Osnovnu i srednju skolu završio je u rodnom gradu. Diplomirao je na grupi za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu (1949). Postao je asistent na predmetu Opšta istorija novog veka (1950). Doktorirao je kod Jorja Tadića na temi iz dubrovačke istorije (1956). Prošao je kroz sva nastavnička zvanja na Filozofskom fakultetu, i sve do penzionisanja bio šef Katedre za opštu istoriju novog veka. Proveo je godinu dana u Parizu (1957-1958) kod Fernana Brodela proučavajući istoriju Mediterana. Svoje drugo usavršavanje imao je na Institutu za evropsku istoriju u Majncu (1967-1968).
Samardžić je bio na čelu raznih ustanova i urednik publikacija, dekan Filozofskog fakulteta, dopisni i redovni član SANU, sekretar Odeljenja istorijskih nauka SANU, direktor Balkanološkog instituta, predsednik Srpske književne zadruge, glavni urednik Jugoslovenskog istorijskog časopisa. Bio je jedan od priređivača sabranih dela Slobodana Jovanovića.
Samardžić se u istraživanju prošlosti bavio razdobljem od XVI do XX veka, pokrivao je više oblasti opšte i nacionalne istorije, a bio je najviše okrenut Mediteranu, Osmanskom carstvu, balkanskom prostoru, i u tim okvirima, sudbini srpskog naroda. Počeci njegovog naučnog rada, ali i višegodišnji trud bili su vezani za proučavanje istorije Dubrovnika. To je već najavila njegova doktorska disertacija Dubrovački pesnik i diplomata Jaketa Palmotić. Krunu njegovog rada u toj oblasti predstavlja delo Veliki vek Dubrovnika (1962) u kome je na osnovu građe iz dubrovačkog i venecijanskog arhiva obradio zbivanja iz života ove mediteranske državice, vezana za XVII vek i obeležena zemljotresom 1667, ali istovremeno i bosanskohercegovačko zaleđe kao i atmosferu na prostoru Levanta.
Drugu oblast njegovog ispitivanja prošlosti predstavlja Osmansko carstvo u XVI i XVII veku. U želji da čitaocu dočara sjaj i sumrak velike imperije, on se opredelio da to učini preko biografija krupnih ličnosti koje su najbolje odslikavale epohu - vezira Mehmeda Sokolovića, sultana Sulejmana i Osmana II. Iz svega toga je proistekla trilogija u kojoj je na originalan način spojen naučni i literarni pristup: Mehmed Sokolović, Sulejman i Rokselana, i Osman. Poslednja od ove tri knjige objavljena je posthumno. Značajno mesto u tematici za koju je Samardžić pokazao veliko interesovanje, bila je prošlost Beograda, Srbije i srpskog naroda.
Napisao je više radova koji su ušli u trotomnu Istoriju Beograda a odnosili su se na vreme pod turskom vlašću, zatim nauku i književnost u oslobođenom gradu i na razna druga pitanja. Pored rukovođenja u stvaranju Istorije srpskog naroda, Samardžić je i pisac značajnih delova u trećoj, četvrtoj i šestoj knjizi koje se odnose, u prvom redu, na položaj Srba pod turskom vlašću ali i na ratove u XVIII veku, kao i odeljaka o srpskoj kulturi u XIX i XX veku. Napisao je i više eseja u kojima razmatra sudbinu srpskog naroda, duhovnu osnovu njegovih pokreta, nastojeći da u njima uspostavi vertikalu srpske istorije. Sakupio ih je u knjizi Ideje za srpsku istoriju (1989). S tim u vezi je i njegovo interesovanje za jezgro srpskog naroda, Kosovo i Metohiju, što je naročito došlo do izražaja u knjizi Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji (1989) koju je on uredio i za nju napisao predgovor. Kosovsko predanje kao ishodište svega što će kasnije doživeti srpski narod i Kosovo i Metohiju kao ogledalo uspona i padova, obradio je u drugoj knjizi posvećenoj kulturnoj istoriji Srba, Kosovsko opredeljenje (1990)
Svemu ovome treba dodati sintetički pregled iz istorije jugoslovenskih naroda do njihovog ujedinjenja koji je napisao za jugoslovensko izdanje Opšte enciklopedije Larousse. Sakupivši veliku građu prilikom svojih istraživanja, Samardžić je jedan njen deo kritički publikovao. Akta iz Dubrovačkog arhiva predstavio je u knjizi Borba Dubrovnika za opstanak posle velikog zemljotresa 1667. Arhivska građa 1667-1670. Izvore pronađene u Parizu objavio je u knjizi Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika. XVI-XVII vek (1961). Dugogodišnje zanimanje za rad Vuka Karadžića krunisao je izdavanjem njegovih Istorijskih spisa I-II a zatim izdanjem Danice za 1826, 1827, 1829, 1834 (1969) kao i Trećom knjigim srpskih narodnih pjesama. Takođe, istakao se radovima Srbija 1878, Iz srpske istorije, Pisci srpske istorije I-III, Na rubu istorije. Ostala su ne objavljena njegova izlaganja studentima posvećena istoriji istoriografije i kursevi Opšte istorije novog veka koji se čuvaju u njegovoj zaostavštini. Samardžić se intenzivno bavi izučavanjem istorije srpske istoriografije. Razmatrao je različita pitanja iz ove oblasti nastojeći da istraži mesto srpskih istoriografskih spisa u evropskim okvorima (kod Mavra Orbina), posebno se bavio problemom istorijskog u srpskim narodnim pesmama i istoriografskim radom Vuka Stefanovića Karadžića i Slobodana Jovanovića. Takođe je razmatrao i pitanja istorijske svesti u delima koja su oblikovala srpsku politiku (kod Jovana Rajića i u Načertaniju Ilije Garašanina) a čitav niz manjih studija, često prvobitno objavljenih u vidu predgovora, posvetio je svojim kolegama, savremenim srpskim istoričarima.
19.08.10 Dnevnik - Novine i časopisi
Radovan Samardžić - Veliki vek Dubrovnika
Među trudeljubivim poslenicima na složenom polju istorijskih istraživanja, akademik Radovan Samardžić (1922-1994) zauzima posebeno mesto.
Pisac izrazito negovanog stila i mislilac koji razmišlja u razmerama epoha, bio je izuzetan tumač istorije balkanskih prostora i jedan od poslednjih polihistora u onom sjajnom nizu od Jovana Rajića preko Vladimira Ćorovića do Jorja Tadića. Od njega se, stoga, s pravom očekivalo da knjigom “Veliki vek Dubrovnika” obuhvati, promisli i u sintezu sažme sva nova saznanja koja su rasuta po arhivskim dokumentima, studijama i monografijama, kao plodovima rada nekoliko naraštaja domaćih i stranih naučnika.
Ovo, bez sumnje, kapitalno delo naše istoriografije prvi put je objavljeno 1962. godine (“Prosveta”, Beograd). Kako je knjiga napisana i štampana starim pravopisom, drugo izdanje studije (Beograd, 1983) je redigovano prema novim propisima te vrste. Pored toga, izvršena je preglednija podela na glave i poglavlja, a naslovi su na nekim mestima jednostavnije stilizovani. Radi lakšeg razumevanja navoda datih na jeziku starih Dubrovčana knjiga je dopunjena posebnim Rečnikom, a u drugom izdanju su objavljeni i Registar ličnih imena i Registar geografskih naziva.
Sada, posle gotovo tri decenije, pred čitaocima se nalazi i treće izdanje Samardžićevog čuvenog dela (Zavod za udžbenike, Beograd 2010). Knjiga je podeljena na četiri veća poglavlja (Dubrovnik Dživa Gundulića, Kandijski rat, Veliki zemljotres, Dubrovnik i Kara-Mustafa), a svako od njih na nekoliko kraćih celina. Autor govori o političkoj istoriji Dubrovnika u 17. veku, sastavljenoj od onih događaja koji su odista bili najvažniji u borbi za održanje male patricijske republike. Nenadmašni kao diplomate i poznavaoci mentaliteta svih onih moćnih koji su ih okruživali (Turska, Mleci), Dubrovčani su ne samo literarnim umećem nego i političkim trudom ispisali “veliku poemu o slobodi i njenoj dragocenosti”.
Ne mali deo Samardžićevog naučnog rada bio je vezan za proučavanje istorije Dubrovnika. Svoj prvi susret sa Dubrovačkim arhivom imao je 1947. godine, kao student na Odseku za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Pod snažnim uticajem profesora Jorja Tadića, započeo je tada sistematsku pretragu velikih serija ovog arhiva. Od 1956. do 1958. boravio je u Parizu kao stipendista, slušao je predavanja Fernana Brodela o istoriji Mediterana i sistematizovao rezultate istraživača okupljenih oko časopisa “Anali” (L. Fevr,...).
U Francuskoj je završio i rad na svojoj doktorskoj tezi o znamenitom dubrovačkom pesniku i diplomati Jaketi Palmotiću. Ovu monografiju nije objavio, ali je njen najveći deo uneo u svoju najznačajniju studiju “Veliki vek Dubrovnika”. Činjenica da je Dubrovnik igrao važnu ulogu u povesti balkanskih prostora vidi se i iz drugih dela ovog uglednog istoričara: “Dubrovački poklisari u Beogradu 1665. godine” (1956), “Odnosi Bosne i Dubrovnika 1656-1662“ (1956), “Borba Dubrovnika za opstanak posle velikog zemljotresa 1667. godine“ (1960), kao i posthumno objavljenoj knjizi “Dubrovčani u Beogradu” (2007).
Uz sve pohvale na trudu da se ovo delo ponovo nađe pred čitaocima, mala primedba izdavaču što je ovako obimnu knjigu (680 str.) objavio u malom formatu i bez određenijeg rešenja korica (na omotu prethodnog izdanja predstavljena je panorama Dubrovnika). Nadamo se da je izdavanjem čuvene studije akademika Samardžića dat impuls naporima da se u dogledno vreme objavi reprezentativno izdanje odabranih dela jednog od naših najvećih istoričara, i autora velikog broja studija iz opšte i nacionalne istorije novijeg doba.
Siniša Kovačević
