Umetnost preživljavanja

01.09.05 Republika

U okviru projekta "Društveno-razvojne mogućnosti Srbije u evropskim i svetskim procesima" Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, kao i šireg empirijskog projekta OXFAMGB-kancelarija Beograd, pod nazivom "Romska naselja, uslovi života i mogućnost integracije Roma u Srbiji", nastala je ova knjiga (recenzenti Sreten Vujović i Nebojša Popov) u kojoj koautori razmatraju poreklo, identitet i naselja Roma u Srbiji, mogućnosti njihove što punije integracije u srbijansko društvo (G. Bašić), kao i uslove života romske porodice u Srbiji (B. Jakšić). Do rezultata se došlo ozbiljnim terenskim istraživanjem, a uporedo su korišćeni i drugi izvori (državni popisi i javne publikacije) kao i ranija literatura o Romima na ovim prostorima.
Romi su, opšte je poznato, visoko deprivirana i socijalno marginalizovana etnička grupa o kojoj postoje najrazličitiji stereotipi od kojih su najčešći oni koji upućuju na bedu, prljavštinu i asocijalni vid ponašanja. Socijalna distanca koja se usled toga prema njima javlja neretko poprima formu etničke isključivosti, mržnje, pa i ogoljenih vidova rasizma. Nedavni slučaj ogorčenog protesta žitelja novobeogradskog bloka 45, protiv postavljanja higijensko-sanitarnih kontejnera za Rome koje gradska vlada ima nameru da raseli sa njihovih neuglednih, ubogih i nehigijenskih staništa (poput onog ispod "Gazele" npr.), nedvosmisleno je pokazao netrpeljivost neromske populacije prema Romima, usudio bih se da kažem da se čak radilo i o nedvojbenom rasizmu većine protestanata. Upravo zbog takvih stavova, ovo istraživanje je imalo za cilj da naučno osvetli puteve i načine kako da Romi postanu ravnopravni i ekonomski nezavisni građani Srbije, a ne samo predmet društvene brige i problema (policija, centri za socijalni rad, humanitarne nevladine organizacije i sl.).
Da bi se uopšte moglo govoriti o socijalnoj, ekonomskoj i kulturnoj integraciji Roma u srbijansko društvo, bilo je potrebno prvo sagledati trenutno stanje romske porodice i uslova u kojima ona živi. Iako o Romima vlada mišljenje da su večite selice, tj. da žive nomadskim i čergarskim životom, ovo istraživanje jasno pokazuje da je danas od takvog shvatanja romskog života ostao puki mit: čak 85 odsto Roma već nekoliko decenija ima stalno stanište, uglavnom u gradovima, najčešće na njegovim obodima i u predgrađima. Romske mahale su se naime zadržale u mnogim gradovima a u nekim se nalaze maltene u samom gradskom središtu što je posledica prirodnog širenja gradova. Samo jedna četvrtina Roma u Srbiji živi na selu i oko sela, ali i oni tu žive kao sedelačko, a ne kao stalno migrirajuće stanovništvo. U najvećem broju slučajeva Romi u Srbiji žive u lošim stambenim uslovima (kuće sagrađene od otpadnog materijala, bez struje i tekuće vode, često sa samo jednom prostorijom u kojoj žive po tri generacije), obrazovanju, odnosno redovnom školovanju dece sami Romi gotovo da ne poklanjaju nikakvu pažnju pa je čak 70 odsto Roma nepismeno, što je izuzetno visok postotak. Nepismenost i neobrazovanost su, dakako, samo posledice teške materijalne situacije u kojoj se oni nalaze pa je i ovaj vrlo važan kanal socijalne promocije za svakog pojedinca i socijalnu grupu (osim što su etnička, Romi su i socijalna grupa) za Rome zatvoren. Stoga neki teoretičari izvlače logičan zaključak da se Romi zapravo nalaze u začaranom krugu bede: nisu uključeni u rad zato što nisu školovani, a nisu školovani zato što nemaju uslove za školovanje jer im roditelji ne rade i nemaju izvore prihoda neophodne za sticanje školskih kvalifikacija. Zanemarljiv procenat Roma ima stalni radni odnos u nekom preduzeću ili ustanovi. Većina radi (ako uopšte nešto radi) sezonske poslove (poljoprivreda, građevinarstvo) ili se bavi sitnom trgovinom i preprodajom, skupljanjem stare hartije i sl. Mnogi mladi Romi kako bi preživeli svesno ulaze u kriminalne vode baveći se podvođenjem, sitnijom krađom i švercom najrazličitijih vrsta i obima.
Zbog ovakvih uslova života vrlo je teško izvršiti punu socijalnu integraciju romske populacije, između ostalog i zato što je vekovna diskriminacija okruženja prema njima, kao i socijalna segregacija, ostavila dubokog traga na romski mentalitet. Konstantni pritisci okruženja da Romi prihvate kulturu i običaje sredine u kojoj žive, ako žele bilo kakvu komunikaciju sa njom, stvarali su kod njih prirodan otpor, zatvaranje u sopstveni kulturni habitus i prihvatanje samo nekih delova kulturnog obrasca sredine u kojoj su živeli, i to onih za koje su bili sigurni da neće voditi procesu asimilacije. Zbog zatvorenosti prema novim spoznajama, Romi u Srbiji (i drugde u svetu!) ostali su van civilizacijskih i modernističkih tokova postavši robovi sopstvene okamenjene, patrijarhalne tradicije koju su baštinili od svojih predaka.
Bez pomoći države i njenih organa, ekonomsko-socijalna integracija Roma koja neće voditi asimilaciji i nacionalnoj negaciji nije moguća. Autori smatraju da na osnovu anketa koje su vršili među samom romskom populacijom ima osnova za izvesni optimizam jer i Romi uviđaju svoju socijalno-ekonomsku zaostalost koja vodi u pravu pravcatu katastrofu za buduća romska pokolenja. Stoga se i oni i njihove organizacije, kojih je svakim danom sve više i koje brinu o tome da njihovi sunarodnici budu akteri velikog emancipatorskog procesa, zalažu za veće društveno angažovanje u pogledu poboljšanja stambenih i ekonomskih uslova Roma, njihovog kulturnog i zdravstvenog prosvećivanja i nadasve redovnog školovanja mladih romskih generacija. Samo sticanjem školskih kvalifikacija mladi Romi se mogu ravnopravno zapošljavati u privredi i van nje i odatle crpeti izvore prihoda za pristojnije izdržavanje svojih porodica.Ovaj rad je na naučno fundiran način osvetlio moguće puteve romske emancipacije i ukazao na pravce i strategiju delovanja države, odnosno društva, ali i nevladinih organizacija koje se bave pitanjem emancipacije Roma i samih romskih udruženja i organizacija. Posebno je pohvalno to što knjiga sadrži potpun naučni instrumentarij, što je data obimna literatura o Romima te na nju upućen zainteresovani čitalac i, naposletku, istraživanje je prevedeno na (korektan!) engleski jezik (prevela dr Ivana Spasić) što u našoj društvenoj nauci (osim obaveznih dajdžest rezimea) dosad nije bio običaj.

Zlatoje Martinov