Razgovor o književnosti

01.05.04 Politika

Interesovanja drugih za našu kulturu, jezik i književnost nisu tako retka ako se imaju u vidu određene informacije o kulturi, prevođenje i praćenje književnih zbivanja. Međutim, ono što je retko i što, samim tim, zaslužuje posebnu pažnju, jesu temeljna i svestrana istraživanja pojava, tokova i svojstava naše književnosti, pogotovo savremene. Jedan od takvih predanih i neumornih istraživača bio je Jan Vježbicki, profesor jugoslovenske književnosti na Varšavskom univerzitetu, čija se knjiga „Razgovor o književnosti” nedavno pojavila u „Narodnoj knjizi” (Beograd, 2003), u redakciji Gojka Tešića.

Počev od prelomne 1956. godine Poljska pokazuje živo zanimanje za jugoslovenske književnosti, a posebno srpsku. Od tada pa do danas prevedeni su gotovo svi iole značajni pisci, a njihova dela kritički propraćena. Lavovski deo tog posla uradio je Jan Vježbicki stekavši time ugled najboljeg poznavaoca savremene hrvatske i srpske književnosti u Poljskoj. Bio je izuzetno obavešten o svemu što se na jugoslovenskom književnom prostoru dešavalo, znalački propuštajući ogroman broj književnoistorijskih činjenica kroz rafiniranu, teorijski pouzdanu i kritičku prizmu.

Univerzalna dimenzija

Zahvaljujući sposobnosti teorijskog sagledavanja, rafiniranom ukusu, izgrađenim kriterijima vrednovanja, analitičkom i sintetičkom duhu, profesor Vježbicki je uspeo da u punoj svetlosti predstavi savremenu srpsku i hrvatsku književnost poljskoj stručnoj i široj javnosti. Njegove studije o književnom životu dobile su u njegovoj interpretaciji gotovo univerzalnu dimenziju. Uspeo je da pokaže i dokaže da naša savremena književnost može stajati rame uz rame sa savremenom latinoameričkom književnošću, kao i sa mnogim drugim.

Knjiga koja je pred nama samo delimično odražava sva ona znanja Jana Vježbickog i sva zalaganja za našu književnost. Ona, međutim, jasno pokazuje veliku autorovu sposobnost za sistematizaciju i periodizaciju književnih umetničkih pojava, i za njihovo dovođenje u odnos sa globalnim kulturnoistorijskim tokovima. To se ne može obaviti ako se savremena književnost ne shvati kao naučni problem. To, opet, znači da se postavlja pitanje kako nauke o književnosti tako i kritike, njihovog predmeta i njihovih granica.

Bez temeljnog naučnog pristupa teško bi se mogli objasniti književnoistorijski procesi XX veka, teško bi se mogla uočiti velika pomeranja književnog tla na univerzalnoj skali, a u prvom redu premeštanje centara uticaja na književni život i njegove manifestacije, od kojih je za Vježbickog najvažnija avangarda koja dominira više od pola veka. U tome je i ključ za naučno vrednovanje srpske književnosti i kao nacionalne, ali i kao regionalne, a u izvesnom smislu i univerzalne pojave.

„Srpska književnost”, veli autor, „naročito je pogodno područje za jedan naučni eksperiment takve vrste. Njen kvantitativni i kvalitativni porast u XX veku i posebno posle II svetskog rata, njeno prodiranje u svet, njena otvorenost prema raznim podsticajima, a ujedno njena izrazita nacionalna posebnost, čine je pogodnim primerom jedne od savremenih svetskih književnosti.”

Evropski okvir

Vidljivo je i karakteristično autorovo traganje za modelima razvoja književnosti tokom gotovo čitavog prošlog veka, od moderne i avangarde, avangarde i avangardizma, preko prelaznog razdoblja tridesetih godina, pa do drugog talasa i kraja avangardizma i pojave postmodernizma. Kraj avangardizma se karakteriše jednim novim odnosom prema tradiciji i njenom ukupnom doprinosu, što se ogleda u izvesnom eklekticizmu i aleksandrijskom postupku kada se književni stvaralački proces odvija kao u biblioteci i na gomili knjiga.

Za teorijska uopštavanja posebno značenje imaju raščišćavanja teorijskih nedoumica, prihvatanje određenih pojmova, kao i njihovo funkcionisanje. Reč je, između ostalog, o „realizmu”, „avangardi”, nadrealizmu, hiperrealizmu, magičnom realizmu, neorealizmu. Svaki od ovih pojmova ima iza sebe i određenu poetiku, kao i zajedničke crte koje ih ne čine istovetnim.

Ako se književnost ne smešta u širi kontekst ona ostaje zatočena u lokalni ambijent i drastično smanjuje sposobnost komuniciranja na opštem nivou. Teško je, ističe autor, vršiti periodizaciju srpske književnosti a da se zanemari njen evropski okvir. Ovo tim pre jer je u pitanju periodizacija savremene književnosti koja se ponajviše i opire tom postupku jer je još u stanju previranja i opšte turbulencije. Za svaku periodizaciju bitni su kako pojedinci tako i konkretne književne pojave, te i vreme i njegove odlike.

Središnje mesto u knjizi zauzima razgovor o književnosti kao kategorija percepcije i pitanja književnoistorijskog procesa. Ovde nije reč o razgovoru radi razgovora nego o živom dijalogu u čijem se centru pažnje nalazi rasprava o gorućim pitanjima savremene književnosti i o učesnicima te rasprave. Razgovor o književnosti je važan i s obzirom na sredinu u kojoj se, ili o kojoj se, vodi taj razgovor; da li se on vodi u sistemu obrazovanja, da li se vodi u vidu „školskog” razgovora. Zapravo, da li je reč o pedagoško-didaktičkom razgovoru o književnosti; da li su u pitanju opšti pojmovi koji se koriste u tom razgovoru, ili je reč o stilskim formacijama, pojmu koji je za autora nedovoljno određen (iako ga je uveo Aleksandar Flaker, prema kojem Vježbicki, kao prema svom zagrebačkom učitelju, ima veliki rešpekt) i kojeg bi rado zamenio pojmom konjunkture. Razgovor o književnosti je i razgovor o prozi u trapericama ili književnosti i modi, o promenama u književnosti u širem komunikacijskom kontekstu, o stanju književnosti danas i ovde, njenim ostvarenjima i kvalitetima.

Knjiga Jana Vježbickog je zrelo razmišljanje i pouzdan sud o našoj književnosti koja je, dobrim delom i zaslugom autora ove knjige, postala dostupna poljskoj književnoj javnosti i nemali podsticaj budućim istraživačima naše savremene književnosti.

Radoslav ĐOKIĆ

26.05.03 Politika

Jan Vježbicki (1934–1996), jedan od najznacajnijih serbokroatista, pisac studije o Ivi Andricu, izmedu ostalog, profesor Univerziteta u Varšavi, autor je knjige "Razgovori o književnosti", koja je objavljena u vec kultnoj biblioteci "Pojmovnik" ("Narodna knjiga", urednik Gojko Tešic). Urednik biblioteke u pogovoru sa pijetetom i poštovanjem govori o Vježbickom i o ovoj knjizi književno-teorijskih radova posvecenih fenomenu razumevanja i tumacenja savremene književnosti, književno-istorijskog procesa, terminološkim nevoljama u raspravama oko tipološke, stilsko-formativne i recepcijske prirode književne umetnosti utemeljenih na tekstovima iz srpske i hrvatske književnosti.

U "Pojmovniku" je objavljena još jedna znacajna knjiga – delo Umberta Eka "Šest šetnji kroz narativnu šumu" (prevod Lazar Macura).

Vojnoizdavacki zavod objavio je knjigu prof. dr ?orda Stanica "Vernici srpstva i otadžbine", delo o fenomenu dobrovoljaštva srpskog naroda, posebno u ratu 1914–1918. godine. ?orde Stanic, general u penziji, dobrovoljaštvo nije istrgao iz celine oslobodilacke borbe srpskog naroda u borbi za opstanak. U našoj istoriografiji dobrovoljaštvo je uglavnom zaobilaženo i nipodaštavano. "Nije mrtav ratnik koji pogine za otadžbinu. Mrtav je ako je zaboravljen! Srpski dobrovoljci su ponos srpskog naroda i njegove istorije" – piše dr ?orde Stanic u uvodu svoje knjige.

Delo Nikole Lopicica

Pripovedac, pesnik, romansijer i dramski pisac, Nikola M. Lopicic (Podgorica, 1909 – logor Lepoglava, 1945), jedan od najvidenijih crnogorskih intelektualaca izmedu dva svetska rata, za života je objavio knjigu pripovedaka "Seljaci" (1939), bio je po zanimanju profesor gimnazije u Bijeljini, Splitu i Sarajevu, a svoje književne radove objavljivao je u najpoznatijim listovima i casopisima. A za Lopiciceve pripovetke u knjizi "Seljaci" Ivo Andric je za Srpsku književnu zadrugu napisao najtopliju preporuku – recenziju, u kojoj, izmedu ostalog, kaže:

"Ova zbirka pripovedaka predstavlja, sama po sebi, jedan zanimljiv predmet proucavanja. I to po piscu koji je mlad i nesumnjivo darovit; po nacinu pricanja koji je ne toliko originalan koliko savremen... Sve pripovetke imaju jaku socijalnu notu, ali bez suviše podvucene tendencije i bez književnih nedostataka..".

Tako je, u stvari, roden jedan znacajan pisac o kome je i Isidora Sekulic pisala sa oduševljenjem. Ali, posle Drugog svetskog rata Lopicic je povremeno štampan, ali ovih dana "Strucna knjiga" objavila je Sabrana dela ovog pisca u šest knjiga (priredivaci su Vojislav M. Lopicic i dr ?orde N. Lopicic) uz potporu bratstva Lopicica. Tako su objavljene tri knjige pripovedaka: "Seljaci", "Na kamenu" i "Domace ognjište", zatim roman "Ne diraj palmu", "Drame i pjesme" i u poslednjoj knjizi su "Pripovijetke i drugi spisi" (clanci i prikazi, pisma, dokumenti, drugi o Lopicicu...)

Paradoksi Dušana Kosovica

Neuropsihijatar dr Dušan Kosovic, univerzitetski profesor, ugledno ime u svojoj struci (roden kod Nikšica, 1926), godinama živi i radi u Sjedinjenim Americkim Državama, pisac zapaženih knjiga "Stres", "Dode mi da poludim", "Optimisticka psihoanaliza", "Stres u vrtlogu globalne anomije"... u razgovoru sa Milošem Jevticem otkriva svoj život i svoj svet uopšte. Knjigu "Paradoksi Dušana Kosovica" objavio je "Cigoja", a evo šta ovaj ugledni strucnjak (koji se poslednjih godina posebno bavi istraživanjem starenja) veli:

"Ima nekoliko osnovnih pravila kojih se mora pridržavati svaki covek koji želi da ima relativno zdravu i udobnu starost. To su – držati pod kontrolom krvni pritisak, holesterol, šecer i težinu. Mnogi misle da, ako imaju istu težinu kao kada su bili mladi, da je to dobro. Nije! Jer što smo stariji, imamo manje mišica, što znaci više masti i treba da smo mršaviji..".

Knjiga razgovora sa Dušanom Kosovicem je veoma zanimljiva jer na Jevticeva pitanja ovaj strucnjak odgovara veoma lucidno i zanimljivo, tako da je knjiga veoma korisno štivo za tzv. obicnog citaoca ali i strucnjaka koji želi da se upozna sa najnovijim dogadanjima u svetu psihijatrije. (Knjiga je bogato ilustrovana.)

Cetiri knjige ?orda Ocica

Dela ?orda Ocica (1934, Dalj) u cetiri knjige štampao je beogradski izdavac "Znamen" (urednik Dobroslav Smiljanic). Filozof po obrazovanju, Ocic je do sada objavio više romana, rasprava, knjiga za decu, a sada se predstavlja kao dramski pisac – tri knjige drama: "Na zlatnom rogu" (za koju Raško Jovanovic kaže da nas pisac odvodi u vreme vizantijskog cara Teodosija II ), zatim "Cudo od coveka" (Žarko Vidovic tvrdi da je Ocic "zavetni pisac podunavskih Srba"), treca dramsko delo "Hamlet u blu-džinsu" Ocic je napisao u saradnji sa svojim prijateljem Dobroslavom Smiljanicem (poznatim pesnikom i esejistom, takode filozofom po obrazovanju, a Divna Vuksanovic veli da autori uspevaju, da sprovedu "ideju o apsolutnom krahu (medijske) slike..". U poslednjoj knjizi je drama "Krvna zrnca" i monodrama "Drugo stanje".

Radovan Popovic