Orhan Pamuk je rođen u Istanbulu 1952. godine. Odrastao je u istanbulskoj četvrti Nišantaši, u porodici nalik onima kakve opisuje u svojim romanima Dževdet-beg i njegovi sinovi i Crna knjiga. Po završenoj gimnaziji studirao je arhitekturu na Istanbulskom tehničkom univerzitetu. Napustivši studije arhitekture, upisao se na Institut za novinarstvo Istanbulskog univerziteta gde je diplomirao 1976.
Pamuk, koji za sebe kaže da je u detinjstvu i mladosti maštao o tome da postane slikar, aktivno se posvetio pisanju 1974. godine. Izdavačka kuća Milijet dodelila mu je, 1979. godine, nagradu za rukopis prvog romana Dževdet-beg i njegovi sinovi, koji je objavljen 1982, a godinu dana kasnije dobio je prestižnu nagradu koja nosi ime slavnog turskog pisca Orhana Kemala. Iste godine, 1983, iz štampe izlazi Tiha kuća, njegov drugi roman, koji opisuje tri generacije jedne istanbulske trgovačke porodice. Godine 1984, ovaj je roman, preveden na francuski, dobio nagradu Madarali, a 1991. i Nagradu za evropsko otkriće (Prix de la découverte européenne).
Istorijski roman Bela tvrđava (1985), u kojem je opisana veza između mletačkog roba i njegovog turskog gospodara, proširio je popularnost i slavu Orhana Pamuka i izvan granica Turske. Ova knjiga, ciji je prevod na engleski New York Times pozdravio rečima „Nova zvezda ukazala se na Istoku“, prevedena je na sve velike zapadne jezike.
Njegov cetvrti roman, Crna knjiga (1990), zahvaljujući svojoj složenosti, bogatstvu i punoći izraza, smatra se jednim od najkontroverznijih, ali i najpopularnijih romana savremene turske književnosti. Na osnovu ove knjige, Pamuk je napisao scenario za film Tajno lice, koji je režirao čuveni turski reditelj Omer Kavur. Ovaj je scenario objavljen kao knjiga 1992. godine. Roman Novi život je za kratko vreme po objavljivanju (1994) postao jedan od najčitanijih savremenih turskih romana. Na izrazito veliko interesovanje, kako u Turskoj, tako i u inostranstvu, naišao je njegov istorijski roman o životu i umetnosti osmanskih majstora minijature u kasnom šesnaestom veku, pod imenom Zovem se Crveno (1998), koji je 2003. godine dobio International IMPAC Dublin Literary Award i Prix Médicis étranger 2005. Godine 1998, Pamuk je, praveći izbor iz napisa u svojim beleškama koje je vodio od rane mladosti, pod naslovom Druge boje: izabrani spisi i jedna pripovetka, zajedno sa do tada neobjavljenom dugačkom pripovetkom „Gledanje kroz prozor“, objavio svoje odabrane tekstove, eseje, novinske članke, kritike, reportaže i putopise. Godine 2002, objavio je roman Sneg, a 2003. knjigu tekstova posvećenu svom rodnom gradu pod naslovom Istanbul: uspomene i grad. Dobitnik je Nagrade za mir knjižara Nemacke (Friedenspreis des Deutschen Buchhandels) u 2005. godini i Nobelove nagrade za književnost 2006. godine.
Knjige Orhana Pamuka prevedene su na četrdeset svetskih jezika i prodate u tiražu od više miliona primeraka.
28.02.08 Vreme
Traganje u snegu
Orhan Pamuk - Sneg
Orhan Pamuk je izgradio pomalo pretencioznu romanesknu građevinu, ali sa bezbroj izvanrednih detalja koji otkrivaju ruku majstora
Od početka je Ka znao da u Turskoj verovati u Boga ne znači čovekovo pojedinačno susretanje s najuzvišenijom idejom, s najvećim Tvorcem, no pre svega znači stupanje u neku zajednicu vernika, u neko okruženje, ali to što je Muhtar, uopšte ne progovorivši o Bogu i veri pojedinca, govorio o koristi zajednica vernika, kod Kaa je ipak izazvalo izvesno razočaranje.
Turski je Nobelovac Orhan Pamuk zasluženo jedan od najcenjenijih pisaca savremenog doba, a "pelcer" njegove literature začuđujuće se dobro primio i kod nas. No, podozrevam da njegov obimni roman Sneg (2002), smešten u poslednju dekadu drugog hrišćanskog milenijuma, nikada neće dostići popularnost nekih njegovih ranije prevedenih romana, ispunjenih nekako baš onom dozom egzotike romantizovane Drugosti – udaljene čak ne toliko prostorno koliko vremenski – kakvu šira čitalačka publika jako voli... Nije baš mnogo od toga ostalo u Snegu (preveo Ivan Panović; Geopoetika, Beograd 2007), romanu oporom i teškom, knjizi u kojoj se pisac odvažno – pri čemu se ova odrednica odnosi i na književnu zahtevnost i na građansku hrabrost – i direktno da ne može neposrednije pozabavio savremenom Turskom, njenom dubokom podeljenošću, sveprožimajućom identitetskom i vrednosnom rastrzanošću između sekularizma (tj. kemalizma, republikanstva...) i islamizma, između Evrope kojoj se teži, ali se od nje i zazire (a taj je proces obostran, da se razumemo) i Orijenta, od kojeg bi se nekako pobeglo, ali tako da sve zapravo ostane isto, između tvrdokorne etnonacionalističke interpretacije "turkstva" i sopstvenih manjina koje niti mogu niti žele da se uklope u tako tesno skrojenu košuljicu "nacionalnog identiteta" (kurdski pokret, frustrirajuća istorija odnosa sa Jermenima ili Grcima etc.). I tu nije kraj. Dakako da u svim tim dvojbama ima i "klasnog" elementa, jer jedno je poimanje sveta evropeizovane "istanbulske buržoazije" školovane na najboljim univerzitetima, a sasvim drugo zabačene anadolske sirotinje, one kojoj je Allah neretko jedini zaštitnik pred zastrašujućom ravnodušnošću ionako nedostižnog sveta...
Narator ovog romana Orhana Pamuka sam je – Orhan Pamuk. Ili nas pisac barem navodi i zavodi da u to poverujemo, ispisujući priču Snega kao hroniku boravka njegovog tragično stradalog prijatelja iz mladosti, pesnika koji će do kraja ostati naprosto Ka, dugogodišnjeg egzilanta u Nemačkoj, koji će se vratiti u Istanbul, i odmah potom, potaknut dobrim ugovorom za reportažu, ali i stanovitim ličnim motivima, produžiti na krajnji severoistok zemlje, u siromašni i snegom zavejani gradić Kars, taj propadajući spomenik slave Osmanske i ruske carevine i izumrle kulture nekadašnjeg jermenskog stanovništva, smešten blizu granice sa Gruzijom.
Ka će ući u Kars takoreći u poslednjem trenutku pred zatvaranje kapija: Veliki Sneg odseći će grad od ostatka sveta na četiri dana, i tokom tih četirju dana i noći desiće se zapravo "sve" u Snegu – osim flešbekova koji sežu od frankfurtskih Ka-ovih dana pa do njihove istanbulske mladosti i "flešforvardova" koji ga prate od povratka u Frankfurt do smrti od metka islamističkog osvetnika – to jest, u tih je ni stotinak sati Pamuk "nakrcao" toliko likova i događanja da bi se od toga dala napraviti cela edicija, ceo jedan "prustovski" ciklus... To ume i da zasmeta, naprosto se čini da je Pamuk po svaku cenu hteo da mu tih nekoliko dana bizarnih (pomalo čak u natruhama markesovskih, makondovskih) zbivanja budu pozornica "Turske u malom" po cenu mestimičnog pretovarivanja radnje i, samim tim, gubljenja pripovedačke uverljivosti.
Povod Kaovom dolasku glasine su o učestalim samoubistvima devojaka "maramašica", onih koje pokrivaju glavu hidžabom, i zbog toga ne mogu u sekularne škole. Ta je Kaova "istraga", dakle, svojevrstan "okidač", no ona će pesnika odvesti daleko od početne teme, uplesti ga u političku dramu i ljubavnu romansu – ne znaš šta je od to dvoje tragičnije, čemu je suđen užasniji kraj... Pamuk je u Snegu pre svega izvanredan portretista složenosti turskog društva, minuciozni karakterolog koji pri tome ume da voli i brani sve svoje likove, od duboko frustriranih i povređenih "revolucionarnih islamista" iza čije pompeznosti često nema bog zna čega većeg od povređenosti i kompleksa nesigurnosti pred "tim naduvenim zapadnjacima", ali i obrazovanijim slojevima turskog društva, preko rezigniranih levičara, zanesenih kemalista zgroženih puzajućom reislamizacijom, zažagrenih mladića kojima su "politički islam" ili kurdska gerila nadomestak za sve nepostojeće životne šanse, tvrdih vojničkih sekularista koji ne skrivaju prezir prema "liberalnim intelektualčićima" jer ovi stalno nešto zakeraju i sikću na vojsku, a bez vojske bi ih "mudžahedini zatukli, kao u Iranu"; ponad svega, u Snegu su važne žene, i svi mogući načini na koje pokušavaju da ostvare svoju slobodu i samopoštovanje, u klinču između duboke, hereditarne patrijarhalnosti turskog društva, represivnosti islamizma i dobrim delom apstraktno-nedostižne ženske slobode po "zapadnom" obrascu. Hm, sloboda u Karsu – kako to kontektualizovano zvuči!
I dok taj sneg pada li pada u Karsu, kao da će zaista da pomori svet, isfrustrirani će sekularisti izvesti lokalni operetski (hm, zapravo: teatarski) puč, i zavesti samovoljnu strahovladu, koja će trajati koliko dok se sneg ne otopi i putevi ponovo postanu prohodni; Margaret Etvud lepo primećuje da je odsečeni Kars u ovom romanu u neku ruku metafora izolovanosti (dela) turskog društva. Dakle, društva nevoljnog ili nemoćnog da iskorači iz začaranog kruga jalovog "tradicionalizma" i nasilne "modernizacije", koja ne može baš uvek da se sprovodi tenkovima...
Pamuk je, kao građanin, tvrdi sekularista i "zapadnjak" (i stalna meta kako islamista, tako i turskih nacionalista), ali kao romanopisac, on svim svojim junacima, njihovim pričama i njihovim istinama daje podjednake šanse na šahovskoj tabli sveta, uzdržavajući se dosledno od bilo kakvog popovanja: sve se ionako jasno vidi, treba samo čitati... A u ovaj Sneg vredi uprtiti, bez straha da ćete poželeti da prestane: Orhan Pamuk izgradio je u zavejanom Karsu jednu pomalo pretencioznu romanesknu građevinu, ali toliko je izvanrednih detalja u njoj koji upućuju na ruku majstora, da se njeno upoznavanje i te kako isplati. Uzgred, voleo bih da nemam razloga da napišem ovu rečenicu: Anadolija je bliže, mnogo bliže Srbiji nego što se obično misli, i to će svaki srpski čitalac Snega nepodnošljivo lako prepoznati.
09.01.08 Vijesti
Lavirinti modernog turskog društva
Sneg, Orhan Pamuk
"Snijeg", posljednji roman turskog nobelovca Orhana Pamuka, iz 2002. godine, nedavno je objavljen u izdanju beogradske "Geopoetike" i prevodu sa turskog jezika univerzitetskog profesora Ivana Panovića. "Snijeg" je politički roman u kome se opisuje zatvorenost i netolerancija islamskih fudamentalista. Istočnjačka tema, zapadnjački način pripovijedanja, prepoznatljivi Pamukovi književni obrasci, kulminirali su u "Snijegu", knjizi originalne pripovjedačke snage i imaginacije. U Turskoj "Snijeg" je izazvao burne reakcije, jer je pisac pomenuo brojne političke i religiozne konflikte iz bliske prošlosti svoje domovine.
Glavni junak romana "Snijeg", pjesnik Kerim Alakušoglu, čije će pravo ime Pamuk pomenuti samo jedanput u romanu, a potom će ga kroz cio roman nazivati imenom Ka, vraća se 1992. godine u Tursku poslije dvanaestogodišnjeg političkog progonstva u Njemačkoj. Kao novinar Ka odlazi na sjeveroistok Turske u mjesto Kars, nekada poznato po trgovini između Turske, Gruzije, Jermenije i Irana, a sada oličenje materijalne oskudice. U Kars ga vode različiti razlozi: jedan od njih je želja da sazna šta se krije iza slučajeva samoubistava mladih djevojaka, kojima je zabranjeno da nose u školi marame na glavi, a drugi je lične prirode, Ka se nada da će tamo sresti svoju davnu ljubav, razvedenu ženu po imenu Svila i obnoviti vezu sa njom.
Tokom tri zimska dana, u Karsu okovanom snijegom Ka u ulozi novinara susreće se sa mnogobrojnim stanovnicima: starom ljubavlju Svilom, njenom sestrom Kadifom (koja je vođa zabrađenih djevojaka, maramašica), njihovim ocem Turgutom, harizmatičnim vođom islamista Lazurnim, studentom Nedžipom, prvim islamskim piscem naučne fantastike, ljevičarski orijentisanom pozorišnom trupom, te sa gomilom špijuna koji jedino što rade je praćenje i uhođenje stanovnika Karsa. Narativni tok trodnevnih događaja iz Karsa presječen je flešbekovima iz perspektive romanopisca Orhana, Kaovog prijatelja (koji je zapravo Pamukov alterego, a na samom kraju romana spominje i svoju kćerku Ruju kojoj je i posvetio "Snijeg"), kroz niz naknadnih bilješki i pokušaja da se rekonstruiše Kaov život u Karsu i uđe u trag izgubljenoj zelenoj svesci sa pjesmama.
"Politika u jednom književnom djelu, to Vam je pucanj pištolja usred nekog koncerta, nešto grubo na šta čovjek, međutim, ne može da ne obrati pažnju. Mi ćemo govoriti ovdje o vrlo ružnim stvarima..." Ove riječi francuskog pisca Stendala, poslužile su Pamuku kao epigraf za "Snijeg" i to u bukvalnom i prenesenom značenju. Naime, i u Pamukovom romanu će odjeknuti pucanj iz pištolja i to u toku pozorišne predstave, a što se tiče prenesenog značenja pucnja, ono se može sagledati kroz cio roman "Snijeg". Između ostalog "Snijeg" je i roman o pjesniku, stvaranju pjesama, nadahnuću, a taj pjesnik Ka stradaće u Njemačkoj od metka. Pamuk u ovom romanu na osoben način razrađuje simboliku snijega. U originalu, na turskom jeziku, roman "Snijeg" ima naslov "Kar". Mjesto radnje romana je Kars, a glavni junak je Ka (ne K, kao kod Kafke, na koga se kritičari obično pozivaju), a jedan od hotela koji se pominje je "Karpalas". Osim što je naslov Pamukovog romana "Snijeg", "Snijeg" je i Kaova neobjavljena pjesnička knjiga nastala u toku tri zavijana dana u Karsu. Struktura Kaovih pjesama iz "Snijega" shematski je prikazana u obliku pahuljice.
Ovim romanom Pamuk se bavio problemima političkih i religioznih pokreta u Turskoj devedesetih godina XX vijeka, mada je sagledao čitav proces modernizacije Turske, od Kemala Ataturka naovamo. U lavirintu višeslojnog političko-špijunskog zapleta sudaraju se goruće teme savremene Turske: Jermeni, komunisti, liberalizam i tradicionalizam, uloga medija, policije, vojske, vladajuće birokratije. "Snijeg" je sjajna intelektualna igra, puna poznatih znakova karakterističnih za Pamukovu prozu. Čini se da Pamuk uvijek piše istu knjigu, da se vrti u krug, da njegovi junaci vole iste žene, te da određene situacije, mjesta i likovi upućuju na njegove ranije romane, prije svega "Novi život" i "Zovem se Crveno".
Ferit Orhan Pamuk je rođen u Istanbulu 1952. godine. Studirao je arhitekturu na Istanbulskom tehničkom univerzitetu, ali je 1976. završio Institut za novinarstvo Istanbulskog univerziteta. Aktivno se posvetio pisanju 1974. godine. Prvi roman “Dževdet-beg i njegovi sinovi” je objavio 1982. Potom slijede: “Tiha kuća”, “Bijela tvrđava”, “Crna knjiga”, “Novi život”, “Zovem se Crveno” , “Druge boje” “Snijeg” i “Istanbul: uspomene i grad”. Za svoja djela dobio je brojna turska i međunarodna književna priznanja među kojima su najznačajnije nagrada IMPAC Dablin, Prix Médicis étranger, Nagrada za mir knjižara Njemačke i Nobelova nagrada za književnost 2006. godine. Knjige Orhana Pamuka prevedene su na četrdeset svjetskih jezika i prodate u tiražu od više miliona primeraka.
OTVORENO I PROVOKATIVNO
O "Snijegu" Orhan Pamuk kaže: "Jedno od zadovoljstava pri pisanju ovog romana bila je činjenica da kažem mojim čitaocima u Turskoj i mojoj međunarodnoj publici, otvoreno i pomalo provokativno, ali iskreno, da su oni koje nazivaju teroristima prije svega ljudska bića. Naši sekularisti, koji su se uvijek oslanjali na vojsku i uništili tursku demokratiju, mrze ovu knjigu jer tu imate pokušaje promišljanja osobe, koja nikada u svom životu nije bila religiozna, pokušaje da shvati zašto neko završi, kako to mi ili zapadni svijet nazivamo, kao islamski fundamentalistički terorista."
Vujica OGNJENOVIĆ
17.11.07 Politika
Vera, nacija, inspiracija
Orhan Pamuk: „Sneg”
Tragalac za književnim aluzijama u romanu Sneg Orhana Pamuka mogao bi se izgubiti u lavirintu uzaludne borbe. Glavni lik Ka alegorijskim imenom i marionetskom ulogom u političkom i ljubavnom, verskom i zavereničkom kolopletu događaja otvoreno priziva Kafkinog junaka; no stanje njegovog duha i duše navodi na poređenja sa Hansom Kastorpom zaglavljenim u zasneženom sanatorijumu, Džojsovim ambivalentnim odnosom prema veri, državi i naciji, Koulridžovom bitkom za inspiraciju... Tragalac za političkim aluzijama koji bi u kriptičnom imenu glavnog junaka video Kemala Ataturka a u temi romana krah turskog sekularizma neće lutati ništa manje. Ipak, ovaj političko-postmoderni roman nije delo koje koristi vir literarnih i istorijskih aluzija sa ciljem prikrivanja činjenice da, iako podseća na mnoge knjige i ideje, zapravo ne liči ni na šta.
Peti Pamukov roman preveden na srpski opisuje trud da se nađe inspiracija, smanji politička napetost i prekine bitka razlika u od svih zaboravljenom gradu Karsu na krajnjem severoistoku Turske, na negdašnjoj granici Otomanskog i Ruskog carstva. Zarobljen snegom sa neba i snegom u imenu (kar - sneg), idealan je kutak za zagrljaj ekonomske krize i verskog žara. Nakon dvanaestogodišnjeg političkog egzila u Nemačkoj a uoči lokalnih izbora, Ka dolazi u Kars da bi sačinio novinsku reportažu o epidemiji samoubistava među devojkama. To je prilika da sagleda političku krizu domovine raspete između verskih disputa i etničkih sukoba, ali i sopstvenu iskorenjenost. U sablasnom gradu ukazuje se šansa za zaceljenje: Ka sreće tihu patnju iz mladosti, prelepu Svilu. Njena sestra Kadifa predvodi devojke sa velom, čija želja da zapadne vrednosti spoje sa muslimanskim identitetom ne posustaje ni pred kaznom izbacivanja sa univerziteta.
Sneg je nadrealno svedočanstvo o turskim realijama, alegorični traktat o autentičnim napetostima između sekularizma i fanatizma, liberalizma i tradicionalizma, prozapadnjačke elite i teocentričnog puka, kemalista i islamista. Samoubistva zbog zabrane nošenja vela u isti mah su tragična i groteskna: ona ukazuju na neuspeh jedine sekularne revolucije u islamskom svetu. Da li žene sebi oduzimaju život u trenutku ukradenom između molitve i telenovele kako bi sačuvale ponos ili pak potvrdile poraz u bici za nezavisnost - to ostaje tajna. Tajna je i može li sekularizacija sprovođena sa verskom rigidnošću zaista biti gora od fanatizma. Pseudobrehtovski scenski spektakl „Moja domovina ili moj veo” na patetično didaktičan način oživljava izbor Turske između islama i sekularizacije. Iz vremena užagrenog kemalizma prenesena priča o devojci koja spaljuje veo da bi živela kontrastira se sa odlukom devojaka da umru kako bi sačuvale veo.
Ali, hamletovski režirana predstava pretvara se u vojni udar. Politički prevrat ima sva obeležja pozorišne iluzije, i tu nije kraj zbunjujućim ambivalencijama - u romanu defiluju zloglasni islamski terorista prelepih plavih očiju koji je, zapravo, fatalni zavodnik, glumac ponosan na fizičku sličnost sa Ataturkom koji je opasni politički manipulator, urednik lokalnih novina koji vesti i reportaže piše unapred. Sekularni i religiozni aktivizam srodni su po apsurdu koliko i motivi izgubljene inspiracije i izgubljene vere. Kao kakav moderni derviš i medijum božanske reči, u naletima nadahnuća i opštem političkom neredu Ka ispisuje duge pesme, dok istovremeno pokušava da osvoji ljubavni i socijalni mir.
Sneg gubi na snazi ne samo zbog ugrađivanja literarnih motiva u temelje političke alegorije, već i zbog šablonske karakterizacije: kao da je bilo važnije kreirati paletu političkih opredeljenja nego paradigmu svojstava. Iskupljuje ga klaustrofobična bajkolikost, učena koliko od Kafke toliko i od Borhesa; iskupljuje ga i manevar u najboljem maniru Džozefa Konrada sa pripovedačem Orhanom, koji naknadno povezuje svedočenja i dokumente u koherentnu celinu pripovesti. Piščev alter ego i prijatelj glavnog junaka je, tako, reporter s nemogućim zadatkom da izvesti o svetu magijskog realizma.
Žaliti što nema samodopadnih viškova erudicije i imaginacije kojima je optočen roman Zovem se Crveno besmisleno je koliko i prigovarati zbog suficita priče. Snežni nanosi nisu progutali pripovest, naprotiv - potcrtali su njene obrise i podsetili da u traganju za verom, nacijom i inspiracijom važi mangupska maksima Čarlsa Bukovskog koja kaže: „vreme ranjava sva zaceljenja”.
Vladislava Gordić Petković
