Bogovi, carevi i ljudi

28.08.08

Još od najranijih drama Sofokla i Euripida, preko Šekspira i Getea, do Ibzena, Beketa i Brehta, čoveka su intrigirale tragične sudbine raznih junaka. Ni srpskim piscima ovaj književni žanr nije bio nepoznat. Svoj procvat srpska drama doživljava u devetnaestom veku.

Podroban osvrt na taj period dala je docentkinja beogradskog Filološkog fakulteta Zorica Nestorović. U svojoj knjizi „Bogovi, carevi i ljudi”, koju je objavila „Čigoja štampa” iz Beograda, osvetljava fenomen tragičkog junaka u dramama srpskih pisaca devetnaestog veka. Na ovogodišnjem Sterijinom pozorju ta knjiga je nagrađena Sterijinom nagradom časopisa „Scena” za teatrologiju, koja se dodeljuje na svake tri godine.

Interpretacijom Zorice Nestorović obuhvaćena su dramska dela Stefana Stefanovića, Sime Milutinovića Sarajlije, Jovana Sterije Popovića, Matije Bana, Jovana Subotića, Đure Jakšića, Laze Kostića, Dragutina Ilića i Milutina Bojića.

– Ovi pisci su ostvarili zanimljive pomake u izgradnji dramskog junaka približavajući se ili udaljavajući od njegovog čisto tragičkog vida. Iz te lepeze izostaje Petar II Petrović Njegoš čije delo „Gorski vijenac” nije ušlo u izbor zbog svog žanrovskog određenja, iako je u njemu najautentičniji tragički junak naše literature, vladika Danilo, kaže za „Politiku” Zorica Nestorović.

Autorka je dela ovih pisaca interpretirala ne samo kroz nauku o književnosti i jeziku, već i kroz filozofiju, psihologiju i istoriju umetnosti oslanjajući se, između ostalog, na učenjaDžefrija Breretona, Đerđa Lukača, Artura Šopenhauera, Karla Jaspersa i Maksa Šelera. Sam naslov knjige aludira na Breretonovu klasifikaciju subjekata u tragediji, po kome se oni određuju na osnovu tri bazične vrste moći – prirodne ili božanske, političke moći i prirode samog ljudskog karaktera.

– Tri odrednice u naslovu ukazuju na pitanje moći koje, u svojoj najjednostavnijoj formulaciji, pokušava da istraži koja će snaga, na koji način i u kojim okolnostima ugroziti postojanje čoveka, navodi Nestorovićeva.

Srpska publika je imala prilike da upozna dramu u prvoj polovini XVIII veka. Najpre su prevođena dela stranih autora, da bi se nakon nekog vremena naši pisci osmelili da i sami pišu originalne drame.

– U duhu prosvetiteljsko-rodoljubivih težnji epohe, odgovaralo se snažnoj i autentičnoj potrebi publike toga vremena da u dramskom obliku, preko umetničke forme, na dinamičniji i slikovitiji način, savladaju lekcije iz povesnice roda. Rodoljubivi duh vremena obeleženog plemenitim težnjama ka nacionalnom oslobođenju od Turaka i obrazovanju moderne državnosti, svoj najizrazitiji oblik u književnosti našao je upravo u drami – objašnjava Zorica Nestorović.

Srpski pisci su najčešće bili inspirisani smrću Uroša Petog, poslednjeg Nemanjića, i Kosovskim bojem. Dramatičari su priče o dobru i zlu pisali na osnovu narodnih predanja i saznanja tadašnje istoriografije, pre svega čuvene „Istorije raznih slovenskih narodov najpače Bolgar, Horvatov i Serbov” Jovana Rajića. O načinu na koji su određeni junaci ili događaji obrađivani unutar dramske strukture, tadašnja kritika, posebno u vremenu procvata škole kritičke istoriografije, ponekad je sudila i prema tome u kojoj meri se pisac držao istorijske verodostojnosti prikazanog u drami. Neka dela su zbog toga izazivala velike polemike, kao što je to bio slučaj sa „Perom Segedincem” Laze Kostića. Kritikovali su ga zbog toga što se nije držao verodostojnih istorijskih činjenica u opisivanju Pomoriške bitke.

– Zamerane su mu i izvesne dnevnopolitičke aluzije koje su pratile, kako su smatrali tadašnji kritičari, likove njegovog dela. Nastupajući sa pozicije „odbrane pesništva”, Kostić je isticao da pesnik treba da sledi svoje umetničke intencije i da nije dužan da ima obavezujući odnos prema istorijskim podacima.

Po tom stanovištu je on bio blizak Šileru, navodi Zorica Nestorović.

Srpski dramski pisci XIX veka najviše su se ugledali na Šekspira i Šilera. Ipak, naši dramatičari u početku nisu baš bili dorasli svojim uzorima. Tragiku su dočaravali kroz istorijske zaplete, dok su karakteri likova bili oblikovani jednodimenzionalno. Popularne su bile drame zavere u kojoj su junaci uvek bili protagonisti teme sukoba dobra i zla sa konačnom pobedom dobra. Tek se sa pojavom Đure Jakšića i Laze Kostića težište seli sa radnje na lik. Centralnu suprotnost unutar tragičkog zapleta čini odnos između unutrašnje slobode i spoljašnje nužnosti. Moderna tragika i izvire iz ljudskog karaktera.

– U trenutku kada povodom određene dramske fabule možemo da odgovorimo na pitanje „ko je kriv”, znamo da tragike nema. Tragički junak zapravo i ne čini svoju grešku, on u nju upada, krivica njemu ide u susret, a ne on krivici. Najbolji primer za to su Sterijina „žalosna pozorja”. Dugo se odrednica „žalosno pozorje” sinonimno vezivala za žanrovsku odrednicu tragedija. Ali, ukoliko se interpretacijom sagleda priroda Sterijinih junaka, može se uočiti da se uvek pojavljuju različiti oblici moralne krivice – pojašnjava autorka.

Drame se mogu posmatrati kao književno delo ili delo namenjeno izvođenju u pozorištu. Zorica Nestorović stoga navodi kako se nada da će njena istraživanja biti od pomoći ne samo onima koji se bave istorijom i teorijom književnosti, nego i onima koji su zainteresovani za pozorišnu umetnost, a i za istoriju kulture.

--------------------------------------------------------------------------

Ženski likovi – sporedni

Zorica Nestorović se u svojoj knjizi dotakla i uloge ženskih likova u srpskim dramama XIX veka.– Ženski likovi pripadaju jednom, u našoj starijoj literaturi do tančina razrađenom motivu, a to je motiv proklete strankinje, najčešće latinskog porekla. Pažnju privlače svojom lepotom, inteligencijom i strašću da odbrane svoje interese, navodi Nestorovićeva i dodaje da su ženski likovi najčešće sporedni u srpskim dramama.– Laza Kostić je povodom Jakšićeve „Jelisavete” rekao da žena ne može biti glavni lik tragedije jer bi onda ona, na izvestan način, odstupila od svoje ženske prirode. Po Kostićevom sudu, ženski lik postaje tragički junak, ili kako on kaže junačica,onda i samo onda kad napusti svoju žensku prirodu – kaže Nestorovićeva.

Senka Korać