01.01.00
Politika17.03.2000.
Dva veka srpske i evropske istorije
Sudbonosne raskrsnice
Studije akademika Milorada Ekmečića u izdanju Srpske književne zadruge
U kolu Srpske književne zadruge objavljena je knjiga akademika Milorada Ekmečića (1928), našeg poznatog istoričara, "Srbi na istorijskom raskršću". Reč je o 11 naučnih studija, objavljenih u domaćim i stranim časopisima i zbornicima, koje su nastale od 1992. godine do danas. Samo dve studije, "Odgovor na neke kritike ,Istorije Jugoslavije" (XiX vek)" i "Šta je bilo evropsko u balkanskim nacionalnim pokretima 1790-1918", objavljene su ranije.
Gledano hronološki, istakao je juče Slavenko Terzić, knjiga Milorada Ekmečića bavi se periodom poslednja dva veka srpske i evropske istorije, vekova nacionalnog, socijalnog i kulturnog preporoda srpskog i evropskog sveta. Ovo je knjiga o evropskim okvirima srpske istorije i srpske kulture tokom ćîć i ćć veka. Poznato je da je Ekmečić, u svom naučnom radu, uvek težio ne samo da pedantno utvrdi istorijske činjenice i opiše događaje, nego i da pronikne u dubinu istorijskog kretanja, da uoči, razume i naučno objasni složene procese i pojave.
Knjiga "Srbi na istorijskom raskršću", dodaje Terzić, pruža uverljive i naučno utemeljene odgovore na niz krupnih istorijskih pitanja naše i evropske istorije. Knjiga, istovremeno, svedoči o naučnim koncepcijama Milorada Ekmečića i njegovim naučnim shvatanjima, u prvom redu njegovoj razvijenoj istorijskoj metodologiji i teoriji istorijske nauke. I ovi, kao i drugi njegovi radovi osvetljavaju ne samo političke i socijalne prilike, već i mnoge elemente kulture, istorije ideja, istorije religije, istorijske antropologije i istorije civilizacija u najširem smislu tog pojma.
Od početka Karađorđeve bune, 1804. godine, objašnjava Ekmečić, cela istorija srpskog naroda posejana je sudbonosnim raskrsnicama za koje se ne zna koja je značajnija od druge, a u većini slučajeva ni ko ih je sve tu postavio.
Prilozi u ovoj zbirci, naglašava Ekmečić, pokrivaju razdoblje od početka Srpske revolucije, 1804. godine, do ratnih događanja 1992. godine, i otvaranja pitanja šta da se radi nakon katastrofe. Taj poredak nije slučajan. Presudne bitke 1806. godine, sa konačnim oslobođenjem Beogradske tvrđave, otvorile su sudbinsko pitanje političke organizacije ovog dela Balkanskog poluostrva.
Z. R.
01.01.00
Politika
03.06.2000.
Dva veka naše i evropske istorije
Srbi na istorijskom raskršću
U svojoj najnovijoj knjizi Milorad Ekmečić daje uverljive i naučno utemeljene odgovore na niz krupnih problema, osvetljavajući ne samo političke i socijalne prilike, već i mnoge elemente kulture, istorije ideja, religija i civilizacija u najširem smislu
Posle niza velikih naučnih sinteza pred nama je dragocena knjiga naučnih studija Milorada Ekmečića, nastalih uglavnom u beogradskom periodu njegovog stvaranja - od 1992. godine do naših dana. Samo dve studije objavljene su nešto ranije: "Odgovor na neke kritike Istorije Jugoslavije (19. vek)" prvi put 1974. godine i "Šta je bilo evropsko u balkanskim nacionalnim pokretima 1790-1918", prvobitno 1983. godine na engleskom jeziku a sada u prevodu sačinjenom za ovo izdanje.
U uvodnom tekstu Ekmečić je sam naglasio da je reč o "kratkim sintezama određenog pitanja, slične tematske sadržine". Gledano hronološki, knjiga Milorada Ekmečića se bavi periodom poslednja dva veka srpske i evropske istorije, vekova nacionalnog, socijalnog i kulturnog preporoda srpskog i evropskog sveta. Ili, još bolje rečeno, ovo je knjiga o evropskim okvirima srpske istorije i kulture tokom 19. i 20. veka. Ekmečić je uvek težio ne samo da pedantno utvrdi istorijske činjenice i opiše događaje, u duhu najboljih tradicija srpske kritičke istoriografije, nego i da pronikne u dubinu istorijskog kretanja, da uoči, razume i naučno objasni složene procese i pojave.
Nacionalno pitanje i ideologije
Pored predgovora Čedomira Popova "Ukrštanje i raskršće Milorada Ekmečića" i pišščevog uvoda, ova knjiga ima ukupno 11 naučnih studija. Svaka od njih sadrži nove poglede na neke ključne istorijske probleme i prelomne događaje srpske istorije. Najobimnija studija, a izgleda i najbliža samom piscu, ili kako sam kaže - piščevo raskršće jeste "Odgovor na neke kritike Istorije Jugoslavije (19. vek)" objavljena prvi put u Jugoslovenskom istorijskom časopisu" 1974. godine. Ekmečić ističe da je povodom ove značajne rasprave koja je ostavila dubokog traga u istoriji srpske i jugoslovenske istoriografije došlo do razilaženja na dve različite strane među njegovim učiteljima, školskim drugovima, vršnjacima, "toliko razdvojene da se više ne vidi kada su i zašto bile jedinstvena celina".
Velika kampanja koja je tada pokrenuta u vezi sa "Istorijom Jugoslavije" imala je jasnu ideološku pozadinu: dalo se naslutiti da interpretacija pojedinih pitanja iz istorije jugoslovenskih naroda treba da bude politička osnova budućih separatnih pokreta, odnosno već u to vreme politički jasno profilisanih "novih sintetičkih nacija". Rasprava je, kako kaže Ekmečić, "potresla našu nauku a dobrim delom i zvaničnu državnu ideologiju". Sa naučne tačke gledišta ova studija i cela rasprava su važni zbog toga što su u žižu naučnog interesovanja stavili nacionalno pitanje i razvitak nacionalnih ideologija. Prvi put u našoj istoriografiji Ekmečić piše o socijalnoj irdeligijskoj dinamici nacionalnih pokreta i o njihovoj tipologiji.
Skrećemo pažnju samo na neka nova naučna tumačenja Milorada Ekmečića koja nudi ova knjiga. U raspravi o Istočnom pitanju, baveći se pokušajima periodizacije i definicije ovog krupnog istraživačkog problema, on je zaključio da je Istočno pitanje uvek "odnos bloka zapadnoevropskih država i Rusije u rešavanju kriza u Osmanskom carstvu". U studijama o revoluciji 1848. godine Ekmečić uočava da je revolucija, pored Podunavlja i srednje i zapadne Evrope, odjeknula i na Balkanskom poluostrvu (revolucije na grčkim ostrvima u Jonskom moru 1848. i 1849). Nova je i njegova ocena o "nedostatku realnosti" u vođstvu Mađarske revolucije 1848/49. godine.
Sasvim su nove Ekmečićeve ocene u studiji o "Mestu Berlinskog kongresa 1878. godine u srpskoj istoriji". Pored tradicionalnog shvatanja pojma panslavizam, kao istočnog ili ruskog panslavizma, Ekmečić piše o drugom, zapadnom panslavizmu i ceo proces vidi u sukobu dve panslavističke ideologije. "Zapadni panslavizam je prisutan u srpskoj kulturi i političkoj misli toga vremena", piše Ekmečić; lingvističke reforme Vuka Karadžića nisu nevino odvojene od napora kancelara Meterhniha da kod balkanskih i neruskih Slovena razvije posebnu kulturu, "dalje od ruskih zajedničkih i tradicionalnih korenova". Na istom pravcu su i napori Jerneja Kopitara da 1843. godine kod zapadnih Ukrajinaca stvori posebnu azbuku, kao i mnogi kasniji projekti o odvajanju ukrajinske kulture od ruskih istorijskih osnova.
Značaj vere
Ekmečić nudi i novo viđenje idejnih osnova poznatog "Načertanija" Ilije Garašanina. Potrebno je, piše on, stalno iznova optuživati Garašanina da je težio srpskoj hegemoniji: "Sve što je on u "Načertaniju" prihvatio i pretvorio u veliku nacionalnu doktrinu bilo je sumiranje onoga što je britanski diplomatski agent i pisac Dejvid Urkvart od 1832. zahtevao. A iza Urkvarta su stajale britanska i francuska vlada". U osloncu Vuka i Urkvarta na zapadno slovenstvo Ekmečić vidi "samo jedan rani i samostalan srpski motiv u njegovom evropeizovanju". Rusko slovenofilstvo odnosno istočni panslavizam doživeli su slom 1878. godine na Berlinskom kongresu.
Ništa manje nisu značajni Ekmečićevi radovi koji se bave fenomenom islama i njegovom ulogom u socijalnom i političkom razvoju Balkana kao, na primer, njegov zaključak da je panislamski pokret prve temelje dobio upravo u vreme okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. Poslednje tri rasprave tiču se građanskog rata u Jugoslaviji 1992. godine, koji je za pisca ove knjige bio "logičan produžetak ranije evolucije južnoslovenskih nacionalizama od demokratskog i lingvističkog u religijski tip". Pažljiviji čitaoci će se setiti da je profesor Ekmečić godinu-dve dana uoči izbijanja građanskog rata predskazao ishod događaja koji su se uveliko zahuktavali, a to je mogao zato što je imao jasnu predstavu o karakteru glavnih tokova južnoslovenske i balkanske istorije, i što je znanjem istoričara prepoznavao stare ideje i političke projekte.
u svojoj knjizi u izdanju SKZ "Srbi na istorijskom raskršću", Milorad Ekmečić daje uverljive i naučno utemeljene odgovore na niz krupnih problema naše i evropske istorije. Ona svedoči o naučnim koncepcijama pisca, u prvom redu njegovoj razvijenoj metodologiji i teoriji istorijske nauke. I ovi, kao i drugi njegovi radovi, osvetljavaju ne samo političke i socijalne prilike, već i mnoge elemente kulture, istorije ideja, istorije religija, istorijske antropologije i istorije civilizacija u najširem smislu tog pojma. Ima kod njega i sjajnih objašnjenja političkih simbola i političkog mentaliteta našeg i evropskog sveta. Ekmečić je prvi među našim istoričarima ukazao na značaj verskog faktora u razumevanju i objašnjenju istorije Balkana.
Pored svoje nesumnjive analitičke dimenzije, knjiga Milorada Ekmečića nudi mnoštvo novih istraživačkih problema za budući istraživački program naše istorijske nauke. Možda više nego u drugim delima, ovde je saopšten njegov istorijsko-filozofski model razumevanja istorije. Objavljene na jednom mestu, ove studije predstavljaju dragocen doprinos ne samo istorijskoj nauci nego i našoj kulturi u celini.
Slavenko TERZIĆ
