01.02.21
KULTURNO-PROSVETNA MISIJA SRPSKE KNjIŽEVNOSTI
Kultura
Zavidan učinak naučne monografije Put ka uspravnoj zemlji: Moderna srpska poezija i njena kulturna samosvest (2016) očigledno je bio podsticaj da njen autor poduzme šire zahvaćeno proučavanje ishoda emancipacije kulturne samosvesti u delima različito duhovno i poetički opredeljenih stvaralaca, a s obzirom na zatečenu epohalnu dispoziciju. Kako pregledom književnoistoriografskih ideja, tako i pažljivom analizom kulturnih stavova naših pesnika, kritičara, istoričara književnosti i naučnika, značajnih za konstituisanje nacionalno suverene kulturne platforme u poslednja dva stoleća, s posebnim osvrtom na umetničke ili diskurzivne vidove njihove artikulacije, Draganu Hamoviću je u četrnaest eseja raspoređenih u sedam poglavlja pošlo za rukom da iznađe preko potrebni zajednički imenitelj u poslovično disperzivnim projekcijama srpske kulturne ideologije – kulturno samorazumevanje / kulturna samosvest.
U prethodnim studijama Hamović je već razradio potpunije razumevanje složenih interakcija između modernizma i tradicije, kao oznakâ vremenski protežnih duhovnih procesa: u modernizmu se tekovine nasleđa ne odbacuju, uprkos predominantnom uverenju, već se obnavlja interesovanje za njegove dublje ili potisnute slojeve, čiji se simbolički kapital prisvaja i preobražava saobrazno senzibilitetu, te modusu umetničkog izražavanja i, štaviše, postojanije utiskuje u telos srpske kulture. Na tragu tog uvida, već u prvom poglavlju „Srpska književnost, od nulte tačke do zenita samorazumevanja (i natrag)” Hamović pruža pregled uspostavljanja i dinamizacije književnoumetničkog modelovanja vlastitog nasleđa i konstitutivnih istorijskih narativa od početka 19. veka kao neosporive modernističke prakse. U poglavljima „Vojislav Ilić ili slovenski profil lirskog kosmopolite? i „Slovenska samosvest moderne srpske poezije? potom, na osnovu istog metodološkog nacrta, on samerava u kom stepenu su naši ugledni stvaraoci ranog i razvijenog modernizma, od Vojislava Ilića do Stevana Raičkovića, što odabirom tema, što poetičkim postulatima, što estetskom ostvarenošću, doprineli uspostavljanju i razvoju kulturne samosvesti u slovenskom civilizacijskom horizontu, saglasno ili protivno ideološkim silnicama epohe. Na sličnoj premisi o modernističkim prodorima u dubine tradicije za unapređenje metodologije istorijskog sagledavanja i poželjno, mada subverzivno, prevrednovanje ocena o stvaralačkim dometima prošlosti, autor ove studije proniče u istorijsku svest Milutina Milankovića u njegovoj fikcionalnoj i memorijskoj prozi i gradi analitički narativ o Kašaninovoj prevratničkoj intervenciji na polju književnog kanona i kulture pamćenja srpskih srednjovekovnih spomenika kulture u doba epistemološkog krivotvorenja, apstrahovanja i populistički tendenciozne interpretacije nekih od konstitutivnih činjenica kulturne istorije.
Da bi se rasvetlio dvosmeran odnos između književnosti i aktualnih ideoloških i kulturnopolitičkih premisa u sporazumno utvrđenim periodizacijskim okvirima, premešta se metodološko težište s poetičkih na kulturološka istraživanja literarnih tekstova iz domena poezije, memoarske proze, autopoetičkih zapisa i eseja. Ovaj promišljeni poduhvat podrazumeva ispitivanje modela i kulturnih praksi podstaknutih književnim tekstom, odnosno društvenim strukturama koje uslovljavaju principe i ishode vrednovanja, kako u prošlosti tako i u sadašnjosti. Rezultat toga je valjan, gusti opis kulturnih mehanizama koji oblikuju srpsku književnost tokom poslednja dva veka, ali i koje sama književna dela, kao par excellence kulturni artefakti i istoriografski izvori, stvaraju tokom legitimne smene poetičkih i duhovnih dominanti kroz vreme. Primenom te metodologije Hamović svesno ukida distancu između proučavaoca i predmeta proučavanja, smeštenih na prividno udaljenim tačkama vremenske ose, odnosno premošćuje duhovni raskorak koji je nametnuo preovlađujući istorizam, sklon krivotvorenju činjenica i relativizaciji značenja nasleđenih kulturnih simbola. Hamović, dakle, želi da posreduje pomnim iščitavanjem literarnih tekstova kao izdanaka konkretnog istorijskog okruženja, ali i kao estetskih oblika čija struktura, tematski raspon i značenja generišu i samoopisuju kulturni obzor svoga i potonjeg vremena. Glavni sadržalac te ideologije je samosvest matične kulturne zajednice u duhovno-povesnom koordinantnom sistemu koji se zove srpski kulturni prostor. Zato se udubljuje u kulturološki fundirane iskaze umetničke književnosti, publicistike i esejistike u kojima su u poslednja dva veka – shodno ideološkim predispozicijama ili predrasudama svog istorijskog trenutka – ili apodiktički autoritativno ili polemički zaoštreno formulisana stožerna mesta naše duhovne vertikale.
Ne samo da bi opravdao već i naznačio dalekosežni učinak svoje književnoistorijske strategije s revizionističkim naumom, iako naizgled u savremenoj nauci o književnosti marginalne, odlučuje se za metakritički sondirano ispitivanje kritičkog postupka i predmetnog zanimanja svojih savremenika i duhovnih srodnika, kakvi su Radivoje Mikić, s jedne, i Jovan Delić, s druge strane, i njihovo kompetentno formulisanje tradicije posredstvom pedantnog proučavanja estetskih vrhunaca moderne i savremene srpske književnosti. Istovremeno, u polemički jače intoniranim i angažovanijim esejima „Sveti Sava i početak naših sećanja? i „Šta to beše kulturni nacionalizam?, Hamović se s pravom kritički osvrće na postojeći kulturni habitus autokolonizacije i odnarođavanja, sameravajući ga sa simboličkom aurom uzornih figura srpske prošlosti odnosno delotvornim idejama o pravilnom usredsređenju srpske kulturne politike o koje se, nažalost, decenijama sistemski oglušujemo.
Demonstrirajući nesvakidašnju doslednost u svom posvećenom višegodišnjem registrovanju i ispitivanju kulturnih kao identitetskih oznaka u srpskom književnom polju, Hamović i monografijom Znaci raspoznavanja sprovodi jedinstvenu kulturno-prosvetnu misiju i zasvođuje vlastitu književnu misao.
Jana Aleksić