Zločinci Žrtve Posmatrači - jevrejska katastrofa 1933 - 1945

01.03.04 Alexandria press

Film "Šindlerova lista", Američka produkcija Universal 1993, režija Stiven Spilberg, trajanje:184 minuta, VHS kaseta izdanje: Millenium Video, Beograd 2001.

U vrlo kratkom roku krajem 2001 godine i u dva različita oblika, pred širom javnošću je naglašeno postala dostupna inkriminisana tema holokausta, jevrejske katastrofe iz godina II svetskog rata, kao i prethodećeg mu razdoblja. Objavljena je knjiga Raula Hilberga "Zločinci, Žrtve, Posmatrači" s podnaslovom "Jevrejska katastrofa 1933- 1945" u prevodu Gordane Vučićević i izdanju Samizdata B 92 kao i po prvi put, pred ohrabrene gledaoce kućnog videa, dospeva Oskarima nagradjivani film Stivena Spilberga "Šindlerova lista", snimljen 1993, i koji nikad nije imao bioskopsko predstavljanje, niti distribuciju u Beogradu, Srbiji i Jugoslaviji, a za čiji je uvodjenje na tržište sada zaslužan izdavač Millenium Video iz Beograda. Utoliko je zanimljivije da su se ova dva, sada s odmicanjem 21. veka može odrditi, klasična dela o turobnom i šokantnom razdoblju iz prethodnog veka, nalaze u javnosti, doduše sa značajnim i po svim parametrima neslučajnim kašnjenjem od sopstvenih originalnih pojavljivanja. Za prevod Hilbergove knjige, originalno objavljene 1992, to i može biti razumljivo, ali se u jeku ekspanzije medijske kulture savremenog filma, Oskarima ovenčano Spilbergovo ostavrenje "Šindlerova lista", holivudski finansiran, ali sa stilskog stanovišta montaže i rekonstrucije izgleda zbivanja hrabar ulazak u stravičnu temu, koja je u doba nagradjivanja 1994. godine, po nagoveštajima predstavljanja kratko najavljivan, pa potom u srpskoj sredini prećutano potisnut i docnije prepušten tek pojedinim piratskim kopijama u video klubovima.

Raul Hilberg je rodjen u Beču 1926, i do početka devedesetih godina bio je profesor političkih nauka na Univerzitetu američke države Vermont. Ličnost koja je od 1948, bila predana proučavanju gradje o jevrejskom pitanju zaplenjenom za američke arhive, iz čega je poteklo njegovo preko decenije pripremano delo "Uništenje evropskih Jevreja" koje se pojavilo 1961.

Hilbergov metod je sagledljiv i iz odlomka recenzije za najnoviju knjigu, gde Ištvan Deak u New York Review of Books naglašava autorov ton koji je "ispravan, uzdržan i nepokolebljivo objektivan." Ovi epiteti se tiču preglednosti i podelama u studiji koja čitaoca aktivira u socijalni, psihološki i istorijski vremeplov u vreme izmedju 1933, godine Hitlerovog stupanja na mesto kancelara i završnice oslobadjanja, pre svega obznanjivanja logora za masovno uništenje proleća 1945, što odredjuje tek jedan raspon. Fenomen uništenja Jevrejskih zajednica, pogotovo u zemljama baltičkog pojasa, Latviji, Estoniji i Litvaniji, ali i zasebna povest o raseljavanjima i prošlost pogroma još iz vremena carističke Rusije na tlu Staljinovog Sovjetskog Saveza čine pozadinsku dokumentarističku i spekulativnu gradju saznanja, dodatu u većim poglavljima, kao i profilisanim odeljcima Hilbergove studije.

Koristeći se dokumentovanim svedočanstvima, zabeleženim izjavama svedoka, ispovestima zločinaca, prenesenim i pripovedanim okolnostima koje su ponele žrtve, kao i sredinama srednjeEvrope, a pre svega dela Nemačke i Poljske, kao i Ukrajine, Hilberg se upravlja kao vodič kroz konformističke okolnosti mnogih posmatrača, registrator i odmereni sakupljač stvarnih činjenica. Deonice studije ne mimoilaze statističke oznake na nivou brojeva i procenata, i to ne samo nestalih i umrlih lica, već sledeći arhivske izvore i svedočenja geografskih i topografskih specifičnosti: gde su se nalazila stratišta, broj kilometara, načini ponašanja, ličnosti koje su se pojavljivale, saradnici okupatora, i pojedinosti koje nam mašineriju uništenja dočaravaju u striktnim pravnim bezbednosnim propisima. Omogućeno je praćenje pravila i slučajnosti kojima su Vermaht i SS jedinice unosile na osvojene teritorije na kojima su otpočinjale deportacije, raseljenja i na posebnim mestima putevi i železnički smerovi prema situacijama himlerovskog i gebelsovskog "konačnog rešenja jevrejskog pitanja". Podela dela o Zločincima donosi potkrepljene odeljke o samom Adolfu Hitleru, zatim o sistemu i hijerarhiji Trećeg rajha kroz raštrkano decentralizovane namere uništenja Jevreja, gde su izdvojeni arhivski zaokruženi primeri u domenima: "Establišment", zatim "Stari službenici", "Novajlije", "Lekari i pravnici", Inostrani dobrovoljci" kao i posebno upečatljiv po primerima izražajnosti i sistematske ekspeditivnosti , odeljak " Fanatici, prostaci i nosači bremena".

U ovom domenu izdvajaju se ličnosti Adolfa Ajhmana, revnosnog službenika i goniča do najmanjih slučajeva svih Jevreja koji su se sakrivali i svakako, Austrijanac Hans Rauter, vodja SS i policije u Holandiji koji je od 140.000 Jevreja uspeo da deportuje više od 100.000 što je na zapadnom delu Evrope bio najveći procenat, koji Hilberg ističe, ulazeći tek delimično u realni pakao zbivanja i nikada do kraja popisanih zajednica u Istočnoj Evropi. Primeri tamošnjih uništenja, zasebno u getima ostaju u svedočanstvima o eskaliranim vidovima streljanja i naglih, gotovo uličnih racija, sakupljanja i odvodjenja u smrt. Naglašeno je da je "jedan od razloga za zatvorena geta, plombirane vagone i tajne logore smrti bio i da se žrtve sakriju od pogleda osetljivih svedoka. Ali, takve se mere predostrožnosti nisu mogle proširiti i na zonu dejstava, gde je fizičko suočavanje zločinca i žrtve bilo neizbežno. Strelac je morao da ima otvorene oči, a iskustvo je moglo biti obeshrabrujuće."

Iznesene su u odeljku i detaljne, sačuvane pojedinosti o udaljenosti odreda od vezanih za streljanja, kao i izveštaji u kojima se nemačka komanda ogradjuje od svireposti u mestima kao što su Sluck i Minsk i jezive revnosti u uništenju koja je ostavljala oganj, nevine žrtve, pa i dečje leševe te prve, jurišne 1941. godine.U diskreto smsislu proisteklom iz istraživanja domena arhivistikle, ako i činjenica u drugom delu Žrtve gde se preispituju slučajevi mešovitih brakova, Jevreja koji su primili hrišćanstvo , neprilagodjenih grupa ili sudbine dece, otvara se diskretna nimalo tendenciozna antropološka analiza koja u praksi istorijske i političke analize zalazi u domene šireg kulturološkog pregleda holokausta i nudi materijal za današnja eksponirana istraživanja interdisciplinarnih tumačenja. Premda je Hilbergov uvid i prepletena lekcija o razdoblju masovnih ubistava i primerima nečovečnosti, stiže se do zanimljivog domena vizuelizovanja iskustva, sada zaboravljenih ili od oka fotografske i filmske kamere skrivenih prizora uništenja i osmotrene istorije u naslućenom izrazu Valtera Benjamina, kao "sveta katastrofe i nestajanja". Zamišljanje konteksta i okolnosti, kao i mnogih zasebnih specifičnosti koje su dovele do satiranja i masovnih uništenja odvode i prema okolnostima iščezavanja slika i predstava sada nestalog jevrejskog naroda i geto zajednica, zanatstva, siromaštva i potisnutosti.Istraživanje ovog tipa odmah priziva, pored Šagalovih slikarskih lirskih evokacija retke i dragocene fotografske snimke, kakve je po poljskim jevrejskim selima "štetlovima" u razdoblju posle Prvog svetskg rata radio Roman Višnjiak, ali i nebrojenim oskudnim dokumentarnim snimcima pozorišta na Jidiš jeziku kao i fonografskim materijalima muzike, radijskih drama i čitanja na jeziku i običajima koji su u nukleusima evropskih gradova i varoši činili integralni deo stanovništva još od poznog 16. veka. Bez obzira na arhaičnost primera zatvorenih jevrejskih zajednica, pogotovo u istočnoj Evropi, ovaj etnografski svet u svojoj vidljivoj unimorfornosti, zastarelim običajima i ostalim socijalnim odlikama, bio je podložan dugotrajnom i sistematskom nestajanju, na sličan način koji Hilbergova studija ulazi u godine uništenja. Bez obzira na dokumentovan socijalni protok i podrobne podatke, vrsta izmicanja, pre svega vizuelnog iščezavanja slična je odnosu koji je devetočasovni dokumentarni film o Holokaustu, "Šoa" Kloda Lancmana mogao da ponudi, filmu koji bez ikakvog arhivskog snimka ili fotografije u sadašnjosti vremena snimanja oko 1985. godine suočava mesta. lica i običaje, kao i duge pripovedne epizode u načinima uništenja. Istorijska dimenzija te kulturološke analize, od značaja za savremena prihvatanja dogadjaja za koje je Adornova rečenica "Da je posle Aušvica, poezija nemoguća", dodiruje i primere zakona degenerativnih masovnih medija, pa i pripovednog filma , koji se po recepturi pre svega predvidljivih holivudskih okolnosti, nudi kao dominanta sila za načine saznavanja pojedine žanrovski odabrane teme. Time je sticaj kritičkih opaski koji se na višestruko Oskarima nagradjeni film "Šindlerova Lista" Stivena Spilberga zbio pre svega zbog izabrane teme, medju najosetljivijim primerima činjenice koja se brojem od šest miliona žrtava upisuje i okreće u svim decenijama traganja, preispitivanja i svodjenja bilansa posle završetka Drugog svetskog rata. Spilbergova ekranizacije knjige "Šindlerov Kovčeg" Tomasa Mekenelija je , po svim pojedinostima neznatno romansiranje biografije nemačkog industrijalca iz Poljske Oskara Šindlera koji u jeku stvaranja geta početkom četrdesetih godina zaspošljava jevrejsku radnu snagu u maloj fabrici metalnih predmeta, pa potom po spoljnim instrukcijama pogonu za municiju koja, s poslovne strane nije imala praktičnog efekta. Izdvajajući iz geta mnoge u izvesnost uništenja upućene Jevrejske meštane, junak filma prelazi katarzu prvobitno ussmeren prema pokušaju zaradjivanja, iz koristoljublja i lake zarade, vremenom postaje samarićanin u pravom judeohrišćanskom značenju, gubeći ogromno stečeno bogatstvo i otkupljujući Jevreje. I pored zameranja na melodramskoj završnici pokajanja u filmu, Šindler, ako je i bilo u stvarnom zbivanju, postaje zaštitnik blagosiljan i poštovan od strane preživelih i njihovih familija. Mnoge anegdote kruže oko Spilbergovog stvaranja filma, prepuštenog s kinematografske strane upečatljivoj crno beloj tehnici koja donosi odlomke iz mogućih stvarnih zbivanja na poljskim i uopšte srednjeevropskim lokacijama, primere čišćenja geta u Krakovu i okolnosti u kojma se Šelmno, Treblinka i Aušvic pojavljuju kao topografske medje iza železničkih pruga transportnih vagona. Bez obzira na činjenice ukrštanja pristupa reditelja koji se bavio različitim sistemima napetosti, intenzitet strave i užasa i čudovišnog koji su mogli da nose Ajkule, pustolovine arheologa Indijana Džonsa ili park genetski rekonstruisanih dinosaurusa, dali su za pravo ciničnom odredjenju filma kao "Holokaust parka", kada su mnogi kritičari i javno mnjenje, kao i istoričar ideja iz književnosti Harold Blum reagovali. Ono što, bez obzira na zaplet glavnih ličnosti u "Šindlerovoj listi" odvodi celinu u vizuelno markantan spektakl su masovne scene, čekanja u kolonama, postrojavanja nemačkih vojnika i jevrejskih radnika, provlačenje jevrejskih nadzornika u getoima, racije i snimci dinamičnih uletanja i uništenja. Ove odlike pokazuju da je Spilberg pribegao uzdržanosti i emocionalnoj snazi koja je pored ostalih nagrada za režiju, film, muziku i fotografiju punktirala istorijska mesta kroz afektivno kinematografsko čitanje i rekonstrukciju dokumenata i onoga što arhivski snimci i sugerisani opisi - kakva je i Hilbergova studija - umeju da izazovu. Za primer podsećanja na vreme kada je film nastao stižu okolnosti koje su u devedesetim godinama na području bivše Jugoslavije pokazivale: prećutana nemoć kakve su satiruće opsade što je pokazalo Sarajevo ili fenomen raščišćavanja pitanja muškog stanovništa u Srebrenici 1995, koincidira su s činjenicama s kojima se, na pragu dodatnog saznanja i razumevanja nude domaćem čitaocu i gledaocu. Putem problema traumatičnog povezivanja s istorijskom istinom suočenja, ova dva primera, knjige i VHS kasete filma za kućno gledanje otvoreni su onoj svesti koja je voljna da bez zazora osmatra fenomen holokausta, njegovog istorijskog mesta i svih potonjih planetarnih rezonansi. Saosećanje i postraumatsko prihvatanje realnosti i sagledavanje uzroka su, uostalom, činjenica svačijeg, ličnog odnosa koji savladava traume i naglašava vlastite psihosocijalne moći preispitivanja društava, politike i kultura koja su se i nakoje načine odvijala u prošlosti. I onoj daljoj prošlosti, o čemu govori fenomen istorijskog Holokausta, i vremenski bližim primerima.
Nikola Suica