01.01.00
Vikend Danas
31.03.-01.04.
Konstrukcije i paradoksi
Radovan Vučković: Srpska avangardna proza, Otkrovenje, Beograd, 2000.
Mihailo Pantić
Radovan Vučković je, nesporno, književni istoričar i tumač književnosti koji se u današnjoj srpskoj nauci o književnosti najsistematičnije bavi poetičkim promenama, piscima i delima srpske književnosti kraja XIX i prve polovine XX veka. Da je tako, svedoče Vučkovićeve knjige "Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma" (1979), "Moderna drama" (1982),"Avangardna poezija" (1984) i "Moderna srpska proza" (1990) u kojima je autor, u formi vrlo opsežnih i akribičnih studija, sačinio presek srpske književnosti pomenutog razdoblja i to, reklo bi se, od dna do vrha, od suštinskih transformacija i stvaralačke geneze naših najvažnijih pisaca do onih marginalnih, danas gotovo zaboravljenih, koji su u skladu sa nevelikim stepenom sopstvene umetničke ostvarenosti ipak doprineli formiranju duhovne klime svoga vremena.
Studija "Srpska avangardna proza" Radovana Vučkovića, kaže to i sam njen naslov, za centralni predmet istraživackog interesa uzima srpsku prozu avangardnih poetičkih svojstava, nastojeći da u turbulentim transformacijama književne prakse između dva svetska rata uoči nekakav razvojni sistem, odnosno, da klasifikuje uočene stilskooblikovne pojave i tendencije. Avangardna proza se, prema Vučkoviću, u srpskoj književnosti javlja u sledećim vidovima: 1. ekspresionistička ratna proza; 2. ekspresionistička magična i satirična proza; 4. avangardna proza utemeljena na domaćem folkloru i tradiciji; 5. dadaistička proza; 6. nadrealistička proza; 7. proza socijalnog ili novog realizma.
Sledstveno metodološkoj orijentaciji koju u Evropi reprezentuje teorijski rad Petera Birgera, Vučković se opredeljuje za tumačenje pojma avangarde kao ključnog, stilskoformativnog pojma, nadredjenog svim drugim književnoistorijskim i poetičkim pojmovima evropske (pa u datom slučaju i srpske) književnosti u periodu od 1905 - 1938. godine. Prema Birgeru, odnosno, Vučkoviću, avangarda je novi stadijum evropske književnosti koji karakteriše apsolutna negacija zatečenog stanja (podjednako u društvu i u umetnosti), pobuna protiv konvencija građanskog sveta, samosvest i samokritičnost i ceo niz konstruktivističkih tvorbenih elemenata koji su, na planu realizacije novih književnih dela, zapravo tehnički ekvivalenti osnovne, avangardne duhovne pozicije. Ta pozicija je, u biti, revolucionarna, što znači da podrazumeva naglu i radikalnu, a ne postepenu i kompromisnu promenu sveta.
Umetnost u toj promeni, misle avangardisti, ima presudnu ulogu.
Ostavljajući ovde po strani mogućnost da se celo posmatrano razdoblje književnoistorijski sistematizuje na drugim osnovama, a u svetlu i sa poetičkim konsekvencama drugog predominantnog pojma (pojma: modernizam), kao i odredjenu nestabilnost pa i neobrazložnu promenu upotrebe ključnih termina (videti naslove Vučkovićevih knjiga, čas je u pitanju moderno, čas ekspresionističko, čas avangardno određenje posmatranih pojava, a uvek se govori o istom duhovnom i poetičkom supstratu, o istoj epohi) treba reći da je Vučkovićeva tipologija avangardne proze konsekventno izvedena.
Avangardni duh, bez sumnje, prozima pretežni deo sveukupne, pa i pripovedačke umetnosti prvih decenija XX veka i njegovo zračenje uočava se u, oblikovno posmatrano, vrlo raznolikim, pa i disparatno realizovanim književnim delima, što sve, naravno, zavisi od snage i vrste individualnog stvaralačkog talenta svakog od pisaca koji na ovaj ili onaj način reprezentuju uzbudljivo i dalekosežno značajno književno razdoblje lude avangarde.
Opšte svojstvo avangardne umetnosti je poetička preskriptivnost ili manifestnost: svi avangardni pisci ne samo da pišu svoje narativne ili antinarativne tekstove nego, po pravilu koje ih ujedinjuje čak i kada su stilski nesravnjivo različiti, pišu o tome kako i zašto treba pisati, pa se narečeni manifesti, proglasi ili programski tekstovi u avangardnom razdoblju uzdižu do nivoa tipskog žanra i to u trenucima i u okolnostima koji negiraju postojanje bilo kakvog žanrovskog sistema.
Negujući princip razlike i čvrsto verujući u mogućnost zasnivanja potpuno nove umetnosti, književnici avangarde pisali su, zaista, onako kako pre njih niko nije pisao, ništeći sve, ili gotovo sve tekstualne oblikovne konvencije tradicije i tezeći formulisanju novog načina stvaranja koji se, na žalost, kasnije nije u potpunosti književno "primio", ali je ipak, u manjoj ili većoj, ponekad čak i u presudnoj meri uticao na dalje transformacije pripovedne umetnosti.
Ako se uopšte može videti kao stilska formacija, i ako to uopšte nekako jeste, avangarda je to, pre svega, iz ugla negativiteta i gotovo potpune (samo)relativizacije. Vučković tu paradoksalnost avangarde neprestano potvrđuje, ali sa druge strane, istovremeno konstantnim održava i "napon" konstrukcije, nastojeći da pronađe dovoljan broj pozitivnih, čvrstih konstitutivnih elemenata za zasnivanje sistema koji ne bi sam sebe urušio. Uspeva u tome, pre svega zahvaljujući koncentraciji naročite vrste, to jest, sposobnosti da pod lupom u istom času drži vrlo mnogo pojava, da uočava njihove uzajamne sličnosti i razlike, da ih klasifikuje, i što je naročito, slobodno se može reći, kapitalno važno, da ih dovodi u vezu sa širim evropskim kontekstom koji je, nema sumnje, rodno mesto priče o avangardi.
Pojavu i karakteristike tih vidova srpske avangardne proze Radovan Vučković opisuje prema hronološkom principu, od ranog, poratnog nihilizma spisateljske generacije Miloša Crnjanskog, do novog aktivizma pisaca levičarske orijentacije koja u književnost ulazi neposredno pred Drugi svetski rat. Vučković podjednaku pažnju usmerava i na pripovetku i na roman, kao i na ceo niz žanrovski vrlo teško odredivih ili sasvim neodredivih tekstova koji jesu načelno svojstvo najradikalnijih oblika avangarde (dadizam i nadrealizam), koja je i sama sinonim poetičkog radikalizma u književnom stvaranju.
Posebno pažnju Vučković usmerava prema relacioniranju posmatranih dela unutar južnoslovenskog književnog konteksta jer su smerovi i karakteristike književnog razvoja susednih nacionalnih književnosti (pre svega srpske i hrvatske) u tom trenutku ako ne istovetni, a ono vrlo, vrlo srodni, sa visokim stepenom uzajamne radijacije i, konačno, sa vidnim, pokretačkim, vrlo frekventnim prelaženjem značajnih pisaca iz jedne kulturne sredine u drugu (I. Andrić, M. Crnjanski, hrvatski pesnici Ujević, Krklec, Miličić, potom braća Micić, kasnije M. Krleža).
Napisana na prepoznatljiv, metodološki dosledan, interpretativno zanimljiv, a činjenično pouzdan način, studija Srpska avangardna proza Radovana Vučkovića na jednoj strani dovršava autorovo interesovanje za književnoistorijski razvoj i poetičke metamorfoze svih rodova (poezija, proza, drama) srpske književnosti u modernim vremenima, a sa druge pruza pretpostavke za zasnivanje bogate akademske rasprave koja traje sve dok je estetski živ predmet o kojem se razgovara. Radovan Vučković je mesto autoriteta u toj raspravi zaslužio, pre svega, knjigama koje je napisao.
01.01.00
Politika
09.06.2001.
Moderna književnost između dva rata
Srpska avangardna proza
Ovom knjigom, koju je objavilo "Otkrovenje", Radovan Vučković zaokružuje i završava svoja dugogodišnja temeljna, iscrpna i sveobuhvatna istraživanja moderne, odnosno avangardne književnosti
Prvi ozbiljniji rezultat na proučavanju književne avangarde Radovan Vučković je pokazao u knjizi "Preobražaj i preobraženja" (1969), posvećenoj A. B. Šimiću. Deset godina kasnije pojavljuje se njegovo kapitalno delo "Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma" (1979), a potom slede, isto tako obimne studije "Moderna drama" (1981), "Avangardna poezija" (1984) i "Moderna srpska proza" (1990).
Ovim knjigama Vučković je i hronološki i žanrovski već bio pokrio celokupan korpus moderne i avangardne književnosti osim avangardne proze međuratnog perioda.
Knjigom "Srpska avangardna proza", koja je predmet naše pažnje, a koja se odnosi upravo na taj period, Vučković zaokružuje i završava svoja dugogodišnja temeljna, iscrpna i sveobuhvatna istraživanja moderne, odnosno avangardne književnosti stvarane na srpskom/hrvatskom jeziku, kakva do tada nije preduzeo nijedan domaći ili strani slavista.
Zbir nekoliko modela
Početno razvrstavanje i predstavljanje srpske avangardne proze u ovoj knjizi autor je izvršio prema hronološkim i tipološkim kriterijumima. Mada je, naravno, bilo moguće opredeliti se i za neki drugi pristup, čini se da je za savladavanje tako rastrgane, teško raspoznatljive građe, stvarane po meri hirovite, subjektivne i ekscentrične personalnosti ovakav metod ipak najprihvatljiviji. U skladu s tim srpsku avangardnu prozu Vučković sagledava kao zbir nekoliko proznih modela koji se hronološki smenjuju na podlozi kontinuiteta četiri najuočljivija književna pokreta: ekspresionizma, dadaizma, odnosno zenitizma, nadrealizma i socijalnog ili novog realizma.
U daljem radu na ovoj temi autor se prirodno oslanja na prozne obrasce koje je već uspostavio u pomenutoj knjizi "Moderna srpska proza" koja obuhvata period od 1914. godine, pa se verodostojnost razloga na kojima ti obrasci počivaju, kako god da se ona shvati, prenose i odražavaju i na ovu knjigu o avangardnoj prozi. To se tiče i vremenskog okvira (period između dva rata) u koji autor smešta književnu građu koju razmatra u okviru pojma avangardna proza, polazeći od pretpostavke da pre Prvog svetskog rata ekspresionizam kao homogen pokret u srpskoj književnosti ne postoji, jer nema pratećih poetoloških i drugih tekstova koji bi mu krčili put, mada su vidljiva raspoloženja, likovi i situacije koje se mogu smatrati ekspresionističkim.
Vučković polazi od pretpostavke da je sveki od pomenuta četiri književna pokreta obeležen posebnim, sopstvenim modelom avangardne proze, koji se, između ostalog uočava i na razini žanrovskih konvencija. Koliko god ovakva dalja i detaljnija tipološka razrada avangardne proze po žanrovskim osobenostima i u pojmovnom i u unutrašnjem, suštinskom pogledu nekome može izgledati subjektivna ili nepotpuna, ona je za ovakvu, difuznu, međusobno veoma sličnu i po mnogo čemu gotovo identičnu proznu produkciju u svakom slučaju neophodna, a u nešto drugačijem obliku očito ne bi dala neke bitne drugačije i bolje rezultate.
Držeći se uspostavljene tipologije šire i fleksibilnije shvaćenog pojma avangarde i potom razrade utvrđenih tipova avangardne proze na žanrovskoj osnovi Vučković je dalje uspeo da nam iscrpno, pregledno i sugestivno predstavi ovu dosta zemršenu književnu građu koju čine prozna dela za koja autor smatra da imaju istorijskog ili književnog značaja u srpskoj međuratnoj književnosti.
Iza ovakvog ovlašno predstavljenog predmeta i sadržaja Vučkovićeve knjige "Srpska avangardna proza" ne mogu se lako uočiti brojne teškoće i prepreke koje je autor morao da savlada da bi došao do konačnog rezultata. Ova književna građa, kao što je poznato, zasniva se na nemimetičkom ili bolje rečeno na antimimetičkom principu. To izaziva ozbiljne smetnje u području književne komunikacije, jer se naprosto radi o nedostupnom, nečitljivom štivu ne samo za prosečne čitaoce nego i za književne znalce ukoliko nisu obezbeđeni užim specijalističkim znanjem i iskustvom. Nisu bez razloga najznačajniji akteri književne avangarde vremenom ublažavali svoja početna ekskluzivistička književna shvatanja i u svojim kasnijim zrelijim delima postajali mnogo umereniji. Toposi i kodovi avangardne proze shvaćene u najužem više eksperimentalnom smislu u takvim delima su ređi ali svrsishodniji i najneposrednije učestvuju u konstituisanju estetske delotvornosti tih dela.
Vučković, istina, ne zaboravlja ni takva dela, ali je u centru njegove pažnje ipak ona početna, izvorna književna građa, koja je veoma zamršena, konfuzna, simultana, ispremeštana i protivurečna, ne samo sama u sebi nego i u odnosu na sve drugo. Takvu građu naprosto nije uvek moguće registrovati i shvatiti ustaljenim pojmovnim i receptivnim instrumentima. Taškoće, međutim, nastaju tek kada sve to treba da se prevede u racionalni, pojmovni jezik književne rasprave i na taj način podeli sa ostalim učesnicima u književnoj komunikaciji. Sve to govori da je građa o kojoj je reč vrlo nepodložna sistematizaciji i, posebno, književnoj interpretaciji.
Slična građa
Sva je ta građa međusobno slična, gotovo ista, i vrlo je teško uočiti neke razlike, pogotovo ako se one žele definisati kao tipološke odlike. Teškoće su još veće kada te odlike konačno treba definisati i na kraju interpretacijom književnog teksta potkrepiti i dokazati. Sve ovo govori se zato da bi se videlo pred kakvim se izazovima Vučković našao i da bi se istovremeno izrazilo uverenje da je te izazove on na najbolji mogući način uspeo da savlada. On je stalno u kontaktu sa književnim tekstom i sva uopštavanja, tipologije, analize i konkretne interpretacije zasnovane su na tome. Polazeći od književnoistorijskog kontinuiteta i komparativnog sagledavanja ove građe u kontekstu književnih zbivanja u susednim i evropskim književnostima, autor je uspeo da je stavi u neki redosled i poredak poznatih i pouzdanih književno--istorijskih kategorija u našoj i stranim književnostima i time stvorio povoljne pretpostavke da je dalje može tretirati opšteprihvaćenim i nespornim instrumentima književne klasifikacije i književne interpretacije, razlučujući je po (ne)srodnosti ne samo u odnosu na pisce i dela drugačijeg usmeravanja nego i na ostala dela ovih autora koja se ne mogu podvesti pod neki od tipova avangardne proze.
U vezi s tim posebno poverenje daje nam Vučkovićevo iscrpno i temeljno poznavanje nemačke avangardne, posebno ekspresionističke književnosti, koje primenjuje na svim mestima u ovoj svojoj knjizi. To je bitno s obzirom na to da su prvi i bitni književni uticaji i analogije u vezi sa srpskom književnom avangardom ipak dolazili iz tog smera.
To, naravno, ne znači da Vučković nije pokazao zaavidno poznavanje i francuske i ruske književnosti koje su takođe bitno uticale na naše književne prilike toga vremena. Iscrpno je njegovo poznavanje i svega onog što su o avangardnoj književnoj prozi do sada pisali domaći autori.
Ono što ovu knjigu čini relevantnom jeste i činjenica da Vučković dosta jasno, kad god se to može, podvlači konačni smisao i domete svakog avangardnog proznog teksta o kome govori, prvenstveno imajući na umu njegovu čitalačku prohodnost i estetsku delotvornost. Vučkovićev odnos prema književnoj avangardi nije, dakle, nekritičan i idolopoklonski, pogotovo ne pomodan, što u našim prilikama nije redak slučaj.
Staniša TUTNJEVIĆ
