Tekstualno (ne)svesno Grobnice za Borisa Davidoviča

12.08.09 Polja

Tokom pola veka, koliko je u srpskoj književnosti prisutno delo Danila Kiša, napisanoje i objavljeno preko 3500 bibliografskih odrednica u kojima kritičari, teoretičari i istoričariknjiževnosti pokušavaju da iz različitih uglova protumače delo ovog autora. Više od četrdesetgodina srpska nauka o književnosti osporava i brani, analizira i opisuje Grobnicu zaBorisa Davidoviča, zbirku koja je izazvala verovatno najviše sporova, nesporazuma, zabunai kontroverznih mišljenja i ocena u novijoj srpskoj književnosti. Književna kritika i nauka oknjiževnosti na samo da analiziraju tekst ove knjige, već se, zbog njene prirode, bave i istraživanjemuzroka koji su doveli do nastanka zbirke, konteksta u okviru kojeg su ove pričepozicionirane, kao i dugoročnim uticajima i posledicama koju je Kišova zbirka pripovedakaizazvala. Baviti se delom Danila Kiša danas predstavlja koliko veliki izazov, toliko i istraživačkirizik. Na ovom analitičkom putu istraživač može lako da zaluta na stranputice klišeakišologije, na polje već rečenog, podrazumevanog ili pak banalnog, ali takođe može da senađe i na području istrošenih dilema kao što su: braniti ili osporavati, biti tužilac ili advokat,spaliti Kiša ili ne. S obzirom na svoju polisemičnost i višesmernost, proza Danila Kišapodložna je različitim pristupima koji se kreću na vertikali od osporavanja do idealizacije ina horizontali od čisto književnih, preko socioloških i ideoloških, pa sve do feminističkih ipolitičkih proučavanja i čitanja. Prvu deceniju XXI veka obeležilo je naizgled sistematskoobnavljanje istraživanja koja se na različite načine koncentrišu oko Grobnice za Borisa Davidoviča.Tokom proteklih godina srpska kultura dobila je nekoliko knjiga koje na različitenačine svoj predmet istraživanja nalaze u ovoj Kišovoj zbirci: od pamfletskoskandalozneknjige Nebojše Vasovića Lažni car Šćepan Kiš, koja nas vraća na čuvenu polemiku KišJeremić,preko nedovoljno zapažene knjige mladog autora Vladimira Zorića Kiš, legenda i priča,pa do aktuelnih studija poput knjige Igora Perišića Gola priča i knjiga Dragana BoškovićaIslednik, svedok, priča i Tekstualno (ne)svesno.
Studija Tekstualno (ne)svesno Dragana Boškovića prošle je godine objavljena u okviruedicije Moderna tradicija izdavačke kuće „Službeni glasnik“, koja formatom i koncepcijompodseća na odličnu, ali nažalost ugašenu biblioteku Pojmovnik istog osnivača i urednikaGojka Tešića. Dragan Bošković svojim dvema knjigama ispoljava jasnu istraživačku usmerenostka delu Danila Kiša. Dok u prvoj knjizi Bošković, preko analize Peščanika i Grobniceza Borisa Davidoviča opisuje i interpretira gotovo celokupno pripovedačko delo Kišovo,hermeneutički mu pristupajući iz perspektive istražnog postupka, koji je samo Kišovo deloponudilo kao moguću metaforu saznanja, u Tekstualnom (ne)svesnom predmet proučavanjai analize je sužen na Grobnicu za Borisa Davidoviča i tu Bošković zauzima drugačiju polazišnutačku, naime, preko intertekstualne analize pripovedaka pokušava da osvesti ideološkeprostore i nesvesni ambijent ove zbirke. Bez obzira na suženi predmet proučavanja i na drugačijenamere, Tekstualno (ne)svesno jeste svojevrsna dopuna i nastavak hermeneutičkeavanture opisivanja Kišovog dela koju je autor započeo u knjizi Islednik, svedok, priča. Hibridnožanrovsko određenje Grobnice za Borisa Davidoviča kao romana, ritualni svet ovihpripovedaka, humanizam, simboličke priče i pedagogija izražena kroz semantiku poenti,samo su neke teme, analize i zaključci izvedeni u prvoj knjizi na koje se Tekstualno (ne)svesnooslanja i na koje upućuje. Obe Boškovićeve knjige opisuju jasan i celovit hermeneutičkikrug, s tim što je u potonjoj njegov centar sa postupka pome ren na intertekst. Počevši oddefinisanja pojma tekstualnog nesvesnog u uvodnom delu svoje studije, preko pojedinač nihdetaljnih i pažljivih analiza i uočavanja intertekstualnih veza i tekstualne premreženostipripovedaka, autor dolazi do zaključaka koji se tiču celokupne (po)etike i natkriljujuće ideologijeDanila Kiša.
Svaki ozbiljan analitički, a pogotovo intertekstualni pristup Grobnici za Borisa Davidovičapodrazumeva pažljivu recepciju osporavane knjige iz vremena polemike, recepcijuozloglašene studije Dragana Jeremića Narcis bez lica. U obe svoje knjige Bošković se osvrćena ovu nedovoljno pažljivo i uglavnom sa predrasudama čitanu knjigu kao na studijukoja je sa ozbiljnih intertekstualnih pozicija tumačila Kišovu zbirku priča i, u skladu sa tim,kao jedan od sopstvenih zadataka definiše dopisivanje Jeremićeve knjige, ali sada, skorotri decenije kasnije, sa drugačijom vrednosnom (pro)ocenom, uglom posmatranja i kritičarskomnamerom. Bošković će nam u Tekstualnom (ne)svesnom ponuditi one detalje koji supažljivom i prilježnom Jeremiću nažalost ili na sreću promakli. Ali za razliku od Jeremića,Bošković se neće zadržavati na površini uočenih uticaja već će opisivati temeljne problemeKišovog interteksta, a obnovljeno istraživanje uticaja i izvora Grobnice za Borisa Davidovičaće dopuniti njen poetički i intertekstualni DNK.
Teorijske osnove svog istraživanja Dragan Bošković zasniva na prepoznatljivoj lektirisavremenih tumača (post)moderne književnosti, tj. na idejama Frederika Džejmsona i LindeHačn, kao i na pretpostavkama, terminologiji i zaključcima antitetičke kritike Harolda Bluma.Pod tekstualnim nesvesnim Bošković podrazumeva: transsubjektivnu i transtekstualnutransmisiju tuđeg pročitanog teksta u sopstveni nastajući pisani tekst, pri čemu se ovajprenos kreće od jedne jedine reči, pojma, do čitavog sižejnog pasaža, od skrivenog smisla ipotisnute sintaksičke strukture do preuzete ideje, od doslovnih pozajmica do adaptacija. PočetnaBoškovićeva pretpostavka jeste da je izvor tekstualnog nesvesnog u upornom či tanjulektire i da retorika određenog teksta zavisi od lektire pisca. Iz ovakve pretpostavke sledida bi retorika Grobnice za Borisa Davidoviča, izbor imena i boja, sižei, leksika, hronotopi,pa čak i najsitniji detalji u pripovetkama bili potpuno drugačiji da je Kiš čitao druge knjige.Studija Tekstualno (ne)svesno je, dakle, knjiga o čitanju i njegovom uticaju na pisanje, tj. knjigao prodoru jednog teksta u drugi, o odnosu teksta prema tekstualno drugom, o tekstovimadomaćinima i tekstovima parazitima.
Baveći se književnim uticajima, bez obzira na (sa)znanje da je prisustvo međusobnihuticaja u književnosti i umetnosti staro koliko i sama pisana kultura, Tekstualno (ne)svesnose uključuje u korpus studija koje se usmeravaju na intertekstualnu analizu i antitetičkukritiku kako bi osvestile one elemente koji su od presudnog značaja za delovanje jednogteksta na drugi i okolnosti u kojima se tekstovi rađaju. Ovakva kontekstualizacija teksta uokviru svih tekstova predstavlja široko i neomeđeno istraživačko polje u okviru kojeg trebašto je preciznije moguće (p)opisati i utvrditi meru zastupljenosti njenih strukturnih elemenata.Analitičko polazište koje Bošković zauzima, a koje je u skladu sa idejama antitetičkekritike, podrazumeva prenošenje psihoanalitičkog odnosa otacsinna tekst(ove). Zarazliku od klasičnog psihoanalitičkog odnosa, u tekstualnoj relaciji otac može biti multiplikovanafigura, tj. jedan nastajući tekst može da ima više nadređenih tekstova pod čijimuticajem nastaje i odrasta. Zadatak antitetičke analize jeste da utvrdi ovo heterogeno očinstvoi hibridnu tematiku teksta, kao i da uoči, opiše i objasni prirodu i značenje ovih relacija. Zarazliku od Harolda Bluma koji se bavi pesnikom u pesniku i proučava isključivo uticaje velikihpesnika jednih na druge, Bošković podrazumeva radikalno drugačiji i složeniji kontekst iočinstvo Kišove zbirke priča. On potvrđuje Jeremićeve zaključke o heterogenom roditeljstvuGrobnice za Borisa Davidoviča – presudan uticaj na ovu knjigu, pored Borhesove Kratkeistorije beščašća, izvršile su memoarske knjige logoraškog iskustva (Štajner, Nadežda Mandeljštam,Ginzburgova), logoraška fikcionalna književnost (Solženjicin, Šalamov) i istorijskitekstovi (Medvedev) – ali odlazi i korak dalje. Ono što Boškovića u Tekstualno (ne)svesnomzanima nisu samo svesna preuzimanja elemenata očinskih tekstova, već prodor nesvesnog,onoga što je čitanjem i iskustvom usvojeno, u pisani tekst. S obzirom na to da je potpuno(p)opisivanje ovakvih vrsta uticaja gotovo nemoguće jer ovo nesvesno teksta uključujenesvesno pisca, ali i čitave literature i kulture, svaki proučavalački poduhvat ove vrste osuđenje na nedovršenost i neobaveznost, kao i na moguće i verovatno, a ne na definitivno isigurno. Zbog toga što je apsolutno nemoguće opisati celokupnu ,,strukturu“ tekstualno nesvesnogi jer je neuporedivo izazovnije tragati za njenim obrisima, kao i zbog svesti o ograničenostisopstvenog pristupa, Bošković će svoju istraživačku putanju locirati na senkamanesvesnog i ponuditi nam jedno (od mogućih mnogobrojnih) čitanja nesvesnih slojevaKišovih pripovedaka.
U poslednjem delu svoje studije, oslanjajući se na stanovište Frederika Džejmsona da supripovedanje i književnost društvenosimboličničin, Bošković iznosi krovnu ideju svojihtumačenja, ideju koja se tiče ideologije Danila Kiša. Ideološke pozicije Danila Kiša nužnoproističu iz angažovanosti i prirode njegove proze, ali i iz alegoričnosti, zagonetnosti i metaforičnostianalizirane zbirke. Stajući na stranu humaniteta u metanarativnoj polemici saistorijskim tekstovima Kiš, smatra Bošković, ne pristaje na paraistoričnost postmoderne literature,što ga približava ne samo modernizmu već i prosvetiteljskim građanskohumanističkimidejama i idejama koje sa sobom nosi pojedinačna građanska odgovornost. Kišovapoetičkoideološkapozicija podrazumeva istorijski hod i šekspirovski veliki mehanizamistorije, tj. Kiš modernistički shvata istoriju kao splet događaja, a ne kao postmodernističkukonstrukciju, te stoga piše na talasu istorijskog saznanja, a ne na temeljima sopstvenestrukture kvaziistorijskog. U kompleks ideja koje prvog srpskog postmodernistu vraćajumodernizmu ugrađuju se slojevi i nanosi tekstualno nesvesnog logoraške literature i isto183rijskog iskustva koje Bošković analizira u prethodnim poglavljima. Preoblikujući teme ovogjasno omeđenog korpusa i odabiranjem baš ovakve literature, Kiš potvrđuje i priznaje nesamo sopstvenu opsednutost ovakvim iskustvima i iz toga proisteklim tragizmom ljudskeistorije, već priznaje, što krajem sedamdesetih godina prošlog veka nije bio jednostavančin, postojanje užasa logorskog iskustva u okviru totalitarnih sistema. Nakon ovakvih razmatranjaBošković zaključuje da Kiš svoju knjigu uključuje u korpus logoraške literatuturene samo periferno time što je zbirka nastala na njenim temeljima, već i time što je idejnomi leksičkom premreženošću teksta baš ovom literaturom, postala deo nje, deo tog jedinstvenogtkanja, dokument i svedok udesa Gulaga. Tekstualno (ne)svesno analizom elemenatamodernizma Grobnice za Borisa Davidoviča nudi novu kontekstualizaciju Kišove proze.Bošković, opisivanjem dualističke pozicije koju postmodernista Kiš zauzima, definiše ovogpisca kao pisca granice, pisca strašne međe (post)modernizma. Intertekstualne analize iopisivanje prodora nesvesnog u tekst svoje potpuno opravdanje i poetičko utemeljenjenalaze u Kišovoj definiciji pisca kao arhivara svekolikog logosa i ukazuju na postojanje svojevrsnei neophodne kulture sećanja, i to one koja pokušava da osmisli traumu nastalu razaranjemistorijske svesti.
Tekstualno (ne)svesno u nekim svojim delovima može da deluje kao knjiga koja je namenjenauskom krugu ljudi i stručnjacima koji poznaju svaki red i svaku reč Kišovog teksta ilikao analiza koja svoju svrhu nalazi u sebi samoj. Međutim, detaljne intertekstualne analize,kakve su u našoj nauci o književnosti izuzetno retke, a baš zbog toga potrebne, omeđenesu uvodnim i završnim tekstovima koji zaokružuju i povezuju pojedinačne zaključke i dajusmisao celokupnom naizgled sitničavom čitanju. Zahvaljujući ovom okviru, sitničavost ičitanje pod lupom dobijaju svoje heremeneutičko opravdanje u okviru šireg i obuhvatnijegtumačenja, razumevanja i odgonetanja Grobnice za Borisa Davidoviča, celokupne prozeDanila Kiša, njegove ideologije, a iznad svega Kišove društvene etike. Tekstualno (ne)svesno trebalo bi ipak čitati sa svešću o prvoj Boškovićevoj knjizi i zajedno sa njom, jer jesamo tako moguće sagledati potpuni značaj analiza koje nam ovaj autor svojim detektivskimčitanjem tekstualnih tragova dosledno pruža.
Jelena Milinković

13.05.09 Koraci

Najnovija knjiga Dragana Boškovića u podnaslovu donosi naziv dela Danila Kiša koje je poslužilo kao glavni predmet studijsko-analitičke opservacije – radi se o Grobnici za Borisa Davidoviča, knjizi koja je po svom objavljivanju bila dočekana na nož kritike i kulturnog establišmenta, bivajući, opskurno, proglašena za plagijat, koji je naš veliki pisac odbranio, hirurški odstranjujući nemušta jednačenja svog stvaralačkog postupka sa pukim prepisivanjem i kopiranjem tuđeg u knjizi Čas anatomije.
Bošković ne ulazi u demaskiranje već uveliko razotkrivenog tretmana Grobnice, niti društvenog mehanizma koji je podstakao njenu „literarnu ekskomunikaciju“, već se, naprotiv, kao osnovnog polazišta u svom čitanju Kiša drži upravo ključne knjige njenog „argumentovanog razobličenja“ – Narcisa bez lica Dragana Jeremića – držeći se, ne samo uočenih „srodnih mesta“ Kišove knjige i drugih dela, već i metoda Jeremićevog istraživanja. Bošković se upravo na slabostima njegovog pristupa, te zahtevnijim i produbljenim zahvatom u tekst Kišove proze usmerenom, na prvom mestu, Narcisom bez lica, osvedočava u autentičnost piščevog stvaralačkog postupka u delu koje na prvom mestu ima poziv na prevrednovanje istorije i njeno zapamćivanje u kontekstu jedne (post)moderne civilizacije.
Iako eksplicitno ne kazuje, Boškovićeva studija jeste delom i psihologija recepcije, uticaja i stvaralaštva koje podrazumeva apsorpciju kulturnih i literarnih obrazaca, kako epohe u kojoj je pisac živeo, tako i epoha kojima se, u svom nemirnom duhovnom sazrevanju kretao i nalazio. Otud (ne)svesno teksta, čitanja, usvajanja, inkorporiranja. Amalgamisanje brojnih uticaja i stvaranje sopstvenog izraza jeste istovremeno komunikacija i korespondencija sa određenim tekstovima i istovremeno njihovo umetničko „dopisivanje“, tj. preobražavanje i uvođenje u novi kod, novo pismo i novi svet: „Podtekstualna kontaminacija Kišovih tekstova odvija se, dakle, na dva velika plana: prvi – naspramni plan, na kojem se odnos tekst-podtekst svesno oblikuje (citati,variranje, ekstrakcija, maskiranje, itd.); i drugi – plan na kojem se više ne zna šta je tuđe, a šta Kišovo, i unutar koga se odvija prelaz ka nesvesnim teritorijama Kišovog teksta, pod čiju ‘kožu‘ se podvlači tuđi tekst, postajući trajni i nerazlučivi deo narativnog ‘tela‘ Grobnice za Borisa Davidoviča. Na prvom planu ... razlikovaćemo nekoliko uobičajenih tehnika upotrebe tekstualne građe: 1. preuzimanje fabule; 2. ekstrakcija i sintetizacija fabule; 3. preuzimanje, variranje i preoblikovanje delova podteksta u obliku citata; 4. preuzimanje i variranje delova podteksta (parafraze); 5. prevođenje; 6. kolažiranje preuzetih rečenica, delova rečenica, sintagmi, pojmova, tropa, toponima, datuma, vremenskih odrednica, itd; 8. preuzimanje pripovednih postupaka, i sl. Na pretpostavljenom drugom planu, tragaćemo za paratekstom koji Kiš (ne)svesno preuzima, a koji će postati trajni deo nesvesnog njegovih tekstova. Na ovom mestu ukazaće se mogućnost za markiranje (inter)tekstualnog ‘nesvesnog‘ (ideja, stavova, figura) koje iskri iz Kišovog teksta, omogućavajući stapanje tekstova kao stapanje smisla, ideja, moralnih stavova, retorike.“
Pored izložene klasifikacije i istraživačkog cilja prema kojem se autor u svojoj studiji kreće, upitaćemo se sa kim to Kiš rezonantno stupa u dijalog, ostvarujući „mesta dodira“ između dva ili, najčešće, više tekstova?
Izvori su mu Maštarije i Sveopšta istorija beščašća Horhea Luisa Borhesa, Karla Štajnera 7000 dana u Sibiru, Strah i nada i Sećanje i razmišljanje Nadežde Mandeljštam, Ahipelag Gulag Aleksandra Solženjicina, Priče s Kolime Varlama Šalamova, zatim Priznanje: Jedno iskustvo sa procesa u Pragu Artura Londona, Neka istorija sudi Roja Medvedeva, Crvena konjica Isaka Babelja, Zapisi Lidije Ginzburg, Džems Džojs, njim samim Žana Parija, Irska Kamija Burnikela i već uočeni tekstovi Gijoma Pjera Barta i dr. Navedene knjige su u daleko većem broju od onih ranije prepoznatih i predočenih za „svedočenje“ u postupku protiv Grobnice, što samo služi kao dokaz kritičarske invencije i širine istraživačkog horizonta, kao i kulturološkog obzorja na osnovu kojeg nastaje iskustvo sveta i istorije Danila Kiša.
Posebnu pažnju Dragan Bošković usmerava na oblikovanje priča Magijsko kruženje karata, odnosno oblikovanje lika doktora Taubea, te drugih fabularnih elemenata u priči, uviđajući sličnosti ne samo između Kiša i Štajnera, već i Šalamova i Borhesa; analitičko-komparativno čitanje priče Grobnica za Borisa Davidoviča zauzima centralni deo studije, raspoređen u nekoliko poglavlja: Revolucionarni lik B. Novskog, „Muza revolucije“, Uhapšeni B. D. Novski i Hronotop smrti, kroz čija ključna mesta autor uobličava Kišovu polemiku sa prećutkivanjem i zaboravom, na koje su podjednako bili osuđeni Trocki u Novski, razotkriva identitet Zinaide Majsner, tj. logiku i semantiku pojavljivanja njenog lika, te Kišovo poigravanje imenima sa ciljem njihovog rekreiranja, kao i toponimima i drugim odrednicama u svrhu fabularizacije procesa isleđivanja. U opseg istraživanja ušle su i priče Krmača koja proždire svoj okoti Kratka biografija A. A. Darmolatova (1892–1968), kroz čije intertekstualno dočitavanje provejava Pesnik revolucije na predsedničkom brodu, odnosno opet postaje uočljiv Kišov dijalog ne samo sa istorijskim i memoarskim tekstovima o revoluciji i njenim zametnutim likovima, već i sa savremenicima jednog drugačijeg režima i društvenog poretka baziranog na sličnom kultu ličnosti i totalitarističkom postavljanju političkih ciljeva iznad humanističkih potreba društva.
Kada Kiš povodom Grobnice za Borisa Davidoviča govori o odnosu istorijske činjenice i fikcije, naglašava činjenicu poigravanja sa čitaocem koji voli da mu se sve kaže: „Ima pravih i lažnih dokumenata, i čovek nikada ne zna koji je pravi, a koji je lažan. Cilj svakog pisca je da ubedi svog čitaoca kako se dogodilo sve o čemu on govori, da je to moja lična istina, ali u književnosti nema istine. Sve je to moja lična istina, onako kako ja vidim događaje u knjigama i dokumentima, kako sam ja usvojio taj svet, kako 208 sam ga ispljunuo. Da li to funkcioniše kao knjiga ili ne, zavisi od tehnike: da li je čitalac prevaren ili nije, da li sam uspeo da ga nadmudrim?“
Iz ugla našeg istraživača čitalac Kišovog dela izlazi zapravo mudriji, „nadmudren“ u humanističkom smislu te reči, posvećen u tematiku logora, smrti i užasa, političkih ubistava i večne mimikrije istine čijim „čuvarima“ odgovara uvek samo jedan njen deo. U vremenu poststrukturalističkog prevrednovanja diskursa, istorija jeste samo nacrt jedne moguće (ne)svesne riznice simuliranih povesti, na čijim rubovima književnost dočitava svoje istine. Stoga je idealistički stav da literatura osmišljava ljudsku smrt i da raskriva i nadvladava totalitarne koncepte – ključno mesto poetike Danila Kiša kojem je Dragan Bošković pristupio i iz limbova njene intertekstualnosti, ali i sa pozicije etičkih premisa samoga pisca, po kojem opredeljenje za literaturu znači angažovanje, u punom prosvetiteljskom značenju te reči.

Lidija Mustedanagić