Endemske vrste

29.03.14 Danas

Treći roman pisca mlađe generacije Miloša Tomaša, Endemske vrste, pripada žanru istorijske fikcije, smešten u prostor bivše Jugoslavije pre, posle i u toku Drugog svetskog rata. Istovremeno, ovo je priča o umetnosti pokretnih slika i drugih vizuelnih dokumenata povezanih sa medijskom istorijom Boljševičke revolucije, Narodnooslobodilačke borbe i obnove socijalističke Jugoslavije.
Glavni junak knjige je kino entuzijasta iz Beograda, koji će zajedno sa grupom jugoslovenskih prijatelja pod nazivom Filmski fantomi, osnovati svojevrsni filmski pokret otpora na području ovog dela Evrope, a ta će se organizacija do kraja knjige, iako ne svojevoljno, povezati sa sovjetskim i američkim obaveštajnim službama. Autor romana pretpostavlja da su se najbitniji događaji za filmsku istoriju dogodili baš u Jugoslaviji, ali pošto je navodni materijal bio previše šokantan za recepciju svetskog auditorijuma, njegova je sadržina za globalnu javnost posle rata bila zataškana. Sudeći po ovoj knjizi, razlog svih naših posleratnih komunističkih mešetarenja nije bila tajna ideologija već tajna kinematografija.
Kroz pseudodokumentarnu naraciju, rasterećeno se poigravajući sa kultom disidentske umetničke tradicije, ovaj roman predstavlja kombinaciju biografskog realizma, ratne epike, špijunskog trilera i avanturističke fantazije, u kojoj naučna verodostojnost ustupa mesto umetničkoj ikonografiji. I kao što tvrdi Valter Benjamin, umetnička tumačenja istorije postaju sve zanimljivija, ne zbog hronologije onoga što se desilo, već naprotiv, zbog sleda onog što se nije dogodilo a postojalo je u našoj mašti, pretpostavkama, anticipacijama i projekcijama. Pošto živimo u veku sve masovnijih informacija, istorija nas sve više okupira, ne zbog zabeleženih činjenica već zbog zabeleženih iluzija kao sastavnog dela moderne prošlosti.
Kad projektujemo svoje vizije budućnosti, mi ne sanjamo da će i one postati stvar arheologije. Baš zato, u toku vremena, sećanja na iluzije prošlosti prerastaju u službeni popis naših mladalačkih vizija. Kao što razni ciklusi astronomije, robotike, futurizma i fantastike odavno pripadaju tekovinama prošlosti, tako se napredna i progresivna strana civilizacije sve više otkriva u istorijskom sećanju, a sve manje u budućem projektovanju. Zato se Tomaš bavi periodom revolucije u kojem je politička nauka bila dovoljno avangardna da je i moderne kulturne tokove (poput sovjetskog nemog filma), tretirala kao svoj komunistički manifest. Ali jugoslovenski dokumentarizam opisan u ovoj knjizi predstavlja svedočanstvo o vizionarskim idejama koje su u praksi postale toliko manje bitne od snimljenog materijala da su vladajući ideolozi svoje filmske izveštaje morali da potisnu u kolektivni zaborav i alternativnu memoriju.
Od pornografskih dokumenata, preko kadrova Balkanskog sporazuma 1934, propagandnih zapisa KPJ, partijskih konferencija, demonstracija povodom potpisivanja Trojnog pakta, bombardovanja Beograda 1941, pa do spektakularnih filogenetskih snimaka, roman opisuje kvaziistorijat kino-oko senzacija koje su, koristeći autentičnost forme direktnog dokumentarca i eksploatacionog filma, sjedinile sinematičnu uverljivost prizora sa značajem visokih političkih događaja. Takvu mogućnost je i Lenjin svojevremeno anticipirao, vidovito proglasivši film najznačajnijom umetnošću revolucije.
Likovi koji prolaze kroz ovu dokumentarnu fantaziju su mahom istorijske ličnosti: Svetozar Vukmanović Tempo, Leni Rifenštal, Maršal Tito, Žan Pol Sartr i ostali saučesnici lažiranja istine o glavnim protagonistima ovog romana, koji su, kako će se ispostaviti, ništa manje do najznačajniji sineasti dvadesetog veka, skriveni u apokrifima posleratne istorije.
I pored brojnih uslovnih grešaka u opisivanju epohe, Tomaševa estetizacija balkanskih revolucija vaspostavlja ikonografsku strukturu prošlog vremena i produkcioni dizajn bivšeg prostora. Sledeći postmoderne literarne uzore, Tolkina i Dejvid Mičela, Tomaš se bavi rekodifikacijom istorije, one koja se poziva na tačnost utiska pre nego na preciznost činjenica i koja posredstvom logičkih operacija formira novi programski jezik u kojem specijalni efekti mašte pomažu u rekonstrukciji delimično sačuvanog materijala.
Zato je pojam dramske fikcije danas možda i značajniji od funkcije dokumentarnog zapisa, on nam pruža mogućnost da posredstvom nadograđivanja nedovršenih rečenica učinimo konspirativnu prošlost jasnijom od njenog zamućenog činjeničnog stanja. Baveći se revolucionarima kao herojima buduće prošlosti i prošle budućnosti, Tomaš se bavi svim onim pojedincima koji su želeli da se svetlom kinoskopa javno uzdignu iznad senke stvarnosti i da posredstvom memorije novih filmskih pobeda nadvladaju ostarelo telo porodičnog nasledstva. Kao i njegove junake, ovog pisca privlači magnet senzacionalizma, koji svesne ili ne ostavlja sudbine mnogih privatnih lica zatečene na vetrovetini javnog prostora. Miloš Tomaš, etikom novinara, poručuje da je i najbezobraznija izmišljotina korisnija od plemenite tajne, jer tajna pomaže samo onima koji su hermetično ukorenjeni u habitatu fizičke prošlosti pa im evolutivni lanac nije ni potreban. Oni samo traže zaštitu svog endemičnog nasledstva, usporavajući razmnožavanje kosmopolitskih organizama u sistemu globalne bio skopije. Kino-eko.

Marko Kostić