01.02.09
Vojnoistorijski glasnik
Ratna istorija Srbije 1914. godine s pravom pobuđuje nesmanjeno interesovanje istraživača i čitalaca već dugi niz godina. Uz velike napore, ljudske i materijalne gubitke, srpska vojska uspela je da porazi vojsku u svakom smislu daleko nadmoćnije Austrougarske carevine, što je za svetsku javnost predstavljalo prvorazredno iznenađenje. Do sada je napisan veliki broj radova koji se pojedinačno bave vojnom, političkom i ekonomskom istorijom Srbije u Prvom svetskom ratu, ali ova tema nije ni izbliza u potpunosti obrađena, tako da ostavlja dosta prostora za nove istraživačke napore.
Knjiga Srbija u ratu 1914 pojavila se u godini obeležavanja 90 godina od prekida neprijateljstava u Prvom svetskom ratu, tako da možemo reći da njen izlazak na svetlost dana ima donekle i prigodan karakter. Njen autor, Mitar Đurišić, spada u predstavnike starije generacije istraživača srpske prošlosti (rođen 1923. godine u Parcimaopština Podgorica), koji je težište svog stručnog interesovanja usmerio na vojnu istoriju Srbije i Crne Gore u prvoj polovini 20. veka. Završio je Vojnopolitičku školu i Pešadijsku oficirsku školu. Do 1950. godine radio je na štapskim dužnostima, a od tada do 1979. kao istraživač u Vojnoistorijskom institutu. Do sada je objavio knjige: Prvi balkanski rat, knj. III (Operacije crnogorske vojske), Bitka na Drini 1914, Sedma crnogorska omladinska brigade „Budo Tomović“, Partizanski odredi u Srbiji 1941, Primorska operativna grupa, Đeneral Radomir Vešović u ratovima za slobodu, Srpska eskadrila u Skadarskoj operaciji 1913. godine i Crna Gora u Drugom balkanskom ratu.
Rukopis koji predstavljamo štampan je u tvrdom povezu, ćirilicom, u tiražu od 300 primeraka. Publikacija Srbija u ratu 1914 predstavlja skup članaka koje je autor objavio u više naučnih časopisa tokom niza godina bavljenja istraživačkim radom u oblasti domaće vojne istorije i objedinio ih u vidu knjige. Knjiga sadrži šest poglavlja, geografske mape i skicu za biografiju pisca. Sam naslov ukazuje na piščevu nameru da se prikažu sve dimenzije rata koji je Srbija vodila 1914. godine, ali rukopis koji predstavljamo težišno prikazuje bitke i bojeve srpske vojske 1914. godine i diplomatske napore Kraljevine Srbije da se kod saveznika nabavi potrebno naoružanje i vojna oprema za vojsku. Mišljenja smo da je ovu studiju najbolje sagledati kroz tri tematske celine.
Prva celina (str. 5–26) bavi se uzrocima koji su doveli do izbijanja Prvog svetskog rata i pripremama za rat. Kao jedan od osnovnih uzroka, autor navodi nagli porast nemačke moći, koji je poremetio ravnotežu snaga u Evropi. U knjizi je dalje prikazano svrstavanje evropskih sila u međusobno suprotstavljene saveze, koji će dovesti do izbijanja Prvog svetskog rata. U nastavku se govori o austrougarskim planovima za rat protiv Srbije. Tu autor iznosi i stav, da je do napada Austrougara preko Drine došlo samo zahvaljujući inicijativi Oskara Poćoreka, sa kojim se ne možemo u potpunosti složiti. Naime, na taj način se umanjuje uloga vojnih i političkih krugova u Beču i Berlinu, čija je namera inače bila da ofanzivom protiv Srbije utiču na opredeljenje Bugarske i Turske da stupe u rat na strani Centralnih sila. Dalje autor prikazuje mobilizaciju i koncentraciju srpske vojske, ističući da se njena Vrhovna komanda opredelila za defanzivu, odnosno strategijski doček. Nažalost, u ovom poglavlju autor je propustio da kaže nešto više o Kraljevini Srbiji i njenoj vojsci. Nije prikazao političko i ekonomsko stanje države neposredno pred početak rata, a kada je srpska vojska u pitanju, osim ratnog plana i grupisanja snaga, sve drugo čitaocu ostaje nepoznato: formacija divizija i pukova; sastav vojske; naoružanje i oprema vojnika; obučenost i borbeni moral.
U drugoj najobimnijoj celini rada (str. 27–164) prikazane su Cerska bitka, bitka na Drini, Kolubarska bitka i borbe Užičke vojske. Autor rekonstruiše operacije srpske vojske od početka ratnih operacija do završetka Kolubarske bitke. On pravilno uočava da je posle napada austrougarske vojske 12. avgusta srpska Vrhovna komanda donela tešku i dalekosežnu odluku da svoje glavne snage uputi ka severozapadu zemlje. Pošto je uočila kojim pravcem nastupaju glavne neprijateljske snage, izdala je zadatak svojoj 2. armiji da udari u bok austrougarskim snagama koje su prodirale dolinom Jadra. Dalje autor opisuje borbe vođene na istočnim padinama Cera, u Mačvi i dolini Jadra, do povlačenja austrougarskih snaga na levu obalu Drine. Posle pobede u Cerskoj bici srpska Vrhovna komanda započela je ofanzivna dejstva u Sremu i istočnoj Bosni. Autor ovde naglašava da je srpska vojska preduzela ove operacije isključivo pod pritiskom saveznika, sa čime se ne možemo u potpunosti složiti budući da je srpska Vrhovna komanda u svojim planovima predvidela mogućnost ofanzivnih dejstava u Sremu i istočnoj Bosnu, nakon što se prethodno za to stvore povoljni uslovi. Dalje autor opisuje tok bitke na Drini koja svoj vrhunac dostiže 22. septembra na Mačkovom kamenu. Možemo se složiti sa autorom da je nedostatak artiljerijske municije bio jedan od osnovnih razloga zbog čega je srpska vojska bila primorana da 6. novembra otpočne povlačenje na položaje Ub-Valjevo. Najteža situacija bila je u Prvoj srpskoj armiji, koja se, posle gubitaka na Mačkovom kamenu, povlačila pod borbom preko planinskog ispresecanog zemljišta. U daljem tekstu M. Đurišić prati povlačenje srpske vojske na desnu obalu Kolubare i Ljiga. On tu iznosi tumačenje da komandant austrougarskih snaga nije očekivao da će na kolubarskim položajima srpska vojska pružiti znatniji otpor, i da je zbog toga u prvoj etapi bitke angažovaosamo V armiju, sa kojim se u potpunosti slažemo. M. Đurišić dalje opisuje tok bitke i naglašava da je najteže borbe vodila Moravska divizija I poziva, na položajima Čovka, nedaleko od Lazarevca. Slažemo se i sa stavom autora da je ključni trenutak bitke bila odluka načelnika štaba srpske Vrhovne komande da se jedinice povuku na nove položaje, što je podrazumevalo napuštanje Beograda. Austrougarske trupe, već zamorene i iscrpljene dugotrajnim borbama, nastupale su za srpskom vojskom širokim frontom od Užica do Beograda. Na predlog Živojina Mišića, srpska Vrhovna komanda donosi odluku da se iskoristi stanje kod neprijatelja i da se 3. decembra preduzme protivofanziva svim raspoloživim snagama. Dalje autor prati uspeh Prve srpske armije na Suvoboru, povlačenje austrougarske vojske i oslobođenje Beograda. Iscrpnom i detaljnom rekonstrukcijom, on čitaoca vodi jednom sigurnom i utabanom stazom kroz sve bitke i bojeve koje je srpska vojska vodila 1914. godine. Mitar Đurišić rekonstruiše bitke kroz prikaz pozicije divizija i pukova i njihove operativne i taktičke pokrete od početka avgusta do sredine decembra. Pojedinačno prikazivanje položaja, divizija i pukova uz upotrebu velikog broja topografskih pojmova u svakoj fazi i etapi bitke, mišljenja smo, nepotrebno opterećuje tekst detaljima. Zbog njihovog obilja teško se mogu sagledati ključni momenti bitke, tako da se „od drveća ne vidi šuma“. Temeljnoj rekonstrukciji bitaka autor je podredio i druge značajne momente rata u Srbiji 1914. godine. Propustio je mogućnost da kaže nešto više o strategiji i taktici srpske vojske kroz praksu vođenja jednog savremenog rata. Za čitaoca takođe ostaje nepoznanica šta se dešava u pozadini fronta: napori vojne industrije, snabdevanje vojske municijom i hranom, šta je sa ranjenicima i zarobljenicima itd. Svakako da bi knjiga bila sadržajnija, a rekonstrukcija prošlosti i zaključci utemeljeni na široj saznajnoj osnovi da je autor zbivanja na frontu povezao sa političkom situacijom u zemlji i odnosom saveznika prema Srbiji.
U poslednjoj celini pod nazivom Neki ekonomski problemi Srbije u ratnoj 1914. godini (165–214) autor se bavi obezbeđenjem ratnog materijala za srpsku vojsku. U vidu pojedinačnih, nepovezanih poglavlja prikazano je dopremanje naoružanja i opreme za srpsku vojsku iz Rusije, Francuske, Italije i Grčke. Iako je izneo vredne podatke i činjenice, autor nije uspeo da dopremanja ratnog materijala poveže sa dešavanjem na frontu. Tako navodi kako je 20. novembra 1914. godine iz Grčke u Srbijuupućeno 20.000 artiljerijskih metaka, ali ne naglašava značaj takve pošiljke za ishod Kolubarske bitke. Ako je autorova namera bila da se prikažu razmere i efekti savezničke pomoći srpskoj vojsci, onda bi bilo umesno pored 1914. osvrnuti se i na 1915. godinu, koje zajedno predstavljaju jednu problemsku celinu. Kako autor navodi, njegov cilj nije bio da da potpuniju sliku privrednog potencijala Srbije 1914. godine, nego da prikazom oskudnih materijalnih mogućnosti zemlje pokaže da Srbija „čak i da je htela, nije mogla biti izazivač Prvog svetskog rata, što joj se ponegde neopravdano pripisuje“.Ovakav pristup problemu, međutim, nije mogao dovesti pisca do željenog cilja – prikazivanja svih ravni i di-menzija rata. Naime, Lojd Džordž, britanski ministar finansija, prvi je još 1914. godine zapazio da se u bitkama materijal troši mnogo brže nego u prethodnim ratovima, dok je Verdenska bitka u zapadnoj istoriografiji okarakterisana kao bitka materijala. Međutim, autor je propustio da obradi ovaj, u našoj istoriografiji još nedovoljno obrađen segment rata. U završnom delu rada autor se osvrće i na formulisanje ratnih ciljeva Srbije 1914. godine. Kako navodi, saveznici su od početka rata vršili pritisak na Srbiju da ustupi deo svoje teritorije Bugarskoj kao zalog njene neutralnosti. Đurišić te pritiske posmatra kao imperijalističke metode Antante, koja je, koristeći se pravom jačeg, od Srbije kao saveznika mnogo zahtevala, a nesrazmerno manje joj nudila, pa ipak nalazila načina da sve to pravda „višim“, „slovenskim“ i sličnim razlozima.
Autor se u radu koristio građom iz Arhiva vojnoistorijskog instituta i Diplomatskog arhiva Državnog sekretarijata za inostrane poslove, fond Ministarstva inostranih dela bivše Kraljevine Srbije, Političko odeljenje. Od objavljene građe, u radu je korišćen zbornik dokumenata Veliki rat Srbije za oslobođenje i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. Od memoarske građe zastupljen je Dnevnik Oskara Poćoreka. Kao literaturu autor koristi publikacije: Milan Zelenika, Prvi svetski rat 1914, Beograd, 1962; Petar Tomac, Prvi svetski rat 1914–1918, Beograd, 1973; Savo Skoko, Petar Opačić: Vojvoda Stepa Stepanović, Beograd, 1971; Živko Pavlović, Bitka na Kolubari, Beograd, 1928; Milan Radenković, Kolubarska bitka, Beograd, 1959. Od strane literature autor koristi Osterreich-Ungarns letzter, Wien 1931. Primetna je nedovoljna zastupljenost strane i novije domaće literaturu. Propustio je da koristi i delo Dragoslava Jankovića Srbija 1914–1915, u kojem se, po našem mišljenju s pravom, događaji 1914–1915. u Srbiji obrađuju kao jedna celina.
U radu Mitra Đurišića Srbija u ratu 1914 prikazani su ratni napori srpske vojske i države u jednoj od najtežih godina u srpskoj istoriji. U njemu se autor, nažalost, nije odrekao detaljne rekonstrukcije bitaka, koja je inače bila svojstvena našoj vojnoj istoriografiji. Autor je ostao na saznajnom nivou od pre 30-ak godina bez osavremenjivanja teksta novim naučnim saznanjima. Prava je šteta što nije imao više smelosti da da više značaja i prostora u radu i dešavanjima u pozadini fronta. Iako ova knjiga ne može zadovoljiti zahteve savremenog stručnog čitaoca, može se preporučiti kao informativan sadržaj široj čitalačkoj publici.
Mr Slobodan Đukić
