Svetovi antropološke imaginacije

20.07.15 Polja

Ova najnovija knjiga Bojana Jovanovića sačinjena je od deset tekstova, od kojih je prvi uvodni, a ostalih devet čine rasprave o konkretnim teorijskim delima devetorice istaknutih antropologa, među kojima su Sigmund Frojd, Klod Levi Stros, Mirča Elijade, Karlos Kastaneda, Sima Trojanović, Tihomir Đorđević i Veselin Čajkanović.
U uvodnom tekstu „Istraživačko stvaranje svetova“, Bojan Jovanović nastoji da pruži osnovu, teorijski okvir za sva svoja kasnija razmatranja konkretnih, pojedinih antropoloških sistema. Naime, on polazi od stava da je pogrešno i naivno verovati da antropolog potpuno verno opisuje eksplicitnu kulturu i da na osnovu toga objektivno i pouzdano rekonstruiše onu nevidljivu, implicitnu kulturu (norme, vrednosti, stavove i verovanja). Naprotiv, antropolog prikupljenu raznovrsnu građu nužno transcendira, nadograđuje svojim reorganizovanjem činjenica, analizom, osmišljavanjem, kao i njenim kreativnim tumačenjem. A to znači da tvorac antropološke teorije, zapravo, ne rekonstruiše, nego konstruiše sopstveni fiktivni univerzum kulture pomoću imaginacije koja dostupnu građu sklapa, dopunjava i preoblikuje. Svaki od stvaralaca na polju antropologije, u skladu sa svojim neiskazanim shvatanjima čovekove prirode i vlastitim razumevanjem suštine kulture, gradi svoju teoriju, koju nastoji da prikaže kao objektivno naučno zdanje utemeljeno na činjenicama.
Bojan Jovanović ne samo ovim uvodnim, metateorijskim tekstom, nego i analizom konkretnih teorija naših i stranih antropologa, pokazuje neodrživost ubeđenja da je antropološka duhovna tvorevina apsolutno nezavisna od ličnosti njegovog autora. Antropolog kao pojedinac sa svojim stvaralačkim sposobnostima, stavovima, uverenjima, stereotipima i predrasudama nesumnjivo utiče na krajnji rezultat svojih istraživanja, na vlastitu duhovnu građevinu. Njegov imaginarni svet kulture sazdan je od činjenica, dobro utemeljenih pojmova i proverenih saznanja, ali nesumnjivo i od njegovih svesnih teorijskih principa i nesvesnih uverenja, afiniteta i averzija koje nevoljno projektuje u vlastitu teoriju. Ovaj svojevrsni autorski pečat na teorijskom delu nije produktivno negirati i skrivati. Jer ako astronomi priznaju da na rezultate njihovih egzaktnih proučavanja i merenja kretanja nebeskih tela utiče „lična jednačina“, onda je nerazumno da antropolozi ovu činjenicu poriču.
Školski primeri bitnog uticaja ličnosti i shvatanja antropologa na njegovo delo kojim se idealizuje predmet proučavanja, predstavljaju primeri Malinovskog i Margaret Mid. Njeno klasično delo Sazrevanje na Samoi na paradigmatičan način pokazuje subjektivnost autorke u tumačenju seksualnog ponašanja Samoanaca (posebno mladih žena), koje predstavlja „naučni mit“, odnosno utopijsku fikciju o idealnom životu urođenika, izgrađenu na projekciji njenih ideoloških dogmatskih stavova o ljudskoj prirodi, rodnoj ravnopravnosti, o minornoj ulozi bioloških činilaca i kulturnom relativizmu. Osim toga, subjektivnosti antropoloških izveštaja doprinosi i to što na ponašanje i odgovore ispitanika-domorodaca utiču svesna i nesvesna očekivanja, želje i fantazmi istraživača-antropologa. Ispitanici, po pravilu, nesvesno prilagođavaju svoje odgovore onome što antropolog očekuje da čuje od njih, te tako često izmišljaju nepostojeće kulturne specifičnosti.
Svoje shvatanje o odnosu antropološkog dela i njegovog tvorca, Bojan Jovanović sažima ovako: „Budući da je tačka gledišta konstituent predmeta proučavanja, stav autora, njegovo intelektualno i istraživačko iskustvo, pogled na svet, sposobnost i spisateljski talenat određuju kvalitet njegovog dela“ (13). Naučnik antropolog, dakle, po svom načinu rada i stvaranja dela, po pristupu predmetu istraživanja, oblikovanju i predstavljanju građe, kao i, posebno, po svom kreativnom, osobenom stilu, bliži je umetniku, književniku, nego naučniku iz prirodnih i tehničkih nauka.
Svoju analizu pojedinih antropologa i njihovih „svetova“ Jovanović započinje raspravom „Dometi i ograničenja Frojdove antropologije“. Frojd je svojim pionirskim istraživanjima kulture i ljudske prirode, u delima kao što su Totem i tabu, Dostojevski i oceubistvo, Ego i masovna psihologija, Nelagodnost u kulturi, Mojsije i monoteizam, utemeljio psihoanalitičko istraživanje porekla i prirode magije, religije, mita, rituala, običaja, umetnosti, morala, prava i drugih važnih kulturnih oblasti i institucija.
Svojim metodom dubinske analize nesvesnog u vidu nagonskih impulsa i skrivenih kompleksa, Frojd je potkopao i srušio racionalističko i optimističko viđenje čoveka. Ovaj skeptički mislilac i psiholog pokazao je da je čovek suviše često nerazuman, vođen snažnim nagonima i afektima, da je urođeno agresivan, destruktivan i samodestruktivan, da je samo prividno zreo i slobodan u svojim izborima, a da zapravo njime upravljaju skriveni infantilni motivi i davno potisnuti kompleksi, među kojima je najsnažniji Edipov. Frojdovo antropološko stanovište je pesimističko, on ukazuje da je zlo imanentno ljudskoj prirodi, da su agresivnost i sadizam čoveku prirođena svojstva i da on ne štedi sopstvenu vrstu, samo kada mu se za to ukaže povoljna prilika. Čovek je nepopravljivo nesrećan u kulturi koja počiva na represiji nagona, jer on može da bira samo između toga da usvoji norme kulture po cenu odricanja od zadovoljstva i potiskivanja svoje nagonske prirode, a što vodi razvoju osećanja krivice, patnje, nezadovoljstva i neuroze ili da slobodno, bezobzirno zadovoljava svoje animalne, seksualne i agresivne nagone, da uživa bez ograničenja, po cenu rušenja kulture i vraćanja u varvarstvo. Jovanović odaje priznanje Frojdovom revolucionarnom doprinosu savremenoj antropološkoj misli svojim originalnim shvatanjima čovekove prirode, kao i odnegovanom, vrhunskom književnom stilu kojim su njegove rasprave o čoveku i kulturi napisane.
Među srpskim antropolozima akademik i profesor Sima Trojanović zauzima posebno mesto kao prvi školovani antropolog i „jedan od najznačajnijih istraživača srpske tradicionalne kulture“, kako veli Jovanović u poglavlju pod nazivom „Trojanovićevo otkrivanje jedinstva narodnog duha“. Trojanović je svojim impresivnim, raznovrsnim i inspirativnim delom, po oceni B. Jovanovića, doprineo „utemeljenju domaće nauke o narodu“ (113–115). Raspon njegovih radova posvećenih srpskoj kulturi kreće se od monografija posvećenih materijalnoj kulturi (Stara srpska jela i pića, 1896, Naše kiridžije, 1909), preko stare narodne religije Srba (Glavni srpski žrtveni običaji, 1911, Vatra u običajima i životu srpskog naroda, 1930), pa sve do istraživanja neverbalne komunikacije (Psihofizičko izražavanje srpskog naroda poglavito bez reči, 1935). U kapitalnoj knjizi o vatri – Vatra u običajima i životu srpskog naroda, on ukazuje na najdublje magijske, mitološke i religijske korene kulta vatre u srpskoj i mnogim drugim drevnim kulturama. Sačuvani arhaični običaji, verovanja i obredi povezani sa vatrom, a posebno sa „živom vatrom“ i njenom čistilačkom i apotropejskom ulogom, ubedljivo potvrđuju magijsko-animistički karakter stare srpske narodne religije. Najzad, svojom knjigom Psihofizičko izražavanje srpskog naroda poglavito bez reči, Sima Trojanović dao je svoj prilog izradi svetskog atlasa neverbalnog jezika, znatno ranije nego što je Dezmond Moris i zamislio stvaranje planetarne mape gestova. Trojanović se u istraživanju problema neverbalnog sporazumevanja, umešno koristio saznanjima mnogih naučnih disciplina (biologije, etnologije, lingvistike, psihologije, istorije, sociologije), a podatke o neverbalnoj komunikaciji Srba on često poredi sa podacima dobijenim u drugim kulturama. U ovom delu nastojao je i da razgraniči univerzalne gestove i obrasce neverbalnog ponašanja od onih koji su kulturno specifični. Trojanovićeva koncepcija „nemog jezika“ izuzetno je plodna i savremena. U doba kada je pisao ovu studiju, u nauci je dominiralo istraživanje ekspresivnog ponašanja. Tada se nije dovoljno uviđalo da gest nije samo puki izraz, „znak za sebe“, već je i „znak za drugog“. Trojanović istražuje upravo ovu, komunikativnu stranu „izraznog ponašanja“. On jasno kaže da je predmet njegove analize nemo sporazumevanje (Trojanović, 1986: 8).
Knjiga Bojana Jovanovića Svetovi antropološke imaginacije, može poslužiti kao koristan priručnik za upoznavanje srpske i svetske antropološke misli, ali i kao podsticajno delo za buduće istraživače odnosa velikih teorijskih sistema u antropologiji i ličnosti njihovih tvoraca. Zato i smatram da bi u sledećem izdanju ove knjige bilo korisno uvrstiti i studije o Jovanu Cvijiću i Vladimiru Dvornikoviću, u čijim delima se teorijski stavovi zasnovani na empirijskoj građi prepliću sa ideološkim i ličnim sklonostima, uverenjima i stavovima.

Žarko Trebješanin

26.04.15 Danas

Da bi razumeli različite oblike realnosti, ljudi su se odvajkada oslanjali na maštu. U njoj su naši preci tražili utočište, antika je uz njenu pomoć slutila šire dimenzije univerzuma, a njene plodove nalazimo i u osnovi današnjeg napretka. Maštom stvaramo neograničeno zavodljive i fantastične svetove, ali u naučnom objašnjavanju stvarnosti ona je samo inicijalna kapisla.
Moć imaginacije, kreativnost, ono je što izmaštano filtrira u neke od prihvatljivo dokazivih teorija kojima se bogati fond civilizacijskog znanja.
Imaginacija je jedan od ključnih elemenata otkrivanja sistema sveta i njegovih fenomena, ali i njihove rekonstrukcije u različitim vremenima i kulturama naše civilizacije. Svojom najnovijom knjigom, poznati etnolog Bojan Jovanović odlučio je ne samo da preispita kreativne svetove najpoznatijih imena svetske i srpske psihijatrije, antropologije i etnologije, već i da otkrije kognitivne procese čiji su rezultat bile pionirske ideje. Polazeći od konteksta da su čovek i delo neodvojivi, ali i da su u tesnoj vezi sa sredinom i uslovima u kojima se živi i stvara, Jovanović je ispoštovao ograničavajuće mogućnosti u tim vremenima ne bežeći da iznese kritički stav tamo gde je kreativnost zakazala a prevladali drugi, nenaučni elementi.
Nužno ograničena, imaginacija ima zadatak da izmaštane ideje stvaralački uklapa u stvarnost; zbog toga je autor smatra tvoračkom maštom. Na toj značajnoj razlici Svetovi antropološke imaginacije rekonstruišu naučne saznajne procese u kojima slojevi mašte i imaginativnost pojedinaca ili društava koji su podvrgnuti ispitivanju podležu uticaju ne samo mašte, imaginacije i znanja istraživača, već i njegovih ličnih iskustava pa čak i podsvesti. Takva mentalna konstrukcija nije izolovana ni od društvenih, političkih i ekonomskih okolnosti pa je zato njen rezultat, ne samo u vremenu u kojem je nastala već i u vremenima koja dolaze nužno podložan proveri. Nekada ta provera potvrdi čvrstu, genijalnu teoriju, a nekada se, i pored snažne sugestivnosti, ipak otkrije njena neutemeljenost.
Vođen ovom idejom, Jovanović istraživački rad odabranih naučnika stavlja u širu, životnu celinu, u kontekst antropološke imaginacije čiji su sastavni deo čak i stil i literarni dar kojim se prezentuju naučna otkrića. Takva analiza zahteva izvrsno poznavanje i autora i njihovih dela, kao i upućenost u stručnu literaturu o čemu u knjizi rečito svedoče brojne fusnote. Svetovi antropološke imaginacije zamišljeni su kao luk od Frojdove antropologije do završnih paleopsiholoških istraživanja Vojina Matića. Između su Elijade, Kastaneda, Levi-Stros, Sima Trojanović, Tihomir Đorđević,Veselin Čajkanović i Slobodan Zečević, a razmatranje glavnih antropoloških aspekata njihovog opusa sugeriše i različite pristupe analizi istraživačkih rezultata.
Jovanović se zalaže za potrebu kritičkog čitanja u skladu sa najnovijim dometima nauke. Bespogovorno prihvatanje svakog dokaza u predočavanju neke teorije laiku se oprašta, ali nauka ima zadatak da stalno preispituje i predočava nove argumente za ili protiv kako bi se došlo ako ne do konsenzusa ono makar do visokoprocentne saglasnosti. Polemičke knjige kakva je ova unose dah svežine u prilično zamrle naučne rasprave kod nas, jer srpska etnologija uglavnom nije još stigla da adekvatno vrednuje rezultate i domete dela nekih naših naučnika, da razmotri efekat njihove recepcije i odredi im prave zasluge. Među njima su i Trojanović, Čajkanović, Zečević i Matić, kojima se u knjizi bavi Jovanović, podrazumevajući da novo čitanje, tumačenje i valorizaciju treba primeniti i na neke delove ostavštine slavnih svetskih imena nauke.
Tako autor ocenjuje domet i ograničenje Frojdove psihoanalitičke antropologije, kojoj pripada i shvatanje kulture kao rezultata represivnog ograničavanja i potiskivanja čovekovih nagonskih želja. Jovanović ovakav Frojdov stav prihvata samo u ranom periodu čovekovog razvoja, dokazujući da kultura svojim pozitivnim stranama omogućava savladavanje i kontrolisanje tih nagona.
I kod osnivača modernog istraživanja istorije religija Mirče Elijadea, koji je religiju posmatrao kao međusobno povezane mentalne sisteme što u kontinuitetu prate razvoj čoveka i bitno utiču na društvo, politiku i kulturu, kreativno naučno dopunjavano je i značajnim literarnim darom, baš kao što je to slučaj sa Karlosom Kastanedom, tvorcem antropološkog romana. Razgovori ovog antropologa sa indijanskim šamanom Don Huanom, i istraživanje magijskog sveta meksičkih Jaki Indijanaca otvorili su put u svet neke druge realnosti. U naučnom smislu, pokazuje Jovanović, samo prva od devet knjiga o Don Huanu zasnovana je na antropološkim istraživanjima, sledeće su uzbudljivo literarno štivo koje po inerciji ukida autentičnost čak i onome što je naučno. Za razliku od Kastanede, srpski naučnik Đorđević, "sa nultim stepenom autorske imaginacije", kako kaže Jovanović, ostavio je tematski sistematizovanu faktografiju, ne izlazeći iz uloge istraživača.
Uz svu relevantnost i vrednost onoga što je uradio, prvi antropolog i pionir naše etnologije Trojanović je, prema Jovanoviću, bio nepouzdan u preuzimanju podataka koji se odnose na predanja ili mitske tvorevine. Najbolji primer za to je Trojanovićeva verzija o lapotu koja predanje o ubijanju starih prihvata kao činjenicu dok je ono, zapravo, prikriveno edipalno pitanje u patrijarhalnoj sredini kao što je severoistočna Srbija.
Komparativni pristup istraživanju omogućio je, međutim, Čajkanoviću da dođe do originalnih ideja kao što je ona o grčkom i rimskom uticaju na Dositejeve basne što je, smatra Jovanović, pionirski poduhvat. Komparativnu metodu primenjivao je i Zečević, naročito u knjizi Mitska bića srpskih predanja, suspregnuvši literarno i u prvi plan izvlačeći podatke do kojih je došao u istraživanjima. Svetovi antropološke imaginacije završavaju se analizom Matićevog dela (tvorca naše paleopsihologije). Primenjujući psihoanalizu na davno iščezle populacije Matić je razvio ideju o fazama psihičke evolucije čoveka, označavajući kulturu arhaičnog perioda fazom detinjstva. Velika erudicija i iskustvo ovog naučnika, kao i plodna kreativna imaginacija podarili su srpskoj kulturi delo koje je nezaobilazno u daljim proučavanjima, a ipak skrajnuto. Knjiga Bojana Jovanovića podseća i na to.

ANĐELKA CVIJIĆ