Top, vojnik i sećanje - Prvi svetski rat i Srbija 1914-2009

01.09.15

Vojnoistorijski glasnik

Knjiga Top, vojnik i sećanje. Prvi svetski rat i Srbija 1914-2009, jeste prerađena i dopunjena doktorska disertacija koju je Danilo Šarenac, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju u Beogradu, odbranio na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu krajem 2011. godine. Reč je monografiji u kojoj je Šarenac svoja istraživačka interesovanja usredsredio na tri zapostavljena problema u srpskoj istoriografiji, inače, bogatoj literaturom o Prvom svetskom ratu. U tri celine, autor je analizirao ulogu artiljerije u srpskim ratovima 1912-1918, propast srpskih regruta 1915. te načine na koji je Prvi svetski rat bio prisutan u kolektivnom sećanju u srpskoj javnosti od njegovog završetka do 2009. godine.
U prvoj celini svoga rada karakterističnog naziva Top (str. 25-117) Šarenac je, polazeći od ostvarenog tehničkotehnološkog napretka, ukratko predočio razvitak moderne artiljerije i ulogu koje je ona stekla u evropskim armijama na prelazu 19. i 20. veka da bi potom iscrpno prikazao politički, vojnički i ekonomski kontekst koji je odredio tzv. „topovsko pitanje“ (1904-1906) tj. modernizaciju srpske vojske nabavkom modernog artiljerijskog naoružanja. Analizirajući ulogu artiljerije u ratovima koje je srpska vojska vodila od 1912. do 1918. Šarenac je, osim vojnotehničkog aspekta uvođenja modernih artiljerijskih oruđa, ukazao i na njihovo dejstvo na moral srpskih vojnika, svojevrsnu brutalizaciju smrti uslovljenu topovskim dejstvima, nastanak srpske protivavionske artiljerije, probleme uzrokovane nestašicom municije te gubitak srpske artiljerije prilikom povlačenja kroz Albaniju krajem 1915. godine. Ono što dolazi do izražaja jeste autorovo nastojanje da prikaže načine na koje je moderno ratovanje, u kome je artiljerijsko naoružanje imalo naročito važnu ulogu, obeležilo iskustva srpskih vojnika ne samo u borbi već i u od nosu prema životu i smrti. Drugo poglavlje pod nazivom Vojnik (str. 119-151) posvećeno je razmerama vojnih gubitaka srpske vojske tokom Prvog svetskog rata na primeru 40.000 srpskih regruta mobilisanih u jesen 1915. godine. Krajnji vojni napor Srbije uslovio je 1915. regrutaciju mladića starih između 17 i 19 godina kako bi se, nakon povlačenja vojske iz zemlje, sačuvalo ljudstvo neophodno za nastavak ratovanja. Ipak, prilikom evakuacije srpske vojske preko Albanije, usled loše organizacije, značajan broj srpskih regruta stradao je od gladi, bolesti i fizičke iscrpljenosti. Pokušaji da se utvrdi odgovornost vojnih rukovodilaca nisu, međutim, dali zadovoljavajuće odgovore dok je ovo traumatično iskustvo postepeno potisnuto iz dominantnog narativa o Prvom svetskom ratu. U trećem poglavlju Sećanje (str. 153-274) autor je analizirao kolektivno sećanje na iskustvo Prvog svetskog rata u Srbiji koje je u rasponu od 1918-2009. menjalo svoj sadržaj. Istakavši teškoće koje su pratile privikavanje preživelih ratnika na mirnodopski život, autor je analizirao stvaranje njihovih veteranskih organizacija među kojima je najznačajnije bilo Udruženje rezervnih oficira i ratnika koje se tokom čitavog međuratnog razdoblja zalagalo za očuvanje državnog jedinstva i nacionalnih ideala. Udruženje je u svome delovanju značajnu pažnju posvećivalo obezbeđivanju beneficija prilikom penzionisanja i zapošljavanja svojih članova kao i materijalnom zbrinjavanju ratnih invalida, siročadi te porodica poginulih ratnika. Ova nastojanja krunisana su donošenjem Zakona o nosiocima Karađorđeve zvezde sa mačevima (1931) koji je zakonski uredio socijalne i materijalne privilegije prava veterana i njihovih porodica. Konačno, udruženje je značajnu pažnju posvećivalo čuvanju sećanja na pale saborce u ratovima 1912-1918. godine te je autor prikazao rad na prikupljanju istorijske građe kao i podizanje odgovarajućih memorijalnih građevina. Pored simboličkih poruka sadržanih u pojedinim spomenicima, autor je analizirao i društveni kontekst (različiti politički pritisci, suprotstavljena ideološka shvatanja, nedostatak materijalnih sredstava) u kome se odvijalo stvaranje srpskih „mesta sećanja“ na Veliki rat. Izdvojivši nekoliko karakterističnih spomenika (Spomenik braniocima Beograda – Novo groblje, crkva Ružica na Kalemegdanu), on je odgovarajuću pažnju posvetio i ulozi vojničkih grobalja (na primeru srpskog vojničkog groblja u Tijeu pokraj Pariza) u negovanju sećanja na Veliki rat kao i podizanju Ratničkog doma u Beogradu 1932. godine. Šarenac je analizirao i „vojničke hadžiluke i međunarodne posete“ sličnim veteranskim udruženjima kao i unutrašnju krizu koja je potresala udruženje krajem 1930-ih i koja je bila povezana sa brojnim finansijskim zloupotrebama.
Nastojeći da ukaže na dominantne činioce koji su determinisali odnos prema Prvom svetskom ratu u kolektivnom sećanju tokom postojanja socijalističke Jugoslavije (19451989) autor je istakao dva karakteristična procesa – potiskivanje sećanja na Veliki rat uspostavljanjem novih „mesta sećanja“ vezanim za narodno-oslobodilački rat i revoluciju kao i međusobno preplitanje sećanja na dva svetska rata, koje je došlo do izražaja u zakonskom izjednačavanju nosilaca Karađorđeve zvezde sa nosiocima partizanske Spomenice iz 1941. godine ili pak snimanju igranog filma Marš na Drinu 1964. godine. Počevši od 70-ih godina 20. veka nastupilo je oživljavanje interesovanja za Prvi svetski rat koje je sredinom naredne decenije doživelo kulminaciju. U tom procesu autor je, kao najznačajnije, izdvojio publikovanje romaneskne tetralogije Vreme smrti (I-IV, 1971-1979) književnika Dobrice Ćosića, zbornika svedočanstava preživelih ratnika pod nazivom Golgota i vaskrs Srbije (1971) i Solunci govore (1979), postavljanje predstave Solunci govore koja je u Narodnom pozorištu u Beogradu izvedena više od 460 puta tokom deset godina (1981-1991) te podizanje Spomenika braniocima Beograda na Dunavskom keju u Beogradu 1985. godine. Konačno, autor je svoje izlaganje okončao kratkim prikazom sećanja na Prvi svetski rat u postsocijalističkoj, odnosno, tranzicionoj Srbiji (1989-2009).
Osim arhivskih izvora pohranjenih u Vojnom arhivu, Arhivu Jugoslavije, Arhivu Srbije te Istorijskom arhivu Beograda, autor je svoje istraživanje utemeljio na onovremenoj štampi, objavljenim zbornicima dokumenata te brojnim memoarskim i dnevničkim zapisima savremenika Velikog rata. Polazeći od pristupa karakterističnih za noviju svetsku istoriografiju o Prvom svetskom ratu, pre svega, teorijskih shvatanja društvene i nove kulturne istorije kao i istorije sećanja (naročito razvijene discipline u francuskoj istoriografiji), Šarenac je, u svome faktografski bogatom radu, analizirao pojedine karakteristične probleme sagledavajući ih u kontekstu evropske istorije. Među njima, on je istakao motive nacionalne apologetike i martirologije koji su, ne samo u Srbiji već i u mnogim evropskim zemljama, umnogome obeležili kolektivno istorijsko sećanje na Prvi svetski rat. Budući da rat i potonje sećanje na njega interpretira sa stanovišta njihovog uticaja na kulturu kao celinu ljudskih iskustava, Šarenčev teorijsko-metodološki pristup zavređuje naročitu pažnju. U mnoštvu naučnih i, još više, publicističkih publikacija objavljenih povodom obeležavanja stogodišnjice početka Prvog svetskog rata, knjiga Danila Šarenca zauzima naročito mesto – reč je o zanimljivoj i moderno koncipiranoj knjizi, napisanoj čitkim i stilski lepo oblikovanim jezikom, koja nesumnjivo predstavlja jedno od najoriginalnijih istoriografskih dela o Velikom ratu.
dr Mihael Antolović

01.10.14 Tokovi istorije

U susret stotoj godišnjici početka četvorogodišnjeg velikog krvoprolića 1914–1918. objavljen je veliki broj naučnih i publicističkih radova o ratu koji nije uspeo da ostane Veliki, već je usled procesa koje je pokrenuo u istoriji ostao ubeležen kao Prvi svetski rat. Jedva da se ispunilo dvadeset godina od njegovog kraja, a svet je bio suočen sa novim svetskim ratnim vihorom, koji su pokrenuli upravo oni koji su bili na gubitničkoj strani. U srpskoj istoriografiji još jedan prilog obeležavanju stogodišnjice Velikog rata dao je istoričar Danilo Šarenac, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju u Beogradu. Monografija Danila Šarenca se sastoji od Predgovora, tri velike tematski naslovljene celine (Top, Vojnik, Sećanje), Zaključka, spiska izvora i literature i registra ličnih imena. U okviru ovih celina, po kojima je monografija uspešno i nazvana, nalazi se niz manjih poglavlja, takođe tematskih naslovljenih. U prvom delu monografije, nazvanom Top, analizirano je i prikazano mesto i značaj artiljerije u srpskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata. Autor je sažeto prikazao istoriju srpske artiljerije od Karađorđevog ustanka 1804. godine do početka Prvog svetskog rata, te ukazao na veliku pažnju koju je ovom rodu armije posvećivala srpska vojska i država. Industrijski nerazvijena srpska država je tokom XIX veka ulagala velike napore da ostvari sopstvenu proizvodnju topova i u tom pogledu tehnički osavremeni svoju vojsku. Osnivanje topolivnice u Kragujevcu sredinom veka za kratko je zadovoljilo potrebe njene vojske u artiljeriji. Međutim, kako se svet ubrzano industrijski modernizovao, što je pratilo i usavršavanje tehničke opreme ondašnjih imperijalnih vojski, topovi koji su izrađivani u Kragujevcu vrlo brzo su postali zastareli u poređenju sa modernim armijama doba imperija. Srbija nije imala industrijsku bazu na kojoj je mogla da unapredi proces proizvodnje svojih topova, zbog čega se od kraja osamdesetih godina XIX veka okrenula kupovini modernih artiljeriskih oruđa u inostranstvu, u prvom redu u AustroUgarskoj i Francuskoj. Zbog skromnih finansijskih sredstava Kraljevina Srbija je morala dodatno da se zadužuje kako bi pratila tehničku modernizaciju ostalih evropskih vojski. Skupo plaćeni, topovi su u siromašnoj srpskoj državi, poštovani inače i ranije zbog svoje ubojne moći, od kraja XIX veka postali još cenjeniji, tako da je njihov eventualni gubitak u rat nim sukobima povlačio najteže kazne za starešine pod čijom su nadležnošću bili korišćeni. Poslednja velika nabavka najmodernijih artiljerijskih oruđa od 75 mm obavljena je tokom prve decenije XX veka u Francuskoj u fabrici Šnajder-Krezo. Autor je podrobno prikazao istorijat ove nabavke i sve komplikacije koje su je pratile u spoljnoj i unutrašnjoj politici Kraljevine Srbije, budući da je kupovina topova u Francuskoj ujedno činila deo političke emancipacije Srbije od moćne Austrougarske monarhije. Valjanost francuskih topova se pokazala u potonjim balkanskim i Prvom svetskom ratu, kada su ostvarili odlične rezultate u borbama srpske vojske sa protivničkim armijama i utvrdili položaj legendarnog oružja moderne srpske armije. Autor je razložno primetio, na osnovu korišćenja bogate strane literature, da se ni artiljerijska oruđa Centralnih sila, u prvom redu topovi nemačke fabrike Krup, nisu ništa gorim pokazali u borbama u odnosu na francuske topove. U poređenju sa ulogom topa, Danilo Šarenac je u drugoj velikoj celini obradio mesto i položaj vojnika u srpskoj armiji tokom Prvog svetskog rata. Srpska vojska se već u vreme prvih velikih borbi na Ceru 1914. godine suočila sa ne malim gubicima u ljudstvu, kao i ostale ondašnje velike armije Antante i Centralnih sila. Ipak, dok je deo zaraćenih strana mogao unekoliko da se tokom rata oslanja na upotrebu tehnike u cilju štednje ljudstva (na primer Nemačka, Francuska) ili na mogućnost upotrebe ogromnog broja stanovnika u popuni proređenih jedinica (poput Rusije), u slučaju Srbije oba navedena činioca bila su prilično ograničena. Upotreba tehnike niukoliko nije mogla da zameni utrošak ljudstva, s obzirom da je i ono savremene artiljerije što je posedovano bilo nedovoljno u odnosu na austrougarske kapacitete, te je čuvano „kao oči u glavi“, često i na štetu pešadije kao osnovnog roda vojske. Da bi odgovorila potrebama popune vojnih efektiva, srpska vrhovna komanda je tokom prve dve ratne godine nekoliko puta na oružje pozivala regrute koji na osnovu godine rođenja nisu bili, po ondašnjim srpskim zakonima, stasali za služenje vojnog roka. Pošto je prikazao sistem popune srpske armije sa teritorije pretkumanovske Srbije i sa teritorija Stare Srbije i Makedonije, te upotrebu ovih vojnih efektiva tokom 1914, autor je isrpno analizirao žalosnu sudbinu regruta (njih oko 40.000) pozvanih pod zastavu prilikom povlačenja srpske vojske i dela naroda iz Srbije u jesen i zimu 1915. godine. Radilo se o regrutima rođenim između 1896. i 1900. godine, koji u srpskoj armiji nisu uživali status redovnih vojnika, tako da su vojne i civilne vlasti pokazale vrlo malo obzira prema njihovom organizovanju i uključivanju u okvire redovnih vojnih jedinica. Posledica je bila veliko stradanje ovih mladića, pogotovo tokom albanske golgote srpske vojske u zimu 1915/16. godine. Zbog neorganizovanosti i nemara vojnih i civilnih vlasti, najveći deo njih je umro od gladi i smrzavanja u Albaniji. Autor je zaključio da tačan broj umrlih nikada nije ustanovljen, ali da se brojka od 40.000 ne može prihvatiti, jer toliki broj, prema svedočenju relevantnih izvora, nije ni napustio Srbiju krajem 1915. godine. Propast srpskih regruta nije prošla olako kod izbegličke srpske javnosti, koja nije toliko zamerala njihovo zlostavljenje od strane italijanske komande u Albaniji koliko „ponašanje srpskih vojnih i civilnih vlasti“ tokom evakuacije kroz albanske gudure. Već februara 1916. grupa narodnih poslanika je podnela interpolaciju ministru vojnom o sudbini regruta, što je ubrzo podstaklo pokretanje prve istrage o propasti srpskih mladića. Zbog raznoraznih političkih pritisaka, istraga nije do kraja završena, te se pitanje proteglo u nekoliko narednih godina kroz još dve istrage nadležnih organa. Iako nikada do kraja nije istraženo, autor je zaključio da je pitanje propasti regruta i krivice nadležnih povremeno „ipak, diskretno iznošeno u javnosti“. Odista, pitanje propasti regruta u zimu 1915. je ostalo dugo skrajnuto ne samo u javnosti nego i u srpskoj istoriografiji, iako nije bilo nepoznato. Treću i ujedno najveću celinu monografije, naslovljenu kao Sećanje, čine analiza i prikaz mesta i položaja topa i vojnika u istorijskom sećanju srpskog naroda od kraja Prvog svetskog rata do 2009. godine. Autor je obradio rad najvećih udruženja oficira i vojnika između dva svetska rata, te posebno analizirao ulogu i uticaj najvećeg među njima – „Udruženja rezervnih oficira i ratnika“, i njihovog dugogodišnjeg vođe pukovnika Milana Đ. Radosavljevića. Takođe, obrađeni su i spomenici, odnosno simbolika koju su predstavljali kroz odavanje priznanja srpskim topovima i vojnicima u borbama iz Velikog rata. Posle Drugog svetskog rata primetno je osetno potiskivanje mesta i značaja srpske vojske u Prvom svetskom ratu u socijalističkoj Jugoslaviji, prvenstveno usled antisrpske politike novih komunističkih vlasti, ali i zbog zaborava, koji je u izvesnom smislu bio prisutan već u međuratnom periodu. Ironično, baš pod jugoslovenskim komunističkim režimom snimljen je film „Marš na Drinu“, najbolji srpski film o srpskoj vojsci u Prvom svetskom ratu, što je autor takođe obradio u okviru celine Sećanje. Danilo Šarenac je uspeo da sve tri celine poveže u jednu monografiju i kroz pripovedanje o topu i vojniku ukaže na ulogu i mesto koje su nakon rata i jedan i drugi činilac srpske vojske imali u istorijskom sećanju srpskog naroda. Prvo bez drugoga ne biva, a oba ne idu bez trećega. Dok je prva celina uglavnom obrađena u srpskoj istoriografiji, dotle druga i treća unose nova saznanja u nju. Ipak, u okviru druge celine, pored nemarnog odnosa srpskih vlasti prema regrutima, nije bilo zgoreg da se opširnije prikaže srpski vojnik kao istinski heroj Velikog rata, uglavnom neukaljan u izvršavanju svojih ratničkih dužnosti. Time bi, čini se, slika srpskog vojnika u ovom ratu bila potpunija, pogotovo što bi još više razjasnila elegije koje su mu pisane i pišu se i današnjih dana (a deo su kulture sećanja), a koje, pored svih njegovih mana, nisu bez osnova. Naprotiv.

Aleksandar LUKIĆ