Pesnička poetika Oskara Daviča

01.01.14 Književna istorija

Petnaesti zbornik u okviru velikog istraživačkog poduhvata „Poetika”, Pesnička poetika Oskara Daviča, nastao je u saradnji Instituta za književnost i umetnost i Biblioteke šabačke, ostvarenoj već 2011. godine na naučnom skupu u Šapcu. Svaki ozbiljan naučni poduhvat koji se bavi poetikom ovog pisca iziskuje dodatni interpretativni napor; naime, za položaj Oskara Daviča u našoj književnoj istoriji se može reći da je bio prilično turbulentan, te da je gravitirao od potpune, ideološke afirmacije, do izrazite negacije njegovog pesničkog uspeha. Ova problematika vrlo jasno, precizno i detaljno predstavljena je u radovima zbornika. Tekstovi, shodno tome, nastoje da daju odgovor na pitanje složenosti položaja ovog pesnika u našoj književnoj istoriji. Njegova poetička heterogenost upravo je u prošlosti onemogućavala jasan sud o njegovoj poeziji, pa samim tim i danas predstavlja opreznost na koju se mora računati kada se njegovo delo posmatra u celosti.
U uvodnom tekstu zbornika, „Kad je Šabac bio dalje od neba”, prof. Jovan Delić ističe da će se o Davičovoj pesničkoj poetici govoriti „strogo i kritički”, dakle, „s ljubavlju i poštovanjem”. Ovaj nužni princip nesumnjivo je zadovoljen. Pored uvodnog teksta Jovana Delića, u okviru zbornika nalazi se ukupno dvadeset tri teksta, podeljenih u pet celina; poslednji tekst je zanimljiva autobiografska reminiscencija Milovana Danojlića („Druženje sa Oskarom Davičom”) koja nam pruža jasan i dragocen uvid u ambivalentan odnos Oskara Daviča prema novoj generaciji pesnika u drugoj polovini prošlog veka. Prva celina se bavi pretežno eksplicitnim poetičkim stavovima Oskara Daviča, razmatrajući prevashodno momente socijalnog i revolucije kao važnih komponenti njegove pre svega ranije poetike. U prvom tekstu, Jovan Delić upravo analizirajući Davičov esej „Poezija i otpori” ističe da je antinomija poezija-revolucija razarala njegovu poetiku, a nekad čak i bila „otpor velikoj poeziji”. Otpori u Davičovoj poeziji su ujedno i spoljašnji i unutrašnji.
Radovan Vučković u tekstu „Socijalna poezija Oskara Daviča” posmatra momenat socijalnog kao široko shvaćeni pojam „društvenoangažovanog pisanja o temama revolucije, pobune, tamnice i otadžbine”. On zaključuje da je Davičov čovek „nošen snažnim životnim elanom”, a da „njegova poezija nije objektivistički ili veštački neutralna”, već je pre svega nošena ličnim patosom, sa prometejskom pobunom kao važnim obeležjem svojim. Snaga subjektivnog patosa ide u nekim pesmama toliko daleko da ona gubi oznake impersonalnog pevanja karakterističnog za socijalnu poeziju. Uz jasnu i preciznu klasifikaciju tri kruga pesama ove tematske usmerenosti, vrlo je zanimljiva i važna konstatacija Radovana Vučkovića koja uočava književnoistorijsku promenu u srpskoj književnosti na planu pesama o Srbiji; autor zaključuje da Davičo raskida sa „tradicijom apstraktne domovine dalekog višeg bića kom se prinosi na oltar život”.
Tekst Slobodanke Peković, „Otkrivena ili skrivena autobiografija”, nastoji da u Davičovoj poeziji otkrije mehanizme sveprožimajućih autobiografskih iskaza koji kontinuirano prate njegovu poeziju. Oslanjajući se na pesnikove eksplicitne poetičke komentare, autorka zaključuje da se u najvećem broju njegovih pesama javlja jasna autopoetička nota, a „vezivno tkivo autobiografskog je Davičo revolucionar, bio to revolucionar proleterijata ili poetskog jezika”. Tako Davičova poezija „uvek oscilira između ja i mi, individualnosti i sveukupnosti ljudskog postojanja”.
U radu Aleksandra Petrova, „Davičova poezija tridesetih i četrdesetih godina dvadesetog veka”, složenim metodološkim pristupom se ukazuje na proces kojim nastaje Davičova poezija iz navedenog perioda – ona je rezultat sinteze avangardnih tendencija, otpora akademizmu i tradicijalnoj poeziji. Oslanjajući se na savremene ruske teorije o književnom žanru, Petrov ispituje hronotopičnost Davičovog „Detinjstva”, ali i vrlo detaljno analizira jezičke inovacije, ističući revolucionarnost ove poeme na planu izraza. Praveći razliku između Disovog i Davičovog oneobičavanja poetskog jezika, autor ukazuje na autonomnost i pesničku originalnost srpskog nadrealiste. Petrov ističe i dosad neprimećeni kuriozitet u vezi sa Davičom; anticipacija holokausta u osmoj pesmi „Hane” još jednom potcrtava neobičnu snagu njegove poezije.
Dragan Hamović u tekstu „Oskar Davičo u kontekstu pesničkog modernizma pedesetih” preispituje Davičovu ulogu i položaj u turbulentnom književnom životu tokom pedesetih godina prošlog veka. Autor ukazuje na markacionu ulogu Daviča u afirmaciji novih pesničkih snaga tog vremena (Danojlić, Miljković), oslanjajući se na komentar samih pesnika koji se tih godina uključuju u epicentar srpskog književnog zbivanja (Pavlović, Raičković, Miljković). Sa druge strane, Davičove poetičke inovacije ostavile su nesumnjiv trag na njih, kako u pogledu ispitivanja leksičkih potencijala srpskog jezika, tako i u domenu stilskih inovacija, naročito „metaforske imaginacije”. Ravnopravan prostor u autorovom tekstu ostavljen je i osvetljavanju momenta razlaza Daviča i nove pesničke struje. Markacione tačke razilaženja prevashodno počivaju na različitom shvatanju tradicije, s obzirom na to da je Davičo zanemarivao i često u ironijskom otklonu posmatrao ogromno i za modernizam krucijalno polje srpskog srednjovekovlja. Dragan Hamović razlike u ovim pogledima vrlo jasno primenjuje na motivu Srbije, upoređujući Davičove i Popine pesme.
U tekstu „Eksplicitna poetika ili: ’Angažovani krik’ Oskara Daviča”, Petar Pijanović ispituje evoluciju Davičovih književnih pogleda, ukazujući na neospornu ambivalenciju koja proizlazi iz njegovih stavova tokom višegodišnjeg stvaranja. Govoreći o „podmuklom delovanju biografije” na pesnički glas, Pijanović detaljno analizira Davičove eksplicitne poetičke komentare o automatskom pisanju, odnosa prema nadrealističkom kanonu, a potom prema ideološkim zahtevima koji dominiraju u našoj književnosti toga vremena, pojmu revolucije i autonomije pesničkog izraza. Na preseku ovih ključnih tema u Davičovoj poetici uočene su nedvosmislene protivurečnosti, najjasnije istaknute u pogledu afirmacije, odnosno negacije automatskog pisanja, kao i isticanju nevinosti reči i autonomiji pesničkog izraza i ideje osvešćenog pesnika. Složenost i promenljivost Davičovih stavova zapravo je i danak i usud pesnika koji traga za totalnošću izraza koji bi „posvedočio unutarnje biće pesme”.
„Davičo, Miljković, Ujević: jedan (ne)mogući razgovor o budućnosti poezije”, tekst je Tihomira Brajovića koji otpočinje problematizovanjem pozicije poezije u okvirima savremenih društvenih kretnji, da bi kasnije u tom svetlu ukazao na poetička razmatranja Daviča, Miljkovića i Ujevića. Brajović zaključuje da se „od Lotreamona, preko Bretona, pa do Daviča i Miljkovića kod nas” uspostavlja „jedno neformalno ali čvrsto pesničko srodstvo po izboru i uverenju, zasnovano na maksimalističkoj projekciji pesničke misije u svetu”. Kao Davičov cilj nameće se ideja „pesničkog čina kao gesta antropološke emancipacije, poetika kao progresivna i ultimativna etika svoje vrste”. U tom smeru Brajović unosi i srodne komentare Miljkovića i Ujevića o budućnosti poezije, gde se prvi uz gotovo sentenciozan pesnički slogan „Poeziju će svi pisati” približava svojevrsnom integralizmu, drugi kao nepomirljivi skeptik vidi skori zalazak i abdikaciju pesničkog delovanja; Davičovi eshatološki komentari o budućnosti poezije najčešći su u poznim zbirkama iz osamdesetih godina prošlog veka. Brajović u svom tekstu iznosi i zanimljiv pogled na Davičov odnos prema postmodernim tendencijama, otpočetim sa Liotarovim „Postmodernim stanjem” 1979. godine.
U svom revizionističkom pogledu na Bretonov „Manifest”, simbolično objavljujući tekst na šezdesetu godišnjicu prvog izdanja manifesta, Davičo ukida povlašćeni status podsvesti i vraćajući logiku u poeziju kao njen neizostavan momenat.
Aleksandar Milanović u tekstu „Davičov odnos prema crkvenoslovenskom jezičkom nasleđu” pruža vrlo zanimljiv i značajan uvid u Davičovu pesničku radionicu; njegov izrazito negativan odnos prema crkvenoslovenskoj leksici Milanović analizira na primeru njegovih esejističkih knjiga, „Poezija, otpori i neotpori” i „Rituali umiranja jezika”. U devet vrlo preciznih tačaka, autor ukazuje na Davičovo negiranje stare srpske književnosti, nazivajući ga „pukim prepisivanjem” ili, još direktnije, „kiprijanisanjem”. Crkvenoslovenska leksika u Davičovim tekstovima uvek je u službi ironije i humora, negirajući „bilo kakvu stilističku ili poetičku svrsishodnost njenog aktiviranja u jeziku poezije”, što navodi Milanovića na zaključak kako je u okviru ovog aspekta pesnik ostao ideološki zarobljen i samim tim uskraćen da isprati revolucionarni zaokret u modernom srpskom pesništvu otpočetim sa Popom i Pavlovićem.
Bojan Jović u tekstu „Crno-beli svet: Davičova ahromatska pesnička vizija u zbirci ’Pesme’ (1938)” donosi vrlo zanimljiv pogled na Davičov neobičan izbor tematizovanih kolorističkih oseta, kako u broju, tako i u njihovoj zastupljenosti. Neobičan Davičov izbor posmatran je u kontekstu vrlo složenog teorijskog polazišta, sa nastojanjem da se osvetle razlozi i dometi ovakvih vizuelnih i mentalnih percepcija u okviru zbirke. Koliko „ahromatske” boje, odnosno bela, crna i siva dominiraju nad ostalim u ovoj zbirci pokazuje i Jovićev detaljan katalog njihove zastupljenosti – hromatske boje primećujemo u tek petnaestak primera. Da je ovo rezultat Davičove dobro promišljene pesničke ideje autor potvrđuje i autorovim komentarima u eseju „Poezija i otpori”, u kom se ističe da boje obitavaju u pesnikovoj nutrini čija se raznovrsnost i ukupnost mogu prikazati „samo pesnikovim očima kao svojevrsnom metafizičkom prizmom”. Bojan Jović potom iznosi književnoistorijski presek ovog problema na nivou evropskog pesničkog nasleđa i zaključuje da se ovakva konstelacija boja može posmatrati kao Davičov signal na književnoistorijskoj ravni, odnosno kao minus-postupak na dijahronijskoj ravni u odnosu na pesnikov opus. U poslednjem segmentu svog rada Jović razmatra strukturnu i semantičku ulogu boja na konkretnim primerima u zbirci Pesme, dolazeći do zaključka da je ona „u potpunosti poetički promišljena i obeležena”.
Goran Radonjić se bavi Davičovom „Hanom” („Hana” Oskara Daviča), i to sagledavanjem stilskih mehanizama, pa bi na izvestan način bio i komplementaran tekstu Aleksandra Petrova. Radonjić se prvo fokusira na metonimijske, odnosno metaforske mehanizme u „Hani”, da bi potom osvetlio poziciju lirskog subjekta kao modernističku realizaciju teme identiteta, a „uz nju i traženje načina da se taj identitet odredi”. Potraga lirskog ja u „Hani” tako postaje potraga subjekta za samoodređenjem, ispunjena snažnim paradoksalnostima, koje se ostvaruje u susretu sa Hanom, čija pojava postaje „uzrok promijenjenoj percepciji svijeta”.
Problemom žanrovske determinacije „Hane” i „Detinjstva” bavi se Svetlana Šeatović Dimitrijević (Hana – ciklus erotskih i revolucionarnog bića). Autorka razmatra ove tekstove sa aspekta ciklizacije, i to u vrlo odgovorno postavljenom i celovitom dijahronijskom preseku koji doseže u početke 20. veka, označujući ih kao „avangardistički koncipirane celine ciklusnog tipa”. Dok je „Detinjstvo” bliže poemi, posedujući koherentne elemente, fabulativne nizove i jasno izraženu vizuru deteta, dotle je žanrovska determinacija „Hane” problematičnija; ovaj Davičov tekst odlikuju supremacija lirskog nad epskim, sižejno slabi asocijativni skokovi, kao i digresivnost i heterogenost koji je čine „lirski nestabilnim ciklusom”, a autorka iznosi vrlo jasne ciklotvorne faktore.
Jedan od najobimnijih radova u zborniku bavi se vrlo specifičnim i, čini se, nedovoljno istraženim, Davičovim postupkom. U „Ritualima preživljavanja nadrealizma: od ’Anatomije’ do ’Flore’ Oskara Daviča”, autorka Biljana Andonovska ukazuje na jednu od najneobičnijih poetičkih sklonosti ovog pesnika. Pažljivo analizirajući Davičovu ranu nadrealističku zbirku Anatomija, autorka uočava da je ona zapravo izvorište velikog broja kasnijih Davičovih pesničkih poduhvata. U tom kontekstu posmatra se kao recepcijski osujećena zbirka „koja prerasta u intertekst, fantomalni ali ekstenzivni podtekst više Davičovih zbirki”, poput Kairosa, Zrenjanina, i najviše Flore. Andonovska anatomski detaljno raslojava „Floru” kao proizvod retekstualizacije rane zbirke i iznosi važan komentar koji upozorava da se ova zbirka, ali i neke druge, više ne mogu posmatrati autonomno, odnosno u onom interpretativnom ključu koji će isključiti važnost Anatomije.
I Nedeljka Perišić u tekstu „’Flora’ Oskara Daviča” preispituje nekolike probleme kojim se bavi prethodna autorka. Preispitujući ranije komentare kritike povodom ove zbirke, autorka ukazuje na neosnovano etiketiranje Davičove zbirke kao nerazumljive i nečitljive. U svom tekstu ona upućuje na složeno prisustvo muškog i ženskog principa koji se kontinuirano smenjuju i formiraju projekciju kosmičkog principa u njoj, ali i na uspešnost često zanemarivane i negativno ocenjivane kompozicije ove zbirke.
Rad Gorana Korunovića, „Strujanje, a bez vremena: tumačenje poeme U ime bilja Oskara Daviča”, detaljna je i složena analiza ove poeme sa namerom da se donekle koriguju ranije izrečeni komentari povodom nje. Autor smatra da je Davičovo delo često posmatrano kao delo, odnosno semantički celovit i dovršen artefakt u polju kulture, te da mu je uskraćeno pravo da bude percipirano kao tekst, koji „počiva na otvorenoj dinamici označitelja”. Korunović nastoji i da tematiku poeme posmatra u jednom složenijem prepletu sistema označitelja koji ne uključuju samo elementarni erotizam, kako je to ranije isticano, već i da ukaže na primordijalne elemente prisutne u njoj, i složeni odnos polova koji izražava nemogućnost njihovog komplementiranja.
„Tropi Oskara Daviča: lirsko putovanje kroz prostor i sebe” predstavlja zanimljiv tekst autorke Slađane Jaćimović koji se bavi Davičovom pesničkom zbirkom Tropi, posmatranom u kontekstu lirizovanog putopisa. Doživljaj Afrike za lirskog subjekta nije samo jedan egzotični doživljaj, već i povod za mukotrpno preispitivanje sopstvenog identiteta. Autorka uočava da je Davičova misao ovde usmerena ka problematizaciji evropocentrizma, sukobljenog sa neobičnošću Afrike. Sa punom interpretativnom opravdanošću, Slađana Jaćimović se u svom radu poziva i na „Afriku” Rastka Petrovića, te će u jednom kratkom komparativnom pasažu istaći da u ovoj zbirci Daviča i dalje fascinira onaj avangardistički impuls koji je ukazivao na važnost primitivnog duha. Komparativni potencijal između dve slike Afrike autorka pronalazi i u erotizaciji stranog prostora, prisutnog kod oba autora. Prisustvo sumatraističkih elemenata u ovom lirizovanom putopisu svakako je još jedna od dobro uočenih osobenosti koje samo potvrđuju da je reč o jednom vrlo neobičnom i pažnje vrednom tekstu.
Mileta Aćimović Ivkov u tekstu „Pesme ljubavi i smrti Oskara Daviča” ukazuje na neraskidivu spregu motiva ljubavi i smrti u Davičovoj poeziji; njihovo prisustvo obeležava pesnikov opus. U večitoj konfrontaciji, u svojevrsnom stanju „borbe neprestane”, ovi motivi se razvijaju „od ličnog i intimnog ka nacionalnom i opštem”. Ljubav, kao jedna od centralnih figura Davičove poezije, figurira od individualnog doživljaja ljubavi prema ženi, porodici, zajednici, zemlji, ideologiji sa tendencijom da preraste u „veliku i razgranatu himnu životu”. Ivkov uočava da ovaj odnos u Davičovoj poeziji upravo podstiče „katarzični preobražaj”, „da bol olovni pretoči u zlato”, i da „pokaže kako je gest stvaralačke mašte kadar da u ponečem nadiđe plošni determinizam egzistencije”.
Tekst „Ruka smrti: poslednja pesnička decenija Oskara Daviča”, autora Marka Avramovića, predstavlja interpretativni poduhvat kojim se osvetljavaju poetičke osobenosti Oskara Daviča u njegovim poslednjim zbirkama. Autor opaža da se u okviru njih javljaju evidentne promene, kako na formalnom, tako i na tematsko-motivskom planu, u kom je najuočljivija dominacija motiva smrti. Formalno gledano, Davičova poezija u poslednjim godinama stvaranja imala je tendenciju ka sužavanju, „nepesmama koje su ipak pesme” i koje su prevashodno slikovnog karaktera.
Tema smrti predstavlja snažan zaokret u odnosu na Davičovo ranije stvaralaštvo. Autor zaključuje da se kod Daviča, naročito u poemi „Trema smrti”, javlja želja za spoznajom smrti koja, opet, nikada nije prisutna. Naročito je indikativno sagledavanje ovog motiva u kontekstu ranih i poslednjih Davičovih pesama – takav komparativni pristup otkriva nam drugačijeg Oskara Daviča.
Komparativni pristup primenjen je i u tekstu Radivoja Mikića, „Dva modela lirske autobiografije: Oskar Davičo i Branislav Petrović”. To je ujedno i prvi tekst u okviru četvrte celine zbornika. Iako na prvi pogled poetičke razlike ovih pesnika ne otvaraju mogućnost komparativnoj studiji, u odnosu ovih pesnika iskrsava zajednički momenat, a to je njihova težnja da inkorporiraju autobiografske elemente u tekst. Davičovo Detinjstvo nesumnjivo počiva na „autobiografskom sporazumu”, ističe Mikić, odnosno na potrebi da se informacije prihvate kao istinite. Takav stav potvrđuju biografske činjenice poput porekla, socijalnog statusa, geografskog položaja, istorijskih događaja itd. Ukoliko Detinjstvo posmatramo kao svojevrsnu autobiografiju, onda nju odlikuju elementi lirizacije, ali i žanrovske hibridizacije teksta, budući da se u nju upliću odlike bajke. Ovakav autobiografski koncept nikao je na vezanosti za avangardnu poetiku. Sa druge strane, autobiografski model Branislava Petrovića, primetan u tekstovima „Da vidiš čuda” i „Čistilište”, rezultat je unošenja autobiografskih iskaza „koji ima elemente karakteristične i za prozu”.
Valentina Hamović u svom tekstu „Detinjstvo u poeziji Oskara Daviča” polazi od stava da je detinjstvo jedan od stožera Davičove poezije, odnosno svojevrsni sveprožimajući element njegove proze. Ovako postavljen problem autorka je vrlo precizno i pregledno sagledala u okviru sledećih etapa: pre svega, reč je o „doživljajima iz detinjstva koje pesnik percipira kao genezu svog umetničkog delovanja”, potom potrage za „detinjstvom reči”, potom detinjstvu kao tematskoj okosnici njegovog dela i na kraju ideji „detinjstva sveta” koju autorka posmatra u okviru mitske matrice poeme „Baš-čelik”.
Mina Đurić se u okviru ovog zbornika („Davičova poetika i pesništvo od predverbalnog do deverbalizacije umetnosti”) bavila problemom Davičovog odnosa prema (ne)mogućnosti verbalnog uobličavanja, prateći Davičove poetičke stavove u nekolikim tekstovima. Autorka zaključuje da se pesnikov trijadni sistem predverbalnog (kao onog što još nije iskazano), verbalno-velarno (onog što je skazano, usmeno) i verbalno-verzalnog (onog što je napisano) poklapa sa drugim Davičovim trijadnim sistemom podsvest-predsvest-svest, i da se na taj način formira jedan složeni teorijski konstrukt koji odgovara i koji je primenljiv na Davičove ranije stihove. Nasuprot njemu, Davičo će u poslednjim godinama stvaranja ići u pravcu narušavanja „umetnosti uha” i isticanju „umetnosti oka”, pa je tako formiran trijadni sistem deverbalizacija-dezoralizacija-deverzalizacija. Ipak, Mina Đurić zaključuje da su ovi radikalni stavovi Oskara Daviča u poslednjim godinama njegovog života ipak jenjavali, što i potvrđuje odlomkom iz dela Svetlaci neslični sebi.

„Sonetogrami Oskara Daviča” rad je Sanje Paripović koji se bavi Davičovom zbirkom Trg M, sa namerom da se ukaže na složen odnos pesnika prema književnoj tradiciji, ali i na inovatorski pristup njenim normama. Autorka se bavi formalnom analizom Davičovih soneta, uočavajući da je prisutno izrazito poznavanje sonetne tradicije; tako će pesnik u velikom broju primera varirati petrarkistički ili elizabetanski strukturirani sonet. Sanja Paripović nastoji da utvrdi šta je Davičo dobio ovakvom formom, ali i kako je sonet izneo Davičove verbalne zahteve. Shodno tome, ona zaključuje da su ovakvi sonetni oblici bili pogodni pesniku da „opervaži verbalnu energiju i disciplinuje njegov izraz”.
Poslednji tekst četvrte celine, autorke Danijele Maksimović („Između poetike i politike: tragovi misli Oskara Daviča na italijanskom jeziku”), predstavlja vrlo zanimljiv tekst o Davičovom prisustvu jugoslovensko-italijanskim razgovorima u Umagu 1968. godine. Rad je utoliko zanimljiviji kada uzmemo u obzir činjenicu da su dva Davičova govora bila sačuvana na italijanskom jeziku, te da ovaj rad pruža prvi put njihove prevode. Vrlo je koristan i pohvalan uvodni deo ovog rada koji nastoji da ukaže na položaj Daviča kao autora u slavističkim krugovima u Italiji.
Svaki ozbiljan interpretativni poduhvat koji se bavi poetikom Oskara Daviča iziskuje jedan dodatni proučavalački napor; položaj ovog pesnika u srpskoj književnoj istoriji nesumnjivo i dalje oscilira, a zbornik pred nama potvrđuje da taj proces uveliko traje još od pedesetih godina prošlog veka. Radovi u okviru ovog zbornika nesumnjivo će učiniti da se Davičova pozicija dodatno determiniše i preciznije osvetli, postajući neizbežan priručnik i oslonac za svako dalje proučavanje.
Strahinja Polić