01.02.14
Glasnik Etnografskog instituta SANU
Knjiga pod naslovom Studije i ogledi iz pravne etnologije predstavlja izbor od 25 studija i ogleda dr Nikole F. Pavkovića, redovnog profesora Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu (u penziji od 1997. godine). Ti radovi objavljivani su prethodno u domaćim i inostranim publikacijama (10 radova na stranim jezicima), a reprezentuju opus prof. Pavkovića u vremenskom rasponu od 40 godina, od 1965. do 2005. godine (tom opusu prof. Pavković dodaje i svoje radove koji nastaju ovih godina). Studije i ogledi razvrstani su u tri tematske celine, koje čine tri dela knjige:
O pojmovima običajno pravo i pravna etnologija – antropologija (str. 13–98);
Pleme, naselje i druge tradicijske društvene zajednice i njihovo pravo (str. 99–247);
Porodica i svojina (str. 249– 340).
Posle ovih glavnih delova knjige data je – uz biografsku belešku o autoru – celovita bibliografija prof. Pavkovića (str. 341–348), koja sadrži ukupno 222 bibliografske jedinice (objavljivane od 1957. do 2010. godine). Među njima su i obrađene enciklopedističko-leksikografske odrednice (njih ukupno 74): jedna u Enciklopediji Jugoslavije (Zagreb 1965); 44 u Sociološkom leksikonu (Beograd 1982); 11 u Enciklopediji srpske istoriografije (Beograd 1997); 12 u Leksikonu srpskog srednjeg veka (Beograd 1999); šest u Maloj srpskoj enciklopediji (Beograd 2008).
Na početku knjige je Uvod (5–11), a na kraju knjige je poseban dodatak u vidu opširnog intervjua, pod naslovom „Pogled na pređeni put. Razgovor o životu posvećenom istraživanjima u pravnoj i socijalnoj etnologiji“ (str. 349–396), koji je s prof. Pavkovićem vodio njegov učenik i sledbenik na Fakultetu – dr Slobodan Naumović. Uvodni i završni deo knjige i bibliografija čine, na neki način, celinu zato što zajedno osvetljavaju životni put, radnu karijeru i ukupno stvaralaštvo prof. Pavkovića, a daju i kontekst problematici kojoj su posvećeni ovde sabrani radovi. A kako to navodi Slobodan Naumović – tri najizrazitije odrednice pristupa etnološkim istraživanjima prof. Pavkovića bile su (a i dalje ostaju) usmerenje ka proučavanju društvenih institucija, zainteresovanost za posmatranje pojava u istorijskoj perspektivi i interesovanje za tematiku običajnog prava, što se sve ogleda (u različitom stepenu) i u sadržaju ove knjige. Sâm prof. Pavković naglašava da je razlog njegovog istorijskog pristupa etnološkim pojavama (problemima) – dvojako saznanje, teorijske i uže metodološke prirode: prvo, da etnografske činjenice treba sagledavati ne samo u funkcionalnoj povezanosti nego i u vremenu i prostoru, naročito pojave dugog trajanja; drugo, to što se lično uverio da se uspešno mogu kombinovati istorijski i etnološki metod (kako su radili Stojan Novaković i Milenko Filipović). Za takav pristup opredelio se već prilikom prijavljivanja svoje doktorske disertacije Pravo preče kupovine u običajnom pravu Srba i Hrvata, čemu je prethodilo temeljno upoznavanje s relevantnim izvorima i literaturom. Istraživanja koja je potom imao tokom studijskog boravka u Parizu, u bibliotekama u Pragu, Brnu i Bratislavi, u Istorijskom arhivu u Dubrovniku i u Bogišićevoj biblioteci i arhivu u Cavtatu još više su ga uverila u opravdanost primene kombinovanog istorijsko-etnološkog metoda, tako da ga je dosledno primenjivao u daljem naučnom radu i plodnoj saradnji s inostranim naučnim institucijama.
Prvi deo knjige sadrži šest radova, od kojih su tri bila objavljena i na stranim jezicima – na poljskom (u Vroclavu) i na francuskom (u Briselu i Parizu). Bliže su definisini i razjašnjeni ključni pojmovi: običajno pravo i pravna etnologija (pravna antropologija). U okviru enciklopedijske odrednice, autor jezgrovito definiše običajno pravo kao „skup običaja, pravila društvenog ponašanja, koji deluju kao samostalan izvor prava pri regulisanju odnosa između ljudi i u ljudskim zajednicama; nastalo je spontano u užim ili širim društvenim zajednicama (porodica, rod, pleme, naselje, šira oblast, pa i država)“. Široki kompleks običajnog prava spada u domen istraživanja jedne od etnoloških disciplina – pravne etnologije, čijim se teorijskim okvirima autor pozabavio u posebnom radu. Izvorišta pravne etnologije kod Južnih Slovena autor identifikuje u stvaralaštvu Valtazara Bogišića, a dao je i sažet pregled geografskih i istorijskih okvira i suštine pravnih običaja u jugoslovenskim zemljama, posebno na području Kosova i Metohije (na osnovu vlastitih terenskih etnoloških istraživanja 1965–1967. godine).
Drugi deo knjige obuhvata 11 radova, od kojih su četiri bila objavljena na stranim jezicima – na nemačkom (u Beču, u koatorstvu sa Slobodanom Naumovićem) i na francuskom (u Parizu i Briselu). Zalazeći u istorijsku antropologiju, autor svestrano osvetljava ključne tradicionalne društvene i pravne institucije u prošlosti južnoslovenskog prostora: pleme, selo, brak i porodicu (inokosnu i zadružnu), koji su bili predmet pažnje generacija naših istraživača (etnologa, istoričara, pravnika, sociologa). Sumirajući dugotrajne rasprave o starini, poreklu i formiranju dinarskih plemena (koja Jovan Cvijić svrstava u kategoriju „etnografskoh osvežavanja“, a Klod Levi-Stros – u kategoriju „lažnih arhaizama“), autor ističe da su se u tom domenu iskristalisale dve teorije: teorija kontinuiteta (Jovan Erdeljanović, Petar Šobajić i dr. stariji istraživači plemenâ) i vlaško-katunska teorija (Konstantin Jireček, Milan Šuflaj, Branislav Đurđev). On ukazuje na doprinose i jedne i druge teorije, ali naglašava da nijedna od njih ne daje adekvatne odgovore na jedan broj pitanja, „koja se tiču, između ostalog, i još nedovoljno proučene istorije transhumantnog stočarstva na Balkanu“, tako da „problem nastanka dinarskih plemena ostaje otvoren za naučna ispitivanja“. Pregled običajnopravnih ugovornih i proizvodnih odnosa u stočarstvu kod jugoslovenskih naroda i Arbanasa, koji je predmet posebnog autorovog rada, pruža sintetičan i veoma informativan uvid u recentne forme tradicionalnog stočarstva. Autor u posebnim studijama raspravlja: o selu kao obredno-religijskoj zajednici kod balkanskih Slovena; o genezi prava preče kupovine kod Južnih Slovena i, u vezi s tim, o vizantijskoj ustanovi protimesis; o krvnoj osveti i umiru krvne osvete kod južnoslovenskih naroda i Arbanasa; o kazni u običajnom pravu Južnih Slovena (XVIII–XX vek); o zakletvi i zalogu rečju u rodovsko-plemenskom patrijarhalnom društvu na Balkanu (Crna Gora, Hercegovina, Srbija, Albanija).
Treći deo knjige obuhvata osam radova, od kojih su tri bila objavljena na stranim jezicima – na italijanskom (u Padovi) i francuskom (u Parizu i Briselu). Vraćajući se na tradicijske oblike porodičnog života i života na selu, autor prvo raspravlja o zajednici života kao osnovu isključenja endogamije, i to u različitim sredinama na južnoslovenskom prostoru i među Arbanasima. Autor analizira odredbe o porodičnoj zadruzi u Srpskom građanskom zakoniku (iz 1844. godine) i odnos običajnopravne prakse XIX veka u odnosu na ta pozitivnopravna rešenja, a zatim, u posebnoj studiji, osvetljava odnos tradicijskog prava i savremene seoske porodice, kao primer pravnog dualizma. Posebnu pažnju posvećuje pojavama matrilokalnog braka (domazetluka, prizećivanja) u patrijarhalnom društvu na Balkanu, koji do naših dana nije bio tako retka pojava (naročito na Jadranskom primorju i među pripadnicima vlaške etničke grupe u istočnoj Srbiji), ali se javljao u jasno određenim slučajevima: najviše zato da bi se obezbedila muška linija nasleđivanja u porodici koja nema sinove. Život u porodici i pitanje svojine (počev od srednjeg veka do naših dana) čini kompleks pitanja kojima se autor posebno bavi u dvema svojim studijama. S tim vezi su i pravni običaji nasleđivanja, ali i običajnopravne radnje u vezi sa smrću, čemu autor poklanja posebnu pažnju. Uvid u šire okvire tradicijskih svojinskih prava unutar patrijarhalnog agrarnog društva Južnih Slovena pruža poseban ogled o kolektivnoj svojini na prostoru bivše Jugoslavije i o režimu njenog korišćenja prema pravnim običajima, i to u dvema geografskim zonama – panonskoj i dinarskoj. Kako autor razjašnjava, u panonskoj zoni su postojala dva osnovna oblika zajedničke svojine – zadružna (zadružne porodice) i seoska (utrine, salaši s „bikarnicama“, arteski bunari, seoske pumpe za vodu). U dinarskoj zoni, s izrazito patrijarhalnom kulturom, postojala su pak četiri oblika kolektivne zemljišne svojine: zadružna (zadružne porodice), seoska, bratstvenička i plemenska (komunice: pašnjaci, šume, seline, vodopoji). Pri tome, autor ističe da je u dinarskoj zoni u tesnoj vezi s kolektivnom svojinom zapravo pašno stočarstvo (često i polunomadsko), kao glavni oblik ekonomije dinarskog stanovništva.
Vrednost i značaj studija i ogleda prof. Pavkovića objavljenih u ovoj knjizi najbolje su istakli recenzenti knjige: prof. dr Sima Avramović i dr Đurđica Krstić, naučni savetnik (fragmenti njihovih recenzija objavljeni su na pokorici knjige). Đ. Krstić naglašava da „sa stranica knjige nedvosmisleno izbija veliko istraživačko iskustvo, erudicija i široko komparativno poznavanje materije u domenu antropologije, sociologije, etnologije i njihovih kombinacija, od koji je jedna pravna etnologija“, što prof. Pavkovića čini „jednim od najviđenijih protagonista ovih naučnih disciplina u našem regionu“. S. Avramović podvlači da je prof. Pavković svojim
„impozantnim opusom i hrabrim iskorakom izvan granica etnografije, multidis-ciplinarnim pristupom predmetu svoga istraživanja ne samo promovisao nove tendencije u zapadnoj nauci već je izrastao u najznačajnijeg pravnog antropologa Srbije u drugoj polovini XX i na početku XXI veka“, te da mu je „Evropa već odavno odala priznanje“, a da je „sada izdavanjem ove knjige, konačno, došao red i na nas...“
Ove reči uglednih recenzenata najbolja su preporuka za ovu knjige prof. Nikole Pavkovića najširem krugu čitalaca zainteresovanih za problematiku običajnog prava i pravne etnologije.
Miloš Luković
