01.01.19
Defterologija: od osmanskog carstva do kneževine Srbije
Radomir J. Popović /prir./, Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1832. godine
Zbornik Matice srpske za društvene nauke - br. 170/2019
Publikovanje arhivske građe iz fondova popisnih deftera jedan je od najznačajnijih zadataka trenutno, u okviru istoričarskog zanata. Šira dostupnost ove građe omogućiće dovršavanje obimnih istraživanja u okvirima naučne discipline – defterologije, ali i u demografskim, etnografskim i drugim srodnim studijama. Postoji i dodatan podstrek šire javnosti, zainteresovane za genealoška istraživanja i studije porodične istorije. Naučni poduhvat Radomira J. Popovića, koji se upustio u, sada već možemo zaključiti, serijsko publikovanje haračkih teftera, dragocen je doprinos istorijskoj nauci u Srbiji. Harački tefter Ka petanije Mačve iz 1832. godine sadrži osnovne statističke podatke o Mačvi, odnosno nekadašnjoj Šabačkoj nahiji, uključujući celokupno stanovništvo, naselja, veličinu porodičnog/zadružnog domaćinstva, uzrast i što je posebno dragoceno jedan je od prvih izvora koji beleži srpska prezimena na ovako značajnom teritorijalnom prostoru. Harački tefteri su nastali u prelaznom periodu, delegiranja osmanskih državnih prerogativa na organe uprave autonomne Kneževine Srbije. U tom smislu značajni su za proučavanje osmanskog nasleđa i veza s Osmanskim carstvom, ali i načina i karaktera institucionalnog formativnog perioda moderne Srbije.
Početak proučavanja osmanskih popisnih deftera (defter-i hakani; tapu tahrir defteri), sredinom 20. veka, omogućio je novi pristup studijama osmanistike. Popularnost društvenih teorija, afirmisanih zahvaljujući školi anala i marksističkoj istoriografiji, uslovila je okretanje kliometriji i demografsko-ekonomskim studijama osmanske periferije. Defterologija je iznenada afirmisana kao nova naučna disciplina, omogućavajući pojavu običnog čoveka među značajnim istorijskim procesima. Nagli entuzijazam ubrzo je utihnuo, kada se postavilo pitanje pouzdanosti podataka iz samih popisnih deftera. Često se naglašava da je Hit Lauri, vodeći istoričar studija defterologije, svoj naučni kredibilitet stekao upravo ukazivanjem na manjkavosti sopstvenog naučnog opusa. Kriza defterologije dovela je do napuštanja proučavanja deftera u mnogim značajnim istoriografijama. Pojedine istoriografske škole, poput one u Srbiji, ostale su dosledne u proučavanju deftera do danas. Najpre je to bilo uslovljeno egzistencijalnim problemima tokom krize devedesetih godina 20. veka, kada su, u nemogućnosti arhivskih istraživanja, nastajale defterološke studije na ranije prikupljenoj građi. Poslednjih decenija studije defterologije kod nas nastavljene su uz pojačan intenzitet, s ciljem definisanja graničnih područja osnovnih teritorijalnih jedinica Osmanskog carstva – nahija, kaza, sandžaka. Odbacivanje defterologije nanelo je samim studijama osmanistike verovatno veću štetu od problema pouzdanosti ovog arhivskog izvora. Poslednjih godina, kroz afirmaciju termina postklasične defterologije, učinjen je pokušaj reafirmacije studija defterologije, odnosno proučavanja deftera uz sva ograničenja s kojima se istraživači susreću. Mnogobrojni istraživači, posebno proučavaoci lokalne i porodične istorije, nametnuli su svojevrsni podsticaj otvaranju osamnaestovekovnih deftera. Potraga za idealnim pretkom, nažalost, nije dala zadovoljavajuće rezultate. Osmanski popisni defteri ne sadrže prezimena i nisu upotrebljivi u genealoškim proučavanjima. Nepoznavanje karaktera osmanske uprave prouzrokovalo je i nejasnoće u razumevanju defterologije i osmanskih popisa. Studije defterologije podrazumevaju proučavanje popisnih deftera, odnosno carskih ili poznatijih pod imenom popisnih deftera, koji su odvojeni od drugih vrsta poreskih deftera, poput džizje (harača), avariza, nuzula. Drugi značajan problem je nerazlikovanje klasičnog perioda od kasnijih razdoblja osmanske istorije. Tako ne postoji dovoljno razumevanja da su tokom perioda tranzicije (17–18. vek), popisni defteri služili isključivo za procenu prinosa sa zemlje na određenoj teritorijalnoj jedinici i da su ovi prihodi u celosti služili za izdržavanje spahija. Zato su iz kasnijeg perioda oni i nepouzdaniji. Potrebno je naglasiti da popisni defteri nikada nisu služili utvrđivanju populacionih prilika popisane teritorije, već isključivo potrebama osmanskog fiskalizma, odnosno poreskog sistema. Državna administracija se izdržavala od džizje, avariza, nuzula i drugih vanrednih, ratnih – seferije i mirnodopskih – hazarije, poreza. Državni porezi su kao i spahijski i lokalni, prikupljani putem licitacija i zakupa – iltizam sistem, pri čemu su zakupi bili kratkotrajni – mukate i doživotni – malikane (ako je ovaj potonji sistem ikada u potpunosti zaživeo u praksi). Sama državna administracija nije bila previše zainteresovana za spahijske poreze, jer na njih kao oružanu formaciju nije računala još od kraja 16. veka. Administriranje državnim porezima obavljano je sistematičnije, preciznije i pouzdanije. Provera podataka i novi popisi obavljani su redovno i pravilno. Defteri džizje su zato izuzetno važan izvor za proučavanje demografije, ekonomije, načina porodičnog, seoskog života itd. Nažalost iz tranzicionog doba (17–18. vek) sačuvano je izuzetno malo opširnih deftera džizje (koji sadrže imena poreskih obveznika) za područje Balkana. Sumarni defteri, koji beleže samo ukupno brojno stanje poreskih obveznika najčešće su korišćeni u dosadašnjim proučavanjima. Za područje današnje Srbije poznat je sačuvani fragment opširnog deftera džizje za kazu Užice s kraja 18. veka (bez upisanih prezimena). Naučni radovi o povezanosti osmanske birokratske prakse s poreskim sistemom u autonomnoj Kneževini Srbiji, nažalost, izostali su. Izuzev uskog kruga stručnjaka, među koje nesumnjivo spada Radomir Popović, interesovanje za haračke (džizje) deftere iz prve polovine 19. veka još uvek nije na zadovoljavajućem nivou. Harački tefteri predstavljaju nastavak osmanske administracije džizje deftera, s tim da je administracija Kneževine počinjala da uvodi prezimena. Oni su i nastajali za potrebe osmanske administracije, odnosno kao državni porez centralne vlasti, koju je Kneževina Srbija nominalno priznavala. Lokalnim organima je dato pravo poreskog administriranja. Poreska pravila i obrasci nasleđeni su od osmanske administracije. U nedostatku opširnih popisa džizje za prethodno razdoblje u osmanskim arhivima, harački tefteri se nameću kao dragocen izvor i osmanistima tranzicionog doba.
Potrebno je naglasiti da je publikacija Harački tefter Kapetanije Mačve iz 1832. godine priređena uz poštovanje svih pravila struke, što značajno doprinosi njenom kvalitetu. Priređivač se potrudio da svojom uvodnom studijom (str. 7–22) krajnje akribično i minuciozno prezentuje detalje o fizičkim karakteristikama izvora, pruži neophodnu statističku obradu, na kraju publikacije popiše sva imena i prezimena (str. 407–430), ali što je najznačajniji naučni doprinos, napiše jednu malu studiju o haračkim tefterima i rekonstruiše sve okolnosti nastanka teftera. Već se na prvim stranicama ove studije može uočiti značaj daljeg rada u ovom domenu, letimičnim pogledom na statistiku prosečne naseljenosti, veličine porodičnog domaćinstva, o broju rođenih, umrlih, bolesnih, starih, bolestima koje su se javljale, broju sveštenika, crkava i manastira, njihovim imenima i položajima i dr. Posebno je potrebno naglasiti da je studija obuhvatila i popise povlašćenih kategorija stanovništva, kmetova i kapetana, kao nosilaca izvršne vlasti na lokalnom području. Ne bi trebalo propustiti napomenuti da je priređivač, dr Radomir Popović obratio pažnju i na sâm jezik izvora.
Serijsko publikovanje haračkih teftera trebalo bi da predstavlja i podstrek ozbiljnijim naučnim studijama o demografskim kretanjima populacije osmanskih provincija na centralnom Balkanu (geografskoj oblasti Rumelije), odnosno Kneževine Srbije, koji se u današnjim naučnim publikacijama još uvek zasnivaju na procenama prilično zastarelih istraživanja. Period kraja osmanske vlasti nikada nije arhivski do kraja istražen. Ostaje nada da će harački tefteri doneti nov podstrek u budućim naučnim istraživanjima. Kako je u pitanju već drugi popis iste geografske oblasti, priređivač nije propustio da u napomenama izvrši poređenje s prethodnim popisom. Serijsko proučavanje deftera otvara nove mogućnosti. Mogu se pratiti promene koje svedoče o načinu života, običajima, poput uzrasta za ženidbu (str. 174), rodbinskim odnosima ukoliko je došlo do izdvajanja iz zadružnog domaćinstva (str. 176), nadimcima (str. 179) i sl. Priređivač je uspešno rekonstruisao i biografije pojedinih upisanih u poreskom spisku, poput Stojana Obradovića, sudskog činovnika i istoričara iz sela Bogatić (str. 189). Važno je naglasiti da je naučni aparat sa svim pratećim komentarima zapravo jednako vredan kao i sâm izvor. Rad na obradi arhivskog materijala i publikovanju Haračkog teftera Kapetanije Mačve iz 1832. godine predstavlja jedan od temeljnih zadataka struke, koji je esnaf istoričara kod nas propustio da obavi. Radomir J. Popović je svojim pregnućem vratio dug struci, svrstavajući se u one istoričare, akribične erudite, spremne da istraju u odbrani osnova stručnog naučnog rada, ali je ujedno ukazao na put kojim ozbiljan naučnik mora da se kreće.
Miroslav Pavlović
