V.

15.12.10 Koraci

Domaća književna javnost – posebno onaj njen segment čija se djelatnost usko veže za jednu ili više linija postmoderna kultura/američka književnost/kaleidoskopske teorije zavjere i tome slično – napokon je dočekala izlazak Pinčonovog prvenca, pod enigmatičnim naslovom V.(obavezno se piše sa tačkom, koja sama po sebi stoji kao mali zgusnuti Alef, podoban za pregršt tumačenja i sa beskonačno mnogo značenja, upravo zbog svoje infinitezimalnosti). Sam roman je suprotnost infinitezimalnoj skali veličine (504 stranice), zbog čega se gotovo pola vijeka čekalo na njegovo objavljivanje na srpskom, mada se u razloge svakako mora ubrojiti i enciklopedijsko upućivanje na razne oblasti znanja, od američke ratne mornarice pedesetih i džez muzičara istog perioda, preko premijere Posvećenja proljeća i imaginarne britanske špijunaže po obodu Mediterana pa do krvavih događaja u njemačkoj Namibiji 1922. godine. Siže, dakle, ne teče strogo paralelno, nego u drugim vremenskim osima i sa čestim analepsama, što zadatak tumačenja ovog djela samo dodatno otežava.

Glavni junaci, ako se ne baš vidno karakterisani Pinčonovi likovi mogu tako nazvati, mogli bi biti Beni Profejn, bivši mornar i nepopravljivi smetenjak iz proleterskog sloja američkog društva, i Herbert Stensil, sin tajanstveno nestalog britanskog državnog službenika Sidnija, opsjednut rekonstrukcijom istorijskih događaja. Tekst obiluje možda i pretjeranim brojem aptronima, pošto pridjev ’profane’ implicira niskost ponašanja, a imenica ’stencil’ znači mustra, šablon ili matrica; ova karakteristika romana ne pomaže mu previše da bude omiljen kod čitalaca na drugim jezicima, niti produbljuje psihološki profil likova, nego ih, naprotiv, čini pogodnijim za igru na koncima velikog lutkara Autora.

Veći dio teksta tiče se Benija Profejna i njegovih besciljnih bazanja po Istočnoj obali, ispunjenih terevenkama, neobaveznim vezama za jednu ili nekoliko noći, povremenim makljažama i obavljanjem bizarnih poslova (lov na aligatore u njujorškoj kanalizaciji, na primjer), polovinom pedesetih godina, na talasu bitničke mode razočaranja u establišment i smisao života uopšte. Odsustvo velike književne teme vrlo plastično se nadoknađuje haotičnim nizanjem scena koje su kako na tragu komičnih epova poput Otmice vitice od Aleksandera Poupa, tako i tadašnjih crtanih filmova o Tomu i Džeriju i njihovih bezopasnih lupanja po glavi i po drugim dijelovima tijela, a čak se na jednom mjestu može pročitati i kakve su posljedice upucavanja sitnom sačmom u lijevu polovinu zadnjice navedenog Stensila.

Ulaskom Herberta Stensila u radnju možemo se upoznati sa temom iz naslova – koristeći starostavni postupak zatečenog teksta ili pronađenog rukopisa, Pinčon nas obavještava da je sin u očevom dnevniku s kraja XIX vijeka zatekao zapis o tajanstvenoj V. i otkad ga je pročitao, traga za rješenjem: „Mnogo se više krije iza i unutar V. nego što je bilo ko od nas pretpostavljao. Ne ko, nego šta; šta je ona. Daj bože da nikad na mene ne dođe red da zapišem odgovor, bilo ovde, bilo u kakvom zvaničnom izveštaju.“ Stensil mlađi luta po zapadnom svijetu projicirajući moguća rješenja i gomilajući posredne dokaze, koji više pripadaju mašti nego stvarnosti. Polazeći od ključnog arhetipa da bi mu ta žena sa kojom je njegov otac možda bio u vezi vrlo lako mogla biti majka, sin slijedi dojave iz očevih dnevnika i gradi sopstvenu mitologiju, koja ironično pokazuje koliko se moderni svijet ne može rekonstruisati na mitskim obrascima prošlosti. Kroz prostor i vrijeme, V. se „dešifruje“ kao Viktorija Ren, Veronika Manganeze, Vera Meroving i protetizovani „Zli Sveštenik“ na Malti tokom Drugog svjetskog rata, gdje i umire. Stensil pod Pinčonovim rukovodstvom stvara svoju istoriografiju iz perspektive predsistemskih izučavanja, tj. sa tačke gledišta istorijskog relativizma, čime se vraća u epohu koja prethodi samim događajima. To je samo i bilo moguće poslije razočaranja u objektivnost istorije koje je nastupilo zahvaljujući strahovitom razvoju prirodnih nauka krajem XIX i početkom XX vijeka, pa se fluktuacija značenja jednog označitelja postavlja kao epistemiološki stožer jednog od glavnih likova.

Na metanarativnom nivou, Pinčon se kroz umne avanture i detekciju Herberta Stensila hvata u koštac sa nasljeđem modernizma: godina u kojoj sin dolazi do očeve zaostavštine upravo je zlatna godina modernizma –1922 – a on, eto slučajnosti, postaje punoljetan; simboli koje vidimo u štivu romana odgovaraju mistici kraja vijeka – balerina, ’grozna ljepota’ nasilja, akrobate Pikasa i Rilkea, ružičnjak, podzemni tokovi kulture, apokaliptične krize, vojno uništenje i slično. Od dekadenata preko Konrada do Džojsa i Eliota (samo na engleskom govornom području), ovo vrijeme u umjetnosti pružilo je dosta građe za Pinčonovu sumnju u samu suštinu takve simboličke proizvodnje. Da bi umakao od nepodnošljivosti, Stensil (modernista) se trudi da naseli izmaštani svijet ogledala, da živi u nekoliko vremenskih odsječaka odjednom, ili uglavnom u prošlosti, a potreba za umjetničkim stvaranjem dobija komično prostu osnovu u vidu dosade, nezaposlenosti, izgnanstva i nedostatka ljubavi.

I poglavlja vezana za sadašnjost (1955/1956. godinu) i stensilovska poglavlja (1899/1913/1919/1922) izriču nemogućnost ličnog bijega u bezličnu fikciju, a čitalac se redovno upućuje na shizoidnu podjelu između Stensilove stvarne situacije i projekcije koja mu je trenutno na detektivskoj pameti.

Odnos ovog teksta prema modernizmu ima više lica: travestiju poznatih djela iz bliže prošlosti (kao što se jasno primjećuje u grupici nadriumjetnika pod imenom Čitava bolesna družina, sa kojom se opija i tupavi Profejn); privlačnost velike prošle umjetnosti i njenu neporecivu silu, i konačno, poricanje svega iz prošlosti, uz paušalni izgovor da je to sve bilo kolektivno ludilo.

Sam lik V. otkriva nam da ima autoritarne političke simpatije od početka, a poslije veze sa jednim iredentistom postaje agent Musolinija oko 1919; čak se sreće i sa D’Anuncijom prilikom opsade Rijeke 1920, a godine 1922. može se lako dovesti u vezu sa pranacistima iz Jugozapadne Afrike. Roman na indirektan način postavlja i pitanje o saradnji i približavanju nekih umjetnika fašistima, ako starog Stensila shvatimo kao parodiju Jejtsa, a znamo da je u vrijeme začinjanja ove knjige Paund još uvijek bio na listi viđenijih saradnika totalitarne Italije. Ironično, fašistički agent V. gine na obali Malte, kao posljedica italijanskog bombardovanja i propalog pokušaja pripajanja ostrva jednoj sumanutoj ideji.

Teorije zavjere nalaze se u ovom tekstu onoliko često koliko i težnja za poretkom (koja opet ima neke iracionalne izvore, kao kod mlađeg Stensila), i parodiraju se kao oblik intrige među paranoičnim likovima koji pletu priču o čudesnoj zemlji Vajsu ne bi li prikrili tajnu o stvarnoj sudbini svijeta (ili sudbini stvarnog svijeta, informacija ima toliko da svaka jednina neizbježno povlači umnožavanje). I umjetnost i politika imaju za cilj dominaciju nad haosom, ili barem stvaranje struktura koje ga prikrivaju; prikivajući pažnju na bitne godine evropske istorije, Stensil nagovještava paranoju Hladnog rata, a istovremeno pokušava da pronađe paranoične tragove u umjetnosti s kraja XIX vijeka, bivajući sve oduševljeniji figurama špijuna i detektiva koje mu upravljaju životom. Dok se snabdijeva sve novijim i brojnijim podacima, postaje mikrokosmička slika strukture protiv koje se navodno bori, tako što se pretvara u zatvoren sistem koji za sve krize i katastrofe krivi samo jednog neprijatelja. Dok stvara metafore, on sam postaje metafora paranoje, i liči na makartijevsku Ameriku ili kasnoimperijalnu Britaniju.

Umjetničko stvaranje s jedne strane uvodi praktikante u iskušenje da se pridruže totalitarnoj vlasti, zbog moći i uticaja koji se za stvaranje tada oslobađa, o čemu u Pinčonovoj prozi postoji dosta dokaza – dominatori postoje i u vidu komandanata koncentracionih logora i u vidu industrijalaca, i režimskih autora; s druge strane, dijametralno suprotna težnja za odsustvom represije primjetna je kod nižih, proleterskih, propaličkih, kolonijalnih, manjinskih likova koji nastanjuju stranice romana, i tako stvaraju protivsilu.

Do konačnog rješenja tajne V. nećemo doći, po svemu sudeći, nikada, možda i zato što bi stvaranjem jedne decidne i razumljive metafore sam autor postao dio utvrđenih zvaničnih struktura moći, i prestao bi biti izraz pregaženih i odbačenih, prema kojima gaji toliko simpatija.

Pored proizvodnje motiva izdaje carstva, Pinčon takođe stvara metaforu istorije oličenu u V., nepristajanje na zvaničnu verziju očeva i padanje u kodifikovanu paranoično-apokaliptičnu kulturu.

Za kraj, možemo dodati parabolu koja se nalazi u četvrtom poglavlju, a tiče se plastičnog hirurga Šenmejkera: u Prvom svjetskom ratu, iako je želio da postane pilot, pa pustio i pomodne brkove, to mu nisu uslišili, pa se u Francuskoj bavio popravkom aviona i divio se pilotima. Šokiran strahotama rata, postao je plastični hirurg, i kasnije mlatio pare. Fokner je bio odbijen u Američkom ratnom vazduhoplovstvu kada je trajao taj isti rat, pa je stupio u Kanadsko; nikada nije letio u lovačkom avionu, ali je kasnije pričao društvu da su ga oborili nad Francuskom. Onda je postao pisac i takođe mlatio pare. Ironično je da je ovaj roman dobio Nagradu Zadužbine Vilijama Foknera za najbolji prvi roman godine 1963; najvjerovatnije ga nisu ocjenjivali paranoični zaštitnici lika i djela Vilijama Foknera, ili im je hipotetička aluzija promakla. Enciklopedijskih zanimljivosti kao što je ova ima na stotine, što roman preporučuje svim sladokuscima i ljubiteljima račvastih staza i proznih lavirinata.

Kao napomenu, moramo pohvaliti veliki trud prevoditeljke Nine Ivanović-Muždeke, bez čijeg pregnuća ne bismo imali ovaj čuveni roman i na srpskom jeziku. Rvanje sa ovako zahtjevnim tekstom svakako je iziskivalo dugotrajnu posvećenost i rudarski rad, ali kao konačni proizvod za nepristrasnog čitaoca svakako dolazi kao prijatan dar i model jednog izuzetno složenog fikcionalnog svijeta – čak i da nema brojnih fusnota (uglavnom nužnih za razumijevanje Pinčonove proze), roman se čita sa lakoćom, onom lakoćom koju dozvoljava autor. I to je više nego dovoljno da se prevod proglasi kvalitetnim.


Sergej Macura

02.10.10 Politika

Pinčonove romane čitamo kao primenjenu teoriju zavere, mahom zavedeni temom i strukturom Objave broja 49, dočim romani poput kod nas upravo objavljenog V zapravo barataju neodgonetljivošću priče kao svojim temeljnim razlogom postojanja
Sa likovima od Danteove Beatriče (fotokopirane u tri primerka) do Nikole Tesle, na prostorima od Malte i Egipta sve do Menhetna, s imenima junaka kao što su Jezero, Edipa, Vanderđus, Zombini, Svinjče, Ševrolet ili Prerija, Tomas Pinčon je jedini američki pisac koji parodira i svet oko nas, i samoga sebe; i hipi kontrakulturu kojoj je (ipak) odan, i predtehnološku sliku zavere.
Bez njegovih romana sa otvorenim krajem i neprohodnim vrletima zapleta paranoja se nikada ne bi etablirala kao sastavni deo masovne kulture. Uostalom, razmislite: da li bi u svetu bez Pinčona ikada bili snimljeni „Dosije iks“, „Muškarci s Menhetna“ i „Izgubljeni“?
Roman Objava broja 49 čita se kao „paranoidna fantazmagorija“, no docnija Pinčonova karijera pokazuje, bar na primeru najskorijeg dela Urođeno zlo, da ne preza od komične, gotovo stripovske, persiflaže svojih romana. Po objavljivanju šestog romana, onoliko debelog i neprohodnog koliko se od ovog pisca i očekuje, Tomas Pinčon proglašen je „apostolom nesavršenosti“. Bizarnih etiketa u, uopšte uzev, mlakoj recepciji romana Nasuprot danu bilo je napretek, a nije se prezalo ni od toga da se Pinčonovi romani nazovu – čudovištima.
Pinčona se i treba plašiti! Pinčon zastrašuje čitaoce i kritičare najpre bezmernom erudicijom, pa tek potom tipičnom sklonošću „prirodnjaka“ po obrazovanju da sludi „društvenjake“ obiljem logike i sistematičnosti. Autorka ovih redova već je „optužila“ pisca da zahteva znanja od fizike do filozofije kako bismo se uspešno probijali kroz njegove romane. Rečeno nešto kraće i grublje, Pinčon traži da budete enciklopedista: trošno ljudsko znanje on koristi sa mitotvoračkim pretenzijama.
Njegova je mitologija, doduše, pomerena prema nihilizmu, prema miniranju svih postojećih svetova umesto božanskom zadužbinarstvu: Pinčonove romane čitamo kao primenjenu teoriju zavere, mahom zavedeni temom i strukturom Objave broja 49, dočim romani poput kod nas upravo objavljenog V zapravo barataju neodgonetljivošću priče kao svojim temeljnim razlogom postojanja – premda ništa manje ne govori ni o autsajderskom bitisanju u sadašnjem trenutku i ovdašnjem prostoru, o odbijanju da se bilo kakva priča učini koherentnom.
Pinčonov prvenac nazvan varljivo jednostavno V jeste višeslojna povest o fluidnom simbolu koji predstavlja ne samo mitski ženski lik već i čitav „rezervoar“ značenja i sećanja. Herbert Stensil, čovek-matrica čiji se identitet umnožava i raslojava kao i sama njegova potraga, u senci oca (diplomate i špijuna) neumorno traga, opsesivno rekonstruišući očev život. V nije samo neuhvatljiva žena koja simbolizuje sve dobre i loše domete modernizma, već i figura obećanja smisla – obećanja da će se istorija,
koju entropija guta i obezvređuje, vratiti značenju koje je običan smrtnik u stanju da pojmi.
Nehumanost rata i nepredvidivost istorije jesu Pinčonove negativne fascinacije, a nauka je tajno oružje – odnosno, idealna a većini teško uočljiva mogućnost da se progovori o dezintegraciji vrednosti, jednako kao o koegzistenciji realnih i mogućih svetova. U predgovoru jedinoj knjizi priča Pinčon samog sebe kritikuje zbog toga što je bio sklon da tako mračno likuje nad mogućnošću masovnog uništenja i potpunog ne stanka sveta. Tom prilikom je u svoje rane uticaje ubrojao Nabokova, Beloua, bitnike i Džejmsa Bonda, što dodatno svedoči o bizarnoj širini njegove inspiracije.
Roman V je popravni ispit ranog Pinčona pripovedača, ali i maestralna najava Duge gravitacije, manično-histerične enciklopedijske pripovesti smeštena u vreme Drugog svetskog rata. V je, isto tako, i prva prava tajna na meniju američke postmoderne proze. Stara priča kaže da se čudovište može pobediti samo tako što ćete ga – pojesti; tako ga pobedimo, ali tako i ono postane deo nas. Eto jednog od načina kako se izboriti sa V – prvim slovom abecede Pinčon.

Vladislava Gordić-Petković

09.09.10 Beta

Izdavačka kuća "Čarobna knjiga" iz Beograda objavila je roman "V." američkog pisca Tomasa Pinčona.
”Roman predstavlja putovanje u svet kojem svaki čovek s vremena na vreme pripada, ali čiji deo ne želi da bude, svet paranoje i otuđenosti”, saopštio je izdavač.

U središtu priče je tajanstvena, neuhvatljiva žena s inicijalom V, opsesija jednog od glavnih junaka romana, koja se nasumično pojavljuje na raznim mestima i u raznim periodima s kraja 19. i prve polovine 20. veka.

Tragajući za njom, na momente stvarnom, na momente samo opsenom, glavni junak otkriva čitaocima panoramu 20. veka, u kojem nijedna priča ne vodi nikuda, a pojedinac ostaje suočen sa sobom u krajnje otuđenom svetu.

Pinčon (1937) uprkos slavi nikada nije dao ni jedan jedini intervju, ne pojavljuje se na televiziji, ne prisustvuje promocijama svojih knjiga, a jedine objavljene fotografije tog pisca datiraju iz njegovih studentskih dana.

Godine 1997. uspela je da ga uhvati ekipa Si-En-Ena (CNN) koja ga je mesecima pratila. Prinčon je pristao na razgovor s njima pod uslovom da se snimak nikada ne objavi.

Pristao je, takođe, da pozajmi glas samom sebi u jednoj od epizoda animirane serije "Simpsonovi", u kojoj se njegov lik pojavljuje skrivenog lica, ispod papirne kese.

Iz života misterioznog pisca poznati su samo detalji, da je studirao aeronautiku i književnost na Univerzitetu Kornel, da je vojni rok odslužio u mornarici i da je radio za kompaniju "Boing".

Svetsku slavu stekao je romanom "Objava broja 49" koji je objavljen 1966. godine. Na srpskom jeziku objavljen je, takođe, u izdanju "Čarobne knjige", u prevodu Davida Albaharija.