Smederevski kraj u Drugom svetskom ratu

01.02.16

Vojnoistorijski glasnik

Institut za savremenu istoriju objavio je 2015. godine monografiju mladog srpskog istoričara Nemanje Devića (1989), doktoranda na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, pod naslovom Smederevski kraj u Drugom svetskom ratu: ljudi i događaji. Bazirana na master radu izrađenom pod mentorstvom prof. dr Mire Radojević i odbranjenom septembra 2014. godine, ova knjiga predstavlja već drugu monografiju koju je kolega Dević objavio iz oblasti lokalne istorije smederevskog kraja u periodu Drugog svetskog rata (prva: Istina pod ključem. Donja Jasenica u Drugom svet skom ratu, Beograd 2008, 2009). Ona predstavlja i izvesno zaokruživanje tematskog kruga kojim se mladi kolega do sada bavio kao i njegov do sada najveći istoriografski doprinos.
Monografija Smederevski kraj u Drugom svetskom ratu: ljudi i događaji sastoji se od predgovora („Reč na početku – o nastanku knjige”), pet obimnih hronološko-tematski koncipiranih poglavlja i zaključka, te spiska korišćenih izvora i literature i kratke biografske beleške o autoru. Prostorno, Devićevo istraživanje ograničeno je na nekadašnji Smederevski okrug Kraljevine Jugoslavije, koji se sastojao od tri sreza, sa centrima u gradu Smederevu i varošima Velikoj Plani i Smederevskoj Palanci, i obuhvatao 49 sela koja su ih okruživala. Hronološki okvir istraživanja znatno je širi nego što naslov knjige sugeriše i praktično obuhvata period od 1938. godine (u delovima o Dimitriju Ljotiću i pokretu Zbor čak i od vremena Šestojanuarske diktature) do leta 1950. godine, kada su bezbednosni organi socijalističke Jugoslavije likvidirali poslednje odmetnike i njihove jatake.
U   prvom   poglavlju   „Okupacija, otpor i žrtve” (str. 23–90) predstavljeni su obrisi života u smederevskom kraju u predvečerje Drugog svetskog rata, sažeto izložena ratna dejstva tokom Aprilskog rata, te detaljno analiziran period od početka okupacije do izbijanja građanskog rata. Autor je, i pored oskudice istorijskih izvora, prilično verno oslikao život u Smederevskom okrugu pre rata: ukazano je na dominantni udeo poljoprivredne proizvodnje (viši čak i od državnog proseka), uprkos postojanju značajnih industrijskih postrojenja: „Sartida”, „Farmera” i „Jasenice AD”. Kratak osvrt učinjen je i na politička i ideološka strujanja: sažeto je prikazan nastanak i razvoj pokreta Zbor kao najznačajnije političke snage u okrugu, istaknute su simpatije manjeg dela stanovništva ka levici i KPJ i ukazano na veliku masovnost protesta nakon pristupanja Trojnom paktu 25. marta 1941. godine.
Nemanja Dević analizirao je sva dejstva u smederevskom kraju tokom Aprilskog rata i verno predstavio prve dane okupacije u kojima je dominirao mučan utisak sramote zbog vojnog poraza. Konfuzija i nemir obuzeli su stanovništvo usled neizvesnosti daljeg razvoja situacije i prisustva okupacione sile, u čijim su redovima istaknutu ulogu igrali lokalni folksdojčeri, naoružani i često agresivni prema svojim dojučerašnjim komšijama i prijateljima. Sudbina najvećeg dela Jevreja u Srbiji nije mimoišla ni njihove sunarodnike iz smederevskog kraja: većina je uhapšena i deportovana u logore, a veoma malo ih je preživelo rat. Velika pažnju autor je posvetio tragediji izazvanoj eksplozijom uskladištene municije u smederevskoj tvrđavi 5. juna 1941, u kojoj je život izgubilo oko 500 ljudi a porušeno je ili teško oštećeno blizu 1500 kuća i zgrada. Dević je detaljno opisao sve poznate okolnosti vezane za ovu tragediju i kritički se osvrnuo na nedovoljno utemeljenu tezu da su eksploziju izazvali komunistički agenti Mustafa Golubić i Mate Vidaković, ukazavši i na velike razlike u procenama broja žrtava u prisutne starijoj istoriografiji i publicistici.
Značajan prostor u prvom poglavlju monografije Smede revski kraj u Drugom svetskom ratu: ljudi i događaji posvećen je naporima za obnovu grada nakon junske tragedija, kojima je rukovodio izvanredni komesar Dimitrije Ljotić, a u kojima su aktivno učešće uzeli i brojni članovi njegove porodice. Ostvareni su respektabilni rezultati u obnovi grada i zbrinjavanju ugroženog stanovništva što je Ljotiću uvećalo ugled kod mnogih Smederevaca (posebno onih čiji su članovi porodice i rođaci stradali u eksploziji), ali je Dević opravdano istakao da je politički program koji je Zbor istakao tokom okupacije nailazio na otpor i gađenje velikog dela stanovništva, pa se još tokom   leta   1941.   moglo   čuti „Izdade nas Ljotić”, čije su dobrovoljce mnogi seljaci prostodušno nazivali „naši Nemci”.
Koristeći se uglavnom memoarskom literaturom i izjavama savremenika i potomaka koje je sakupio tokom svog istraživanja, Nemanja Dević prikazao je i početke otpora okupatoru na teritoriji nekadašnjeg Smederevskog okruga. Kao i u drugim krajevima okupirane Kraljevine Jugoslavije i ovde se prvo javio spontani otpor pojedinaca, koji nije imao nikakve veze sa politikom ili organizovanim pokretima otpora koji su se kasnije formirali.1 Dević je ukazao na brzo hvatanje veze nekolicine oficira iz smederevskog kraja sa pokretom pukovnika Mihailovića već tokom proleća i leta 1941. godine a nešto detaljnije je opisano i formiranje prvih partizanskih odreda, oslanjajući se pretežno na bogatu memoarsku i naučnu literaturu koja svedoči o NOP-u u smederevskom kraju.
Prema Devićevoj analizi, već početkom jula partizanski odred formiran u Smederevskoj Palanci imao je 30-ak boraca, Oraška partizanska četa (formirana u Markovcu) brojala je blizu 20 boraca dok je Smederevsko-gročanska partizanska četa imala 35–40 ljudi pod oružjem. Partizani su u oružane sukobe sa okupatorom i žandarmerijom stupili već polovinom jula na teritoriji celog okruga, napadajući nemačke patrole i žandarmerijske postave, paleći opštinska nadleštva i arhive i vršeći sabotaže na železnici. Mladi autor je zaključio da tokom dejstava koja su trajala od polovine jula do kraja oktobra 1941. godine ni okupatoru ni žandarmeriji nisu naneti značajniji udarci. Uprkos tome, odgovor okupatora bio je munjevit i surov: već krajem jula Nemci su u Palanci streljali 24 zarobljena partizana, među kojima su se nalazila i tri rukovodioca partijske organizacije. Smrt jednog i ranjavanje dva nemačka vojnika prilikom sudara vozova u Kusatku usled partizanske sabotaže doveo je do streljanja 200 talaca u logoru na Banjici krajem oktobra, a Dević beleži i više individualnih odmazdi u selima okoline Smedereva.
Nemanja Dević detaljno je opisao širenje NOP-a u selima smederevskog kraja, dajući biografske podatke za brojne istaknute borce i gotovo sve komandante i političke komesare.    Analizirajući    socijalnu strukturu partizanskih odreda istakao je da su je uglavnom činili siromašniji seljaci, radnici smederevskih fabrika, neškolovana omladina, studenti-levičari i jedan manji broj iskusnijih predratnih komunista ilegalaca. Verno je opisan i odnos lokalnih vlasti prema partizanima u prvim nedeljama ustanka, tokom kojih su vođeni tajni pregovori o napuštanju borbe a ustanička organizacija praktično štićena od nemačkih okupacionih organa. Dević je kao obrazloženje brzog širenja NOP-a u smederevskom kraju naveo tradicionalni duh otpora kao i teške socijalno-ekonomske prilike koje su pogodovale širenju revolucionarnih ideja.
Drugo poglavlje Devićeve monografije, naslovljeno „Obračuni i zatišja” (str. 91–168), posvećeno je građanskom ratu, gušenju ustanka, konsolidaciji kolaboracionističke uprave i pozadinskom radu pokreta otpora do njihove intenzivnije aktivacije u proleće 1943. godine. Iako je istakao da je do „konačnog razlaza” između partizana i četnika u smederevskom kraju došlo tek u proleće 1942. godine, Dević je detaljno analizirao odnos antifašističkih pokreta otpora tokom trajanja ustanka, revolucionarno nasilje koje je podrazumevalo likvidaciju imućnijih seljaka, kao i predratnih političara i čelnika lokalne samouprave. Prema njegovim istraživanjima, partizani su još u septembru 1941. počeli sa likvidacijama „predstavnika reakcije”, tj. predratne elite koju su u revolucionarnom zanosu doživljavali kao produženu ruku okupacionog režima. Neka od brojnih ubistava odlikovala su se izrazitom surovošću, odnosno mučenjem i masakriranjem žrtava, što je ostavljalo snažan psihološki efekat na lokalno stanovništvo. Ravnogorska organizacija, do jeseni 1941. gotovo potpuno nerazvijena u smederevskom kraju, nije predstavljala opasnost po partizane, koji su po potrebi lako i bez borbe razoružavali lokalne četničke odrede.
Prema analizi Nemanje Devića slom partizanskog ustanka u sva tri sreza Smederevskog okruga nastupio je 25. oktobra, kada su snažne nemačke jedinice tokom silovitog napredovanja porazile niz gerilskih odreda i zauzele središte otpora u ovom delu Šumadije – Raču. Dević je na stranicama drugog poglavlja svoje monografije detaljno opisao tragične sudbine brojnih partizanskih boraca iz svog zavičaja i njihovih porodica, ali i ukazao da su nakon sloma ustanka mnogi seljaci dobrovoljno stupali u oružane odrede lojalne vladi Milana Nedića. Pokušaj kapetana Radoša Vučelića da u smederevskom kraju stvori snažniji ogranak Ravnogorske organizacije osujetili su agenti Gestapoa u junu 1942. godine. Izvestan uspeh u širenju akcije ravnogorskog pokreta postignut je tek poslednjih meseci pomenute godine, ponajviše zahvaljujući zalaganju kapetana Vladislava Dodića koji je formirao središte organizacije u Kusatku, kao i Andre Kojadinovića, predsednika opštine iz Starog Sela. Suprotno tvrdnjama koje se mogu uočiti kod pojedinih autora jugoslovenske istoriografije, četnički pokret u smederevskom kraju bio je neprestano progonjen od nemačkih i kolaboracionističkih vlasti, a brojni istaknuti članovi i jataci pokreta završili su život u banjičkom i nemačkim logorima i na stratištu u Jajincima, o čemu je detaljno pisao i Nemanja Dević. On je čitavo potpoglavlje posvetio ponovnom snaženju oba pokreta otpora u proleće 1943. godine, ističući izvanredan strateški značaj Beogradskog okruga (prema administrativnoj podeli Nedićeve vlade) kome je pripadalo i Smederevo sa okolinom.
Kao i u drugim krajevima okupirane Srbije, i u Smederevu i okolini veći deo razdoblja od početka 1942. do kraja proleća 1943. godine protekao je u učvršćivanju i propagandnim   manifestacijama   kolaboracionističkih vlasti. Postepeno se uspostavljao privid normalnog svakodnevnog života: održan je veći broj sportskih takmičenja a pozorišni život bio je veoma dinamičan, posebno u Palanci. Poređenjem crkvenih knjiga Dević je došao i do zaključka da je upravo 1942. od svih ratnih godina sklopljeno najviše brakova. Izvesna istraživačka pažnja bila je posvećena i političkom radu pokreta Zbor, njegovim dobrovoljačkim odredima kao i Zavodu za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci. Mladi autor odlučio je da više pažnje i prostora posveti građanskom ratu u svojoj sredini, a šteta je što Zavod za prinudno vaspitanje omladine i pokret Zbor nisu detaljnije obrađivani, jer predstavljaju značajne fenomene i na nivou cele okupirane Srbije, tj. Kraljevine Jugoslavije.
Treće poglavlje Devićeve monografije (str. 169–226) posvećeno je „gorskom caru” Živanu Lazoviću, kapetanu JVuO, najmarkantnijoj ličnosti ravnogorskog pokreta u smederevskom kraju i njegovoj borbi za izgradnju i učvršćivanje organizacije generala Mihailovića. Lazović – mlad, energičan i harizmatičan oficir, imao je i osećaja za politiku što je predstavljalo retkost među četničkim komandantima, sa kojima je delio sklonost ka samohvalisanju, nedostatak discipline i tvrdoglavost. Postavljen na čelo Smederevskog korpusa JVuO, krstario je celim okrugom i podsticao izgradnju ravnogorske organizacije, a organizovao je i „trojke” koje su počele sa likvidacijama pripadnika Zbora, ratnih profitera i lokalnih čelnika kolaboracionističke uprave. Ubrzo su otpočela i krvava obračunavanja sa pripadnicima i simpatizerima NOP-a, kao i sa članovima njihovih porodica, u kojima je, prema zaključcima Nemanje Devića, stradalo i mnogo nevinih ljudi koji su svakako spadali u kategoriju neboračkog stanovništva. Nasuprot Lazoviću, među partizanskim rukovodstvom svojom harizmom i simpatijama koje je uživala među stanovništvom isticala se Božidarka Damnjanović Kika, u to vreme zamenik političkog komesara Kosmajskog odreda. Njen suprug Draža Marković, kao i njegov brat Moma, takođe su često boravili među partizanima smederevskog kraja.
Period od leta 1943. godine pa do oslobođenja Srbije u smederevskom kraju obeležen je izuzetno krvavim građanskim ratom, tokom koga je, kada se objektivno sagledaju istorijske činjenice, borba protiv okupatora imala sasvim sekundarni značaj. Praktično svako stradanje članova ili jataka jednog pokreta otpora izazivalo je brutalnu odmazdu na drugoj strani, a žrtve su se brojale u stotinama. Partizanska ubistva nacionalnih boraca i njihovih saradnika u Drugovcu, četničke likvidacije u Vučaku i Selevcu jasno svedoče o tome, dok su istovremeno i jedan i drugi pokret otpora bili uključeni u likvidacije nekadašnjih četnika Koste Pećanca i lokalnih ličnosti bliskih Dimitriju Ljotiću.
Poslednjoj fazi građanskog rata Nemanja Dević posvetio je celo četvrto poglavlje svoje monografije („Bitka za okrug. JVuO nadomak pobede ili na pragu poraza”, str. 227–364), u kome su detaljno opisani svi sukobi između partizana i četnika, ali i pokreta otpora sa dobrovoljcima i Srpskom državnom stražom Nedićeve vlade. Detaljno je opisao teške udarce koje je Ravnogorska organizacija zadobila u prva četiri meseca 1944. godine od partizana i dobrovoljaca, koji su trajali sve do kraja aprila i velike četničke ofanzive na partizansko uporište u Drugovcu. Ovom događaju posvećena je posebna pažnja: prema arhivskim izvorima i analizi autora, u napadu na Drugovac učestvovalo je oko 2100 boraca JVuO, a u selu je nakon bitke izvršen pokolj (smatra se da je tada ubijeno oko 40 od ukupno 76 meštana koji su tog dana izgubili život) i masovno paljenje kuća partizanskih boraca i simpatizera.2 Ovaj masovni zločin, čije su proporcije dodatno preuveličavane u socijalističkoj istoriografiji i publicistici, nepovratno je izmenio Drugovac i poslužio kad motiv stotinama da se priključe Kosmajskom partizanskom odredu. Prema analizi Nemanje Devića, polovinom 1944. godine javila su se i prva masovna dezertiranja iz JVuO (uglavnom mobilisanih mladića), a u selima Podunavskog sreza preovladavao je negativan stav prema Ravnogorcima, što je bilo uzrokovano raširenim vestima o klanjima i mučenjima seljaka.3 Istovremeno počela su i mnogobrojna trvenja među komandantima koja su značajno slabila snagu Mihailovićevog pokreta.
Leto 1944. godine obeleženo je specifičnim političkim i propagandnim radom pokreta otpora u narodu: u Vučaku je organizovan svojevrsni tečaj za komuniste kojim je rukovodila Božidarka Damnjanović Kika, dok su u delovima okruga koje je kontrolisala JVuO (Jasenički i Velikooraški srez), tzv. „Šumadijskoj Vandeji”, organizovane ravnogorska omladina i sanitet, kao i mašinsko-pirotehnička radionica. Krajem avgusta, uprkos građanskom ratu koji je, prema zaključcima Nemanje Devića i dalje besneo nesmanjenom žestinom, osnivani su i sreski ravnogorski narodni odbori a JVuO vršila intenzivnu mobilizaciju. Ravnoteža snaga, međutim, već se nepovratno pomerila u korist partizana, što se potvrdilo i u boju na Jelovoj gori (9–11. septembra), u kojoj su četnici potpuno razbijeni a dva njihova istaknuta komandanta poginula. Veliki udarac za njih bio je i govor kralja Petra preko Radio Londona, u kome je pozvao sve rodoljube de sa svrstaju pod komandu maršala Tita, a koji je izazvao nevericu i haos u redovima ravnogoraca. Svega desetak dana kasnije, partizani su imali potpunu kontrolu nad Podunavskim i delovima Jaseničkog sreza a četnici su se pregrupisali u Palanci i počeli sa povlačenjem ka Bosni.
Praktično ceo nekadašnji Smederevski okrug oslobođen je tokom druge nedelje oktobra, ponajviše zahvaljujući silovitom naletu Crvene armije. Par tizani su sa crvenoarmejcima pobedonosno ušli u Smederevo, Palanku i Veliku Planu, a oslobođena su i sva sela, te nastavljeno gonjenje okupatora koji se povukao ka Beogradu.
Poslednje tematsko poglavlje svoje monografije Nemanja Dević naslovio je „Građanski rat u miru” (str. 365–489) i posvetio analizi najvažnijih političkih i društvenih procesa u smederevskom kraju tokom prvih posleratnih godina. Opisano je formiranje lokalnih Narodno-oslobodilačkih odbora koji su postajali glavni organi vlasti, kao i rad tek formirane Ozne i izgradnja partijske organizacije (mesnih odbora KPJ i SKOJ). Veoma detaljno Dević je pisao o revolucionarnom teroru (str. 377–396), koji je podrazumevao hapšenja, maltretiranja a veoma često i likvidacije narodnih neprijatelja (kako onih stvarnih, tako i pukih političkih i klasnih protivnika novih vlasti). Nastojao je da što detaljnije predstavi i opiše svaki pojedinačni slučaj do kojeg je došao tokom svog istraživanja, no upravo taj postupak predstavlja i najveću slabost njegove monografije. Naime, stradanja praktično više desetina ljudi Dević je najčešće opisivao na osnovu emotivnih iskaza njihovih potomaka i antikomunističke memoarske literature, praktično ukrštajući ove iskaze samo sa matičnim knjigama umrlih, građom Okružnog narodno-oslobodilačkog odbora Beograda i spiskovima likvidiranih lica od NOVJ iz fonda BIA. I pored ovih nedostataka, o kojima će biti više reči u nastavku, mladi autor je uspeo da sa velikom preciznošću utvrdi broj likvidiranih lica i obim konfiskovane imovine, pobijajući proizvoljne i tendenciozne teze koje su bile u opticaju u publicistici i narodnom sećanju. Verno oslikavši prizor u kome najugledniji domaćini, industrijalci i iskusni državni činovnici (ali i njihovi potomci i rođaci) u talasu revolucionarnog terora preko noći postaju obespravljena sirotinja, on se dotakao i problema mobilizacije za Sremski front, a u okviru posebnog potpoglavlja i izborima „za Tita ili za kralja”.4 Pojedini podaci i iskazi koje je Dević objavio u svojoj knjizi svakako će doprineti boljem razumevanju tragične dimenzije Sremskog fronta i svih složenih društveno-političkih okolnosti koje su uticale na ovu vojnu operaciju.
Poslednje stranice poslednjeg poglavlja monografije Smederevski kraj u Drugom svet skom ratu: ljudi i događaji Nemanja Dević iskoristio je da predstavi konačno stradanje JVuO u Bosni, kao i proces izgradnje socijalističke države i društva u prvim posleratnim godinama. Posebnu pažnju posvetio je likvidacijama zaostalih četničkih grupa i pojedinaca smederevskog kraja, a jednu nijansiranu i veoma složenu sliku novog društva predstavio je i na primeru partizanske heroine Božidarke Damnjanović Kike. Ostajući dosledna idealima za koje se borila tokom rata ona nije uspela (ni htela) da se uklopi u novu nomenklaturu (koju je Milovan Đilas slikovito opisao u Novoj klasi), već je odstupila iz vrha politike i provela radni vek u prosveti. Dević je ukazao i na složenu ličnost njenog supruga Draže Markovića, kao i na stradanja i duševne lomove jednog broja poznatih komunista iz smederevskog kraja, koji su se tokom sukoba sa IB-om našli na pogrešnoj strani.
Sažet pregled najsnažnijih rezultata svog istraživanja Nemanja Dević objavio je u formi zaključka (str. 491–497), koji je, s obzirom na složenost teme i detaljnu razradu po poglavljima, trebalo da bude većeg obima. Dodatnu vrednost njegovoj monografiji svakako daje veliki broj objavljenih fotografija, od kojih mnoge potiču iz privatnih kolekcija i praktično su po prvi put iznete na uvid javnosti. Monografija sadrži i spisak korišćenih izvora i literature kao i kratku biografsku belešku o autoru. Za žaljenje je što su čitaoci ostali uskraćeni za indeks ličnih imena i geografskih pojmova, koji bi zaista predstavljali jedan praktičan i dragocen dodatak. Tiraž prvog izdanja knjige je 500 primeraka.
Kritičkim    sagledavanjem Devićeve monografije uočavaju se određeni nedostaci, pre svega vezani za odnos prema upotrebi neobjavljenih istorijskih izvora i kontekstualizaciju osnovnog predmeta istraživanja u jedan širi geografski i problemski okvir. Upotreba velikog broja usmenih i pisanih izjava koje je Dević sakupio prilikom višegodišnjeg terenskog istraživanja svakako predstavlja dodatnu vrednost (i na neki način ekskluzivu) njegovih monografija, tim pre jer najveći deo intervjuisanih sagovornika više nije među živima. Međutim, celokupnim kritičkim sagledavanjem, stiče se utisak da se mladi autor previše   oslanjao   na   ovu   vrstu istorijskih izvora, nedovoljno je često ukrštajući sa izvorima drugog porekla. Ovo je posebno problematično budući da je u vreme kada je nastao najveći broj pomenutih intervjua Dević bio gimnazijalac i student osnovnih studija istorije, te nije u dovoljnoj meri bio upoznat sa metodologijom oralne istorije i istraživačkog anketiranja/intervjuisanja učesnika događaja i njihovih potomaka.
U naučnom aparatu Devićeve monografije prečesto dominiraju sakupljene izjave i memoarska, publicistička literatura, dok je veći broj značajnih arhivskih fondova izostavljen iz istraživanja. Tako, na primer, prilikom analize kontroverzne obrazovno-kaznene ustanove kakav je bio Zavod za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci, Dević ne koristi nezaobilaznu građu iz fondova Državne (čuva se u Arhivu Jugoslavije) i Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (Arhiv Srbije), pa čak ni građu proisteklu iz rada same ustanove koja se čuva u lokalnim istorijskim arhivima u Smederevskoj Palanci i Beogradu. O liku i delu Dimitrija Ljotića takođe je pisao i zaključivao na osnovu veoma uske izvorne osnove, praktično se oslanjajući samo na Ljotićevo autobiografsko delo i dnevnik Milana Jovanovića Stoimirovića, zanemarujući pritom zbirku „Zbor Dimitrija Ljotića” koja se čuva u Arhivu Jugoslavije, ali i pozamašan broj objavljenih (istina uglavnom tendencioznih) biografskih beleški o njemu.6 Dragocena saznanja o organizaciji Zbora kao i o delovanju ovog pokreta u smederevskom kraju Deviću su bila na raspolaganju i u fondu Bezbednosno-informativne agencije u Arhivu Srbije, čije je druge delove koristio.7 Iako je nesporno da ratna štampa nije težila objektivnom informisanju već je u znatno većoj meri bila jedno od propagandnih oružja velika je šteta što se mladi autor odlučio za upotrebu samo dva lista („Novo vreme” i „Kosmajski borac”), budući da su informacije značajne za predmet njegovog istraživanja objavljivane i u više drugih listova.Problem kontekstualizacije stara je boljka srpske i jugoslovenske istoriografije, posebno kada je reč o temama iz lokalne istorije. Često se o lokalnoj prošlost piše kao da se život u mestu ili zajednici koja se opisuje odvijao gotovo potpuno nezavisno od političkih, vojnih, društvenih i ekonomskih procesa u državi ili širem okruženju. Nemanja Dević delimično se poveo za ovakvom tradicijom: do najsitnijih detalja analizirao je događaje u brojnim selima nekadašnjeg Smederevskog okruga, nedovoljno se osvrćući na istorijske (u prvom redu vojne, ekonomske i političke) procese koji su se odvijali u drugim delovima okupirane Srbije, ali i u celoj ratom zahvaćenoj Evropi. Retka su i uporedna sagledavanja, iako je osim trotomne studije o ravnogorskom pokretu u Čačku koju je Dević koristio objavljeno još nekoliko značajnih publikacija posvećenih lokalnoj istoriji 1941–1945, koje bi mu pomogle da bolje razume i kontekstualizuje ratna dešavanja u Srbiji i njihov uticaj na lokalne sredine. Svojom monografijom Smede revski kraj u Drugom svetskom ra tu: ljudi i događaji mladi kolega Nemanja Dević značajno je dopunio postojeća saznanja iz istorije Smedereva i okoline, a temeljnom analizom jedne mikroistorije bacio je novo svetlo i na pojedine segmente istorije Srbije 1941–1945. godine. Izvesni propusti na koje je ukazano u ovom tekstu najvećim delom su posledica neiskustva mladog autora i prirode istorijskih izvora kojima se najčešće služio. Oni ne utiču na objektivnost i saznajnu vrednost pomenute monografije, osim u delu koji je posvećen periodu nakon oslobođenja Srbije, a koji je pretežno sagledan iz ugla žrtava revolucije i poražene strane u građanskom ratu. Evidentno je da je Nemanja Dević uložio veliki napor i energiju u istraživanje i pisanje ove monografije. Iako se bavio veoma složenom pojavom kakva je građanski rat u jednoj podeljenoj i nerazvijenoj sredini, pritom u uslovima okupacije i totalnog rata, on je uspevao da ostane objektivan i dovoljno distanciran od ljudi i događaja o kojima je pisao, premda je odrastao u istoj sredini, slušajući priče preživelih učesnika ili potomaka o ratnim užasima i posleratnim nepravdama. Kao najveći doprinos Devićeve monografije izdvaja se minuciozna analiza građanskog rata, oslobođena ideološkog ili interesnog gledišta, u kojoj su predstavljene i opisane sve strahote ove pojave: likvidacije i klanja koja su činili i četnici i partizani i Ljotićevi dobrovoljci; pljačkanja i paljenja kuća, maltretiranja i odmazde nad nevinim neboračkim stanovništvom, konstantna atmosfera straha i ratne psihoze koja je trajala čitave tri i po godine. Dević je nizom dokaza ilustrovao da su u zločinima učinjenim tokom rata mnogo veću ulogu od ideologije imale krvna osveta i „raščišćavanje računa”, odnosno lični i delom klasni sukobi. Njegova monografija će, bez sumnje, biti značajno polazište za brojna buduća istraživanja o Drugom svetskom ratu na prostoru Srbije i nezaobilazna literatura o istoriji Smedereva i okoline.
dr Aleksandar Stojanović