Srpski jezik u normativnom ogledalu

02.12.06 Politika

Tekst Petra Milosavljevića Lojalnost Dejtonskom sporazumu (Politika, 11. novembar 2006) zanimljiv je kao paradigma današnje srpske kulturne klime, ali i kao prilog nastojanjima da se ona „popravi u skladu s novom naučnom pameću”. Osvrćući se na knjigu Srpski jezik u normativnom ogledalu: 50 odluka Odbora za standardizaciju srpskog jezika (Beograd, 2006), Milosavljević veli da su „prve dve odluke od strateškog značaja” i da su „pogubne jer poriču identitet i integritet srpskog jezika. Prvom odlukom legalizuje se novoproglašeni bošnjački jezik, uz već „priznati” – „hrvatski” jezik. Drugom odlukom ispoljen je negativni odnos prema srpskoj filološkoj tradiciji. Ove dve ključne odluke su u međusobnoj saglasnosti. Obe vode ka rasparčavanju srpskog jezika, a posledično, i ka rasparčavanju srpskog naroda”.

Da bi to potvrdio, on raspravlja o odnosu standardnog i nacionalnog jezika, navodi da je Dejtonski sporazum „bio potpisan, tobože, na četiri jezika: srpskom, hrvatskom, bošnjačkom i engleskom”, ali da se „srpski lingvisti nisu potrudili da pokažu da je taj sporazum pisan samo na dva jezika: na engleskom (u američkom jezičkom standardu) i na srpskom (u srpskoj, hrvatskoj i bošnjačkoj verziji)”. On dalje citira Novu deklaraciju HAZU (u kojoj se, uz sve te jezike, pominje i „crnogorski”), pita se „gde su se izgubili slavonski, slovinski ili dalmatinski ili dubrovački”, navodi da je „glavna ideja pokreta za obnovu srbistike” da se „srpski jezik i srpski narod ne mogu proizvoljno rasparčavati, kao što se po konfesionalnoj i regionalnoj osnovi ne rasparčavaju ni drugi evropski jezici i narodi”, da „nijedna od (slovenskih) nacionalnih filologija nije dovela do toga da se njihovi nacionalni jezici rasparčaju na četiri i više jezika” i zaključuje da SANU „i dalje deluje kao puki ogranak HAZU” i da je „neka đavolska pamet smislila” da se rad Odbora za standardizaciju „legitimizuje tako što će iza njega stati gotovo sve srpske naučne i visokoškolske ustanove”. I tako dalje.

Krupne nedoumice

Milosavljevićeva razmatranja mogla bi biti zanimljiva i u mnogim pojedinostima nesporna, ali činjenica da su na čudan način „izokrenuta”, otvara mogućnosti da se ona osmotre i iz nekih drugih uglova i da se u vezi s njima pomene i pokoja krupnija nedoumica.

Petar Milosavljević „ne otkriva vatru” kad kaže da „hrvatski”, „bošnjački” i „crnogorski” predstavljaju verzije srpskog jezika (nejasno je zašto iz svojih spiskova ispušta makedonski), ali je čudno da se tih pojedinosti prvi put setio tek pre desetak godina iako su neki od „jezika” o kojima raspravlja stariji od jednog veka, a neki bi mogli biti makar njegovi (i moji) vršnjaci. Među onima prvim možemo pomenuti „hrvatski” (kome je kumovao Đuro Daničić) i „bosanski jezik” (koji je, ubrzo posle okupacije Bosne, ozvaničio Benjamin Kalaj), a među onima drugim nalaze se „crnogorski” i „makedonski”, ali je zanimljivo da Pokret za obnovu srbistike, zbog svega toga, dosad nije protestovao ni kod Kalaja, ni kod Daničića, ni kod Broza i za sve što se sa srpskim jezikom i njegovim nosiocima događalo tokom poslednjih 10-12 decenija sada glavne krivce vidi u SANU i u Odboru za standardizaciju srpskog jezika. (Utemeljitelji Pokreta za obnovu srbistike, valja se nadati, neće propustiti najnoviju priliku da u svoja shvatanja ubede i Parlamentarnu skupštinu Evrope u Strazburu – koja Bosni i Hercegovini ponovo hoće da podari isti onaj jezik kojim ju je i Kalaj pokušao usrećiti.)

S druge strane, neće biti sasvim tačna Milosavljevićeva tvrdnja da srećnije slovenske nacionalne filologije ne znaju za „rasparčavanje jezika” budući da nije bilo davno kad se slovački jezik izdvojio iz češkog, beloruski i ukrajinski (maloruski) iz ruskog jezika, a izdvajanje moldavskog jezika iz rumunskog dobro su mogli zapamtiti svi oni Moldavci (i Rumuni) koji se računaju u Milosavljevićeve (i moje) vršnjake. Tako se pokazuje da se jezici, ipak, mogu i „rasparčavati” i „ukrupnjavati” (i to po najrazličitijim šavovima, pa i onima konfesionalnim), pri čemu je srpski najbolji primer za oba ta fenomena: iz srpskog su „nikli” svi njegovi zaperci o kojima sada govorimo („hrvatski”, „bošnjački/bosanski”, „crnogorski” i „makedonski”), a oko „hrvatskoga” okupili su se i oni za koje se Milosavljević pita gde su nestali (slavonski, slovinski, dalmatinski, dubrovački), ali i tridesetak drugih koje ne pominje. I sa jezicima se, dakle, mogu događati čudne stvari, pri čemu se „srpski slučaj” može upoređivati sa ruskim, ali ne i sa „engleskim” ili „nemačkim” jer su Srbi, jednako kao i Rusi (zajedno s Ukrajincima i Belorusima), u nečijim mutnim planovima određeni za odstrel i najbolja je priprema za takve nakane – rasparčavanje njihovih jezika i destrukcija njihovih etničkih prostora.

Petar Milosavljević i njegov Pokret za obnovu srbistike svoj protest protiv svega što se dogodilo sa srpskim jezikom (i srpskim narodom) mogu podneti Vatikanu i Anti Starčeviću i njihovim hrvatskim sledbenicima budući da su SANU i Odbor za standardizaciju u tim poslovima učinili jedino što su mogli: termin „bosanski jezik” za Srbe, i u Bosni i uopšte, ne može biti prihvaćen, a na „bošnjački”, kao jezik islamizovanih Srba, i SANU i Odbor ionako su mogli uticati jednako kao i na sve što se dešavalo sa srpskim narodom i njegovim jezikom tokom mnogo poslednjih decenija. P. Milosavljević može u svojim nastojanjima kao uzor imati činjenicu da, recimo, u Nemačkoj postoji izdavačka kuća koja priprema normativne priručnike nemačkog jezika za sve nosioce toga jezika i u Nemačkoj, i u Austriji, i u Švajcarskoj, ali ne može prevideti činjenicu da se za Srbe sličan posao ne može obaviti ni u Srbiji a kamoli u nekoj drugoj oblasti srpskog jezika.

Dobro je, naime, poznato da i u Srbiji i u Republici Srpskoj ima u upotrebi više pravopisa srpskog jezika, a otkad se Crna Gora osamostalila i u svoj Ustav uvela „crnogorski jezik”, tamo se pre mogu očekivati nikčevićevske pravopisne budalaštine nego ujedačavanje srpskog jezika prema pomenutom „nemačkom obrascu”.

Svi „ jezici”

Osamostaljenje „hrvatskog jezika” počelo je uništavanjem srpske imovine u Zagrebu i drugde (1895, 1902), „veleizdajničkim procesom” (1909), pokoljima u Mačvi (1914), nastavljeno u savezu s muslimanima (kao „hrvatskim cvijećem”) tokom Drugoga svetskog rata, a pre desetak godina (pod „hrvatskom” i „bošnjačkom” jezičkom etiketom) završeno zatiranjem Srba i u Hrvatskoj i u najvećem delu Bosne. Tako se desilo da je zbog srpskog jezika u Hrvatskoj i Bosni, tokom poslednjih pedesetak godina, makar tri miliona Srba tamo ili ostalo bez glava ili otud bilo prognano, pa valja očekivati da će P. Milosavljević i Pokret za obnovu srbistike ubediti i Hrvate i Bošnjake (ali i njihove strane zaštitnike) da oni i dalje govore srpskim jezikom. I da će to isto učiniti i sa onim „Novocrnogorcima” koji su se našli na istoj liniji sa svojim hrvatskim i bošnjačkim saveznicima (i od njih preuzeli i „neku novu poeziju”: Ko će za mnom, ja ću prvi/ da pijemo srpske krvi; Od Topole, preko Crne Gore/ sve su vrbe da vješamo Srbe; Crna Goro, mila mati/ noćas ćemo Srbe klati.)

Svi „jezici” o kojima govorimo, to se mora priznati i P. Milosavljeviću i njegovom Pokretu za obnovu srbistike, jesu nastali iz srpskoga i oko toga ne može biti nikakvog spora, ali SANU i Odbor za standardizaciju srpskog jezika u to dosad nisu uspeli da ubede ni Hrvate, ni Bošnjake, ni Novocrnogorce, ni Vatikan, ni „Milosrdnog anđela”, ni Parlamentarnu skupštinu Evrope i valja se iskreno nadati da će Milosavljević i njegov pokret u tome imati mnogo više uspeha i da će u svoja shvatanja ubediti sve one koje SANU i Odbor za standardizaciju nisu uspeli.

Ne sumnjajući, dakle, u ispravnost njihovih shvatanja i u uspeh njihove misije, možemo se zapitati jedino zašto su oni taj problem postavili tek sada ako se zna da su to mogli učiniti i pre, recimo, 24 ili 25 godina? Pominjem tu pojedinost zato što se prisećam da je još tada, na visokom političkom mestu, bilo predloženo da se osnuje nekakav savet za srpskohrvatski jezik, ali je ta ideja propala jer su se usprotivili Filološki fakultet u Beogradu i jedan visoki pokrajinski forum u Novom Sadu. Kako se to dogodilo, ni danas nije jasno, ali je ostalo zapisano da je predložak za raspravu na onom pokrajinskom forumu pripremljen upravo u domu Petra Milosavljevića.

Da nije – danas bi i njemu i njegovom Pokretu za popravljanje istorije bilo lakše da brani svoje ideje. I više bi mu se moglo verovati.

Dragoljub PETROVIĆ

11.11.06 Politika

Da u Srbiji postoji centar za rasparčavanje srpskog jezika i da on, pod nazivom Odbor za standardizaciju srpskog jezika, deluje u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, to se vidi u knjizi Srpski jezik u normativnom ogledalu, koju su priredili Branislav Brborić, Jovan Vuksanović i Radojko Gačević, a objavila Beogradska knjiga (2006).

Podnaslov ove publikacije glasi: 50 odluka Odbora za standardizaciju srpskog jezika. Među odlukama ima i onih koje su korisne, kao i onih koje su irelevantne. U nekoj normalnoj istorijskoj situaciji, bavljenje jezičkim sitnicama, nedoumicama i finesama stvarno ima smisla. Ali, prve dve odluke ne tiču se sitnica i, za razliku od ostalih, od strateškog su značaja. One su pogubne jer poriču identitet i integritet srpskog jezika. Prvom odlukom legalizuje se novoproglašeni bošnjački jezik, uz već „priznati” – „hrvatski” jezik. Drugom odlukom ispoljen je negativni odnos prema srpskoj filološkoj tradiciji. Ove dve ključne odluke su u međusobnoj saglasnosti. Obe vode ka rasparčavanju srpskog jezika, a posledično, i ka rasparčavanju srpskog naroda.

Bosanski ili bošnjački

U prvoj odluci, koja je prihvaćena 13. februara 1998. pod naslovom Bošnjački ili bosanski jezik; sat ili čas; jevrejski, hebrejski (jezik) ili ivrit, indirektno je izvršeno priznavanje bošnjačkog jezika. Pošlo se od toga kao da takav jezik zaista postoji i samo mu treba odrediti pravo ime. Odbor za standardizaciju video je svoj zadatak samo u tome da odgovori na pitanje da li ga treba zvati bosanski ili bošnjački. Tako je jedno od kapitalnih pitanja za srpsku lingvistiku, koje se tiče identiteta i integriteta srpskoga jezika, dobilo isti tretman kao i pitanje da li treba pisati sat ili čas. Učinjeno je to u ime novoustanovljenog principa da je jezički standard isto što i nacionalni jezik.

Po ovom principu, koji važi samo za srpski jezik, implicitno je rečeno: koliko jezičkih standarda, toliko jezika. Čim bude utvrđen crnogorski jezički standard, i on će od ovog Odbora, iz istih kvaziprincipijelnih razloga, biti proglašen za poseban jezik.

Poznato je da i engleski jezik ima više standarda; da se britanski engleski razlikuje od američkog engleskog, kao i od australijskog engleskog. Ali u svim slučajevima to je uvek engleski jezik. Iskazujući slepu lojalnost Dejtonskom sporazumu, koji se i nije bavio pitanjima jezika, ali je bio potpisan, tobože, na četiri jezika: srpskom, hrvatskom, bošnjačkom i engleskom, srpski lingvisti se nisu potrudili da pokažu da je taj Sporazum pisan na samo dva jezika: na engleskom (u američkom jezičkom standardu) i na srpskom (u srpskoj, hrvatskoj i bošnjačkoj verziji). Izraz bošnjački jezik do Dejtona postojao je samo tri ratne godine, a onda je taj izraz stekao isti status sa izrazom srpski jezik. I to tako što su ga srpski lingvisti eksplicitno podržali. Izraz hrvatski jezik s pravom se odnosi na čakavsko ili kajkavsko narečje; ali tim narečjima nije pisan Dejtonski sporazum. Pisan je u hrvatskoj standardnojezičkoj verziji srpskog jezika.

Dejtonski dokument nisu pisali lingvisti već političari. Ali prvu odluku Odbora za standardizaciju srpskog jezika pisali su oficijelno reprezentativni srpski lingvisti. I oni su standardnojezički izraz Hrvata i Muslimana stavili u isti rang sa srpskim narodnim i književnim jezikom.

Ako je jezik kojim nam se preko televizije obraća Rasim Ljajić bošnjački, a jezik kojim govori Ivana Dulić Marković – hrvatski, koji je onda srpski jezik? Jesu li Vuk i Šantić pisali bošnjačkim ili srpskim jezikom? Reprezentativni srpski lingvisti kao da nisu svesni šta ovakvim svojim odlukama priređuju svom jeziku i svom narodu. Posledice ovakve jezičke politike stvaraju haos. Na severu Bačke, na primer, mereno normalnim lingvističkim kriterijima, govore se dva jezika: srpski i mađarski. Ali naopakim lingvističkim odlukama daje se za pravo proizvoljnim političkim stavovima koji kažu da se tamo govori: mađarskim, srpskim, hrvatskim, bunjevačkim, crnogorskim, jugoslovenskim jezikom, a možda i nekako drugačije. Ne verujem da bi iko ozbiljan u naučnom svetu postupio ovako kao Odbor za standardizaciju srpskog jezika u svojoj pomenutoj odluci.

Zašto srpski lingvisti tako rade? Zato što tako radi idejni centar za rasparčavanje srpskog jezika u Zagrebu koji je srpskim lingvistima doturio ideju o standardizaciji kao vrhovnom jezičkom zakonu. Dovoljno je pogledati Novu deklaraciju Hrvatske akademije nauka i umjetnosti (od 23. veljače 2005), pa videti da su u njoj svi ovi jezici (tj. „hrvatski”, „bošnjački”, „crnogorski” i srpski) tretirani kao standardno posebni, a genetski „bliski” jezici. U ovoj Deklaraciji se samo ne pominje bunjevački, koji je već pominjan od nekih članova Odbora za standardizaciju srpskog jezika. Niko nije upitao: a gde su se izgubili jezici: slavonski, slovinski ili dalmatinski ili dubrovački? Na ideji o standardizaciji, kao osnovi za razlikovanje nacionalnih jezika, srpski lingvisti su odradili zadatak koji su dobili iz Zagreba. Zar onda nije tačno da SANU, u ovom jezičkom domenu, i dalje deluje kao puki ogranak HAZU?

Štosmajerovske ideje

Druga odluka Odbora za standardizaciju zove se U odbranu dostojanstva srpske jezičke nauke. Ona je doneta 11. avgusta 1998. To je polemički tekst kojim se reagovalo na pojavu dokumenta Slovo o srpskom jeziku, potpisanog imenima 14 srpskih filologa i književnika među kojima je i moje ime. Glavna ideja pokreta za obnovu srbistike i Slova o srpskom jeziku, jeste: da Srbi treba da se okanu štrosmajerovske (hrvatske) ideje jugoslovenstva i da se okanu jagićevske ideje serbokroatistike; da se vrate svojim slavističkim i srbističkim korenima, a pre svega stavovima glavnog reprezentanta srbistike Vuka Stefanovića Karadžića. Po ovoj filološkoj orijentaciji Srbi su objektivno, kao i drugi evropski narodi, određeni svojim jezikom i, kao i drugi evropski narodi, i Srbi su višekonfesionalan narod.

Na osnovu tih stavova, srpski jezik i srpski narod ne mogu se proizvoljno rasparčavati, kao što se po konfesionalnoj i regionalnoj osnovi ne rasparčavaju ni drugi evropski jezici i narodi.

Odbor za standardizaciju srpskog jezika je svojom prvom odlukom priznavao jezike koje srbistika ne bi mogla priznati kao posebne jezike. Svojom drugom odlukom, ovaj Odbor se pokazao revnosnim u zatiranju srpske filološke tradicije. Odbor je javnosti jasno poručio: Treba odbaciti slavističku i srpsku filološku tradiciju (srbistiku) iz prve polovine 19. veka, koju simbolizuje Vuk Karadžić. Dakle, treba odbaciti onakvu tradiciju kakvu u svojim nacionalnim filologijama, postojano čuvaju svi slovenski narodi. Nijedna od tih nacionalnih filologija nije dovela do toga da se njihovi nacionalni jezici rasparčaju na četiri i više jezika.

Otuda nijedan slovenski narod i nije doživeo sudbinu Srba u 20 veku: da se delovi istojezičnog naroda okrenu jedni protiv drugih. Po drugoj odluci ovog Akademijinog Odbora, ispada da se treba držati tradicije tvorca serbokroatistike Vatroslava Jagića iz druge polovine 19. veka koja je srpskom jeziku nametnula dvonacionalno ime. Ova tradicija je, takoreći do juče, govorila: da hrvatska narečja (čakavski i kajkavski) sa srpskim narečjem (štokavskim) čine jedan narodni jezik. Pa je zatim govorila da su četiri naroda: Srbi, Hrvati, Crnogorci i Muslimani stvorili isti narodni i književni jezik štokavski. Pa je, najzad, smislila da ta četiri naroda, od kojih su dva stvorena u Titovo vreme, imaju četiri posebna nacionalna jezika koji su svi štokavski.

Delujući „u ime dostojanstva srpske jezičke nauke”, Odbor je podržao rasparčavanje srpskog jezika. Njegov je glavni rezultat: da su se od nekada jednog srpskog jezika napravila bar četiri. Učinio je tačno ono što mu je projektovano u HAZU. Izraz srpski jezik, po njima, sada označava samo parče stvarnoga srpskog jezika: ono koje se dobija kada se od njega oduzmu „hrvatski”, „bošnjački” i „crnogorski”.

Neka đavolska pamet je smislila da se rad ovog Odbora legitimitzuje tako što će iza njega stati gotovo sve srpske naučne i visokoškolske ustanove. Sporazum o njegovom osnivanju potpisali su: SANU, CANU, ANURS, Matica srpska, Institut za srpski jezik SANU, Filološki Fakultet u Beogradu, Filozofski fakultet u Novom Sadu, SKZ, Filološki fakultet u Prištini, Filozofski fakultet u Nišu, Univerzitet u Kragujevcu, Filozofski fakultet u Nikšiću, Filozofski fakultet u Srpskom Sarajevu, Filozofski fakultet u Banja Luci. Veštom manipulacijom, svi ovi potpisnici stavljeni su u funkciju tuđe politike. Iste one politike koja je dovela do razbijanja Jugoslavije i koja je nastavila da Srbima razbija ono što Srbe svih vera i regija još uvek spaja: njihov jezik.

Petar MILOSAVLjEVIĆ