Španska inkvizicija

23.07.05 Politika

Kako se paradoksalno prepliću jedna varvarska institucija, kakva je bila inkvizicija, svetski uspon španske imperije i blistavi procvat Zlatnog veka španske kulture

Kad se pomene reč inkvizicija, većina pomisli na literarno uobličenog Velikog inkvizitora Fjodora Mihajloviča Dostojevskog, a drugi na onog koji mu je poslužio kao prototip, na prvog Velikog inkvizitora, na Španca Tomasa de Torkemadu (1420-1498), koji je bio najčuveniji i po zlu zapamćeni borac za čistotu katoličke vere. Ovaj španski dominikanac, kako beleži istorija, proslavio se spaljivanjem jeretika i jeretičkih knjiga, čime je najviše voleo da obeleži dan nekog poznatog katoličkog sveca (!), kao i glavnom ulogom u proterivanju tristotine hiljada Jevreja iz Španije. Svojim delovanjem udario je i učvrstio temelje Svete inkvizicije koja je u Španiji ukinuta tek polovinom 19. veka.

To su neki osnovni podaci koji se mogu pročitati o delovanju španske inkvizicije kao udarnog odreda Katoličke crkve u njenim represivnim nastojanjima da sačuva prevlast nad ljudskim dušama i spreči svaku sumnju u svoj bogomdani autoritet. Španska autorka Beatris Komelja prihvatila se jednog odgovornog i nimalo lakog zadatka da na 150 strana kritički osvetli ovo uvreženo mišljenje o španskoj inkviziciji, u delu pod istoimenim naslovom, koje je u prevodu Biljane Bukvić objavio ,,Klio”. Rekli bismo gotovo preteškog, imajući ne samo u vidu koliko je duboko ukorenjeno negativno mišljenje o delovanju inkvizicije, zasnovano na sasvim realnim podacima, već i zato što svemu tome autorka nema mogućnosti da suprotstavi nove činjenice i materijalne dokaze koji bi u nekoj meri izmenili viševekovnu strahotnu sliku o radu ,,ustanove`` za prevaspitanje nevernika, njenim suđenjima, spaljivanju i pogubljenju stotine hiljada nevinih.

Mračno razdoblje

Lepa je i za svaku pohvalu namera autorke da kritički ospori jedan važan trenutak u duhovnoj, kulturnoj, verskoj i političkoj istoriji svoje zemlje, Španije, a time posredno i cele katoličke inkvizicije. Teorijski, ona s pravom može da pođe od stanovišta da ni u čemu nema večnih i neizmenljivih istina, i da je za istinu kritička sumnja najpouzdaniji oslonac. Negde istina sporo i s naporom krči sebi put do važnih saznanja, a u mnogim oblastima možda nikad nećemo stići na sam izvor istine, iako nam se čini da su utrveni svi putevi ka njoj i da samo treba vremena, sredstava i radoznalosti da bismo otkrili ono što nas muči otkad postojimo kao ljudi: nastanak vasione, odnosno materije i postanak života.

Dok ovde pitanje istine zadire u svet metafizike, često u oblastima koje su nam mnogo bliže, kao što je slučaj sa istorijom, nailazimo na probleme i teškoće koji su sasvim drugačije prirode. Tu gde se sučeljavaju snažni interesi i živa tradicija ima dosta prostora za negovanje predrasuda. Predrasude mogu biti razvijene i učvršćene sa obe strane kritičke linije koja stremi ka istini. U tom slučaju može doći do sudara dva stereotipa. I upravo oko pojma, termina i istorijskog razdoblja inkvizicije, u konkretnom slučaju španske inkvizicije, suočavamo se s dva stereotipa. Po jednom koji je važeći otkad je u nauci preovladalo kritičko mišljenje, koje nepristrasnost, bar u načelu, stavlja na prvo mesto, doba inkvizicije spada u mračno razdoblje evropske istorije.

Ovde kao da i nije bilo potrebno neko sistematsko ispitivanje i dokazivanje, jer su postupci i rezultati inkvizitorskih procedura i suđenja bili od početka stvar javnosti, ako ne u svim fazama, a ono u poslednjoj i najvažnijoj – trenutku smaknuća jeretika, jer se masa tim postupkom istovremeno plašila i fanatizovala mržnjom prema jeresi i jereticima, po principu: (potencijalni) prognanik postaje progonitelj. Princip koji su od inkvizicije preuzeli svi kasniji totalitarni sistemi 20. veka. Kritičkom duhu 18. i 19. veka bila je već dovoljna ničim osporena, niti ikad osporavana, sama činjenica da se svaki pokušaj slobode mišljenja u stvarima vere bestijalno kažnjavao spaljivanjem, pa da inkviziciju za sva vremena žigoše kao mračnu i monstruoznu organizaciju. Taj stav vremenom postaje stereotip, jer se malo ko trudio da ga činjenički ospori.

Ali, kao što svaka istina čim postane stereotip, vremenom počinje da se kruni u svojoj istinitosti, dok i sama ne postane predmet kritičkog ispitivanja, tako se u drugoj polovini 20. veka javila kritička protivteža među istoričarima. Ti kritički preispitivači crne legende o španskoj inkviziciji ne osporavaju, kako nas uverava autorka ove knjige, one drastično negativne pojave vezane za inkviziciju, već samo teže da ih svedu na pravu meru. Pokazalo se da religijska pripadnost, odnosno vaspitanje, i među istoričarima imaju značajnu ulogu: protestantski istoričari preterivali su u crnim bojama; katolički konzervativci hteli su da je opravdaju.

Patriotizam i odmaže i pomaže

Autorka, Španjolka i iskrena katolkinja, dvostruko se osećala pogođenom jednodušnim stavom istoričara prve polovine 20. veka prema inkviziciji. Žestoke osude pripisivala je nekim Špancima koji su bili prognani iz Španije, pa su se svetili svojoj zemlji. Tako se sa religijskog terena prešlo na patriotski. Napad na špansku ikviziciju autorka traumatično doživljuje kao napad na sopstvenu zemlju. Razumemo ovo bolno suočavanje sa surovom prošlošću, ali nikad nismo špansku inkviziviju izjednačavali sa Španijom.

I pored toga što je dvostruko bila hendikepirana, autorka nam je razjasnila mnoge stvari spregom katoličkih moćnika sa interesima španskih kraljeva. Pomogla nam je da shvatimo taj buran i protivurečan period španske istorije u kome se na čudan i paradoksalan način istovremeno prepliću i razvijaju jedna varvarska institucija, kakva je bila inkvizicija, svetski uspon španske imperije i blistavi procvat Zlatnog veka španske kulture. Zaista čudni, u krajnjoj liniji možda neobjašnjivi spregovi i tokovi istorijskih i duhovnih sila, koji se, po svoj prilici, samo jednom mogu da ukrste u jednoj civilizaciji, dajući joj prepoznatljiv pečat za sva vremena.

Milka LUČIĆ