razumna ocena da je sukob Jugoslavije i Sovjetskog Saveza posledica Titovog osamostaljivanja kao autentičnog vođe i Staljinove želje da suzbije njegovu naraslu ambiciju. Drugih razloga teško da je bilo». (str. 243)
Iako, Nikolić u prethodnom delu knjige prati uobličavanje kulta Josipa Broza Tita u periodu sveopšte društvene mobilizacije institucija i stanovništva na realizaciji Prvog petogodišnjeg plana, jugoslovensko-sovjetski sukob i ne pokušava da osvetli sa aspekta njegovih ciljeva i realizacija. Interpretirajući potpuno neuverljivo i neargumentovano ceo sukob kao lični spor, «običnu političku svađu» između Staljina i Tita, Nikolić u potpunosti apstrahuje princip «autarhičnosti ekonomskog sistema socijalizma u jednoj zemlji», kao određujući princip ideologije i prakse nacionalnog komunizma. U ostalom, otvaranje pitanja mogućnosti «socijalizma u izolovanoj državi» od Volmara dovodi do dubokih podela u evropskom socijaldemokratskom pokretu, a zatim i u okviru same boljševičke partije (sukob Staljin-Trocki), da bi postao suštinsko sporno pitanje u odnosima između SSSR-a, kao centra i istočno-evropskih zemalja «narodne demokratije», kao periferije.
Da li treba istaći da je i sam «junak» Nikolićeve knjige, Josip Broz Tito, u razgovoru sa stranim novinarima sedmog januara 1951. godine izjavio: «...od onog trenutka kada smo donijeli Petogodišnji plan izmijenili su stav prema nama» (Tito, knj. V, str. 333)
Jugoslovensko-sovjetski partijski i državni sukob 1948. godine Nikolić ne stavlja ni u opšti međunarodni politički okvir hladnog rata, što je savremena istoriografija odavno učinila.
Nikolić i u delu knjige «Sa Titom protiv Staljina» pribegava eklektičnom i nekritičkom preuzimanju čitavih pasusa iz literature bez većeg naučnog utemeljenja o datom istorijskom pitanju, kao i u prethodnim delovima rada, ne nastojeći da pomenuti sukob osvetli ni sa stanovišta američke politike «zaprečavanja» (doktrine Džordža Kenana i Trumanove doktrine), ni iz ugla sovjetske politike stvaranja «tampon zona» oko SSSR-a i nove evropske centrale komunističkih partija, Informbiroa, a ni Korejskog rata kojim je kulminirala zaoštrenost međunarodnih odnosa u hladnoratovskom periodu.
Obrazlažući tezu da je Titov kult u Jugoslaviju bio dodatno osnažen posle jugoslovensko-sovjetskog sukoba, Nikolić bez strukturisanja istorijskih podataka u istorijske činjenice, citira prigodne izvode iz civilne i vojne štampe o narodnom zajmu, manifestacijama, javnim i partijskim skupovima kojima se izražavala masovna i jednodušna podrška Titu kao lideru «jugoslovenskog puta u socijalizam» i borcu za ravnopravne odnose između socijalističkih zemalja. Titov kult je bio artikulisan po modelu «vođe i učitelja» koji se suprotstavlja sovjetskoj reviziji marksizma-lenjinizma, posebno principa internacionalizma i socijalističkog patriotizma. Međutim, sem sporadične ilustracije, u istoriografiji odavno apsolvirane spoznaje o «monolitnosti i jedinstvu» komunističkog partijskog i državnog aparata kao strukturalno sistemske osnove «kulta vođe», Nikolić ne nudi ni «novi» empirijski materijal ni razvijeno naučno objašnjenje opšte poznatog istorijskog fenomena.
S druge strane, za poslednje dve decenije u istoriografiji se razvila velika istorijska kontroverza o strukturalnim i društveno-istorijskim izvorima, uslovima i poreklu ideologije i prakse nacionalnog komunizma, čiji je sistemski element bio i «kult vođe». (1)
Ideologija nacionalnog komunizma, kao specifična istorijska recepcija marksizma u perifernim društvima svetskog kapitalističkog sistema, oblikovala se u diskursu «povezivanja nacionalnog i klasnog pitanja». Odnosno, ona se razvijala kao ideološki koncept i politička praksa društvenih snaga perifernih društava koje su pitanje nacionalnog oslobođenja i nacionalnog razvoja, u smislu prevazilaženja perifernog položaja tih društava u svetskoj ekonomiji, videle u jačanju državnog sektora privrede kao moćnog sredstva akumulacije i koncentracije kapitala koje bi omogućile industrijalizaciju tih društava, a time i poboljšanje njihovog položaja u međunarodnoj podeli rada. Nacionalna nezavisnost i ekonosmka samostalnost videle su se kao osnovne pretpostavke razvoja . Zaključci konferencije komunističkih partija održane u Bakuu 1920. godine i referat koji je na njoj podneo Lenjin predstavljale su politički manifest koncepta nacionalnog komunizma kojim je evropska socijalistička ideologija, kao ideologija emancipacije radničke klase, transformisana u ideologiju razvoja perifernih društava. Marksova sintagma iz Komunističkog manifesta, «Proleteri svih zemalja, ujedinite se», zamenjena je pozivom na ujedinjenje proletarijata zavisnih zemalja pod boljševičkim rukovodstvom. Time je u istoriji međunarodnog radničkog pokreta bio izvršen kopernikanski obrt. Internacionalizam radničkog pokreta zamenjen je socijalističkim patriotizmom.
Stoga je SSSR, kako u međuratnom periodu, kroz politiku Treće internacionale, tako i posle Drugog svetskog rata nastojao da komunističke partije perifernih evropskih društava (istočno-evropskih) stavi u funkciju svoje spoljne politike i obrazovanja vlastite sfere uticaja, u kontekstu opšte politike interesnih sfera u međunarodnim odnosima. Istoriografska istraživanja jugoslovensko-sovjetskog sukoba 1948. godine, vezuju se za pripreme stvaranja balkanske federacije (Bugarske, Jugoslavije, Albanije), a što Nikolić isključuje iz polja svoje analize.
Dalje, do jugoslovensko-sovjetskog sukoba došlo je u jeku antikolonijalne borbe i jačanja antikolonijalnih pokreta «Trećeg sveta», te sve artikulisanije težnje zavisnih zemalja za ravnopravnost svih međunarodnih subjekata (država) u međunarodnim odnosima. Ova istorijska tendencija je dobila izraz u pokretu nesvrstanih zemalja u kojem su Jugoslavija i Josip Broz Tito igrali značajnu ulogu (Brionski dokument, 1956.). Glavni ciljevi pokreta nesvrstanih zemalja bio je ubrzan razvoj nacionalnih ekonomija Trećeg sveta, njihovo pretvaranje u «novoindustrijalizovane» zemlje i istovremeno smanjivanje jaza između Severa i Juga. Međutim, i ovaj aspekt istorijske situacije sukoba Jugoslavije sa Informbiroom ostao je van polja Nikolićeve analize.
Motiv nacionalnog oslobođenja i nacionalnog razvoja, kao suštinski elementi ideologije i prakse nacionalnog komunizma, opredelili su i oblike političke komunikacije i mehanizme postizanja društvene kohezije u datim sistemima. Solidaristički principi socijalističke ideologije zamenjeni su hijerarhijskim principima ideologije nacionalizma u kojem «kult vođe» dobija izrazitu funkciju u procesu nacionalne homogenizacije i socijalne kohezije klasno diferenciranog društva. Nikolić, pak, u svojoj analizi vrši supstituciju nacionalnih motiva, religioznim u propagandnim formulama ideologije nacionalnog komunizma, te na taj način «mesijanstvo» kao strukturalni element ideologije nacionalizma (ideja «nacionalnog preporoda») pripisuje marksizmu kao ideologiji klasne borbe.
Sa druge strane nesumljivo je da nacionalni komunizam, kao koncept nacionalnog razvoja putem jačanja nacionalne ekonomije kroz proces industrijalizacije na osnovama državne svojine nad sredstvima za proizvodnju, težio i promeni tradiconalnih kulturnih obrazaca perifernih društava, što se izražavalo kroz političku formulu o «prevaspitavanju naroda» Sam Josip Broz Tito je to otvoreno i isticao: «Mi smo likvidirali kapitalističko društvo ne samo zato da lakše izgradimo industriju, jer je kapitalizam kod nas bio nesposoban da je izgradi, nego zato da prevaspitamo naše ljude (podvukla M.O.) da oni shvate šta znači socijalizam, da socijalistički misle, da svaki građanin bude svijestan da je odgovoran pred svojom zajednicom, pred cijelinom...
A kako se to može ostvariti, kako se narod može prevaspitati, izdići do socijalističke svijesti? Razumije se ne prisilnim ili administrativnim mjerama, nego svakodnevnim upornim objašnjavanjem onoga što hoćemo, što je narodu potrebno...
Narod se može samo na taj način prevaspitati». (Tito, knj. V, str. 39)
Ideja o «prevaspitavanju naroda» predstavljala je u osnovi reviziju Marksovih stavova o jačanju «klasne svesti proletarijata» i razvila se u okviru ideologije i praske nacionalnog komunizma. Dok je marksizam subjekte istorijskih zbivanja video u masovnom međunarodnom radničkom pokretu, sa jasno artikulisanom svešću njegovih pripadnika o sadržaju zajedničkih interesa proletarijata nasuprot buržoaziji («klasna svest»), dotle je nacionalni komunizam težište stavio na usku, nacionalnu, «prosvećenu partijsku elitu» čiji je zadatak da «prevaspita narod» i pretvori ga u svog saveznika u borbi za «ubrzan» nacionalni razvoj perifernih društava. Stoga se sa stanovišta mehanicističkog pristupa (apstrahovanjem samo strukturalnih oblika političke komunikacije) može govoriti o relativnoj asocijaciji ideje o «prevaspitavanju naroda» na teološku ideju «obraćenja». Ali, primenom kvalitativne analize o konkretnom istorijskom sadržaju procesa «prevaspitavanja naroda» i društveno-istorijskim uslovima u kojima se on odvijao, pomenuta analogija postaje apsurdna.
Sa druge strane, marksistički zahtev za «unošenje klasne svesti u proletarijat» odnosio se na potrebu razvoja socijalističke propagande u odnosu na liberalnu koja interese kapitala nastoji da ideološki racionalizira kao opšteljudske vrednosti, stavljanjem akcenta na politička, a ne na socijalna prava.
Međutim, Nikolić, kako zbog jednostranosti istorijskih izvora (korišćenjem samo štampe), tako i zbog krajnje konfuznog teorijskog pristupa i nerazvijenog kategorijalnog analitičkog aparata ne uspeva da naučno utvrdi korelaciju i kauzalne veze između političke formule o «prevaspitavanju naroda» i «kulta vođe» kao ključnih karika u lancu političke komunikacije koji se istorijski razvio u sistemu nacionalnog komunizma.
Umesto toga Nikolić pribegava krajnje uprošćenom načinu utvrđivanja i prezentacije istorijskih podataka, spuštajući se ponekad na nivo jeftine propagande kao kad kaže: «Dvojica sinova različitog uzrasta bili su jedini neskriveni pokazatelj njegovog (Titovog – M.O.) proteklog života». (str. 288) Ili: «Američki vojni predstavnik svedoči: "On se prilagodio tako lako da je izgledao kao da je rođeni habzurški princ a ne sin hrvatskog seljaka." Amerikanac svedoči da se Tito Broz ugojio po dolasku u Beograd, što je sa novim i slikovitim uniformama, "na nesreću podsećao na Geringa". I Bogdan Radica primećuje Titov izgled odmah posle rata: "Odebljao. Iz daljine živo podsijeća na Stojadinovića. U Beogradu ga zovu Geringom. U Zagrebu Hitlerom."» (str. 296)
ZAKLJUČAK
Knjiga Koste Nikolića Tito govori što narod misli predstavlja dobar primer kako pogrešne predpostavke ne daju samo pogrešne odgovore, već da se na osnovu njih postavljaju i pogrešna pitanja.
Zanemarujući Spinozin savet da treba da se trudimo da stvari razumemo pre nego što ih kudimo ili hvalimo, Nikolić, dajući prednost apologetskim nad naučnim, zapada u «nadrealizam», pripisujući istorijskim fenomenima «petu, podsvesnu i magijsku dimenziju», formulišući tezu da je Josip Broz Tito gotovo «oimađijao paganski srpski narod».
Ova knjiga takođe jasno ilustruje da nekritična i eklektična primena različitih teorijskih komcepcija, kao «mišljenje bez meditacije», da se poslužimo rečima Đerđa Lukača, neuvažavanjem kompleksnog i protivurečnog karaktera istorijskih fenomena i procesa, vodi ka krajenje jednostranim i pojednostavljenim pogledima na istorijska zbivanja.
Konfuzno formulisan cilj Nikolićevog istraživanja o utvrđivanju teoloških osnova marksizma i komunističke ideologije koje su omogućile uobličavanje «kulta vođe», odnosno kulta Josipa Broza Tita u Srbiji, u procesu izvedbe dioživeo je paradoksalni obrt, pa je autor naučni pristup zamenio pristupom političke teologije , u smislu pozitivne identifikacije javnog neprijatelja kao «sile zla» (komunisti, Tito), gotovo po Šmitovom modelu konstituisanja političkog u društvu.
Sa druge strane, i pored krajnje neodređene upotrebe pojma «narod», samim time što «paganski srpski narod» vidi kao puki objekt komunističke politike, odnosno manipulacije, Nikolić u osnovi pokušava da dâ naučnu afirmaciju tradicionalističkom poimanju naroda kao «raje», što je dugotrajna istorijska karakteristika političke kulture u Srbiji, kao i u drugim perifernim drutšvima. Odricanje političkog subjektiviteta narodu vodi negaciji emancipatorske funkcije politike kao svesne, racionalne društvene delatnosti kojom se može promeniti postojeće. Time se naučno mišljenje, kao kritičko mišljenje pretvara u teološko davanjem naučnog legitimiteta tradicionalističkim vrednostima sa jasno uočljivom političkom konotacijom ideološke prirode. Upravo je ovo glavna osobenost tzv. «tranzicione istoriografije» koja se razvija kao ideološki i propagandni zaklon za racionalizaciju odnosa dominacije u vremenu globalizacije, što je verovatno osnovni «društveni razlog» publikovanja prikazane knjige.
Iako, Nikolićeva knjiga ne govori mnogo o istorijskim oblicima i uzrocima uobličavanja «kulta vođe» Josipa Broza Tita, u prvim posleratnim godinama u Srbiji i Jugoslaviji, ona je rečito svedočanstvo o vremenu u kome je nastala. Vremenu tranzicione krize, u kome je deindustrijalizacija, izazvana privatizacijom, dovela do opšte primitivizacije društva (Erik S. Reinert, Globalna ekonomija . Kako su bogati postali bogati i zašto siromašni postaju siromašniji . Čigoja, Beograd, 2006).
Opšta društvena kriza tranzicionog perioda uticala je na odsustvo recepcije naučne produkcije i potpuno zamiranje naučne kritike kao važnog instrumenta kritičkog promišljanja društvene stvarnosti. S toga cilj našega rada nije bio samo da izvršimo kompetentnu i argumentovanu naučnu kritiku knjige Koste Nikolića o kultru Josipa Broza Tita, već da i ukažemo na potrebu oživljavanja i afirmacije naučnog kritičkog mišljenja kao jednog od uslova društvenog razvoja.
Autorka radi u Institutu za noviju istoriju Srbije, Beograd
Fusnote:
1. P. Zwick, National Communism, Westview Press. Boulder, Colorado, 1983; N. Naimark, «Nationalism in the East European Revolution, 1944-1947». Paper presented at the Conference «Remembering, Adapting, Overcoming the Legacy of World War Two in Europe», New York, New York University, April 24-27, 1997; A. Heller, F. Feher, From Yalta to Glasnost. The Dismantling of Stalin ? "s Empire , Basil Blackwell, Oxford, 1990; J. Tomszewski, The Socialist Regimes of East Central Europe. Their Establishment and Consolidation 1944-1967 , Rutledge; London, 1989; Obradovic, Marija. «Communist Modernisation in Yugoslavia (1947–1953)», The Ezuropean Legacy: Toward New Paradigms, 1996, vol. 1, No. 3, pp. 859–865; Erik van Ree, The Political Thought of Joseph Stalin. A Studiy in Twentieth-centry Revolutionary Patriotism, Routledge Curzon, London. New York, 2002.

Marija OBRADOVIĆ