Sjajno društvance

10.01.08 Danas

Radovan Popović, numorni biograf znamenitih srpskih pisaca, preko Isidore Sekulić (1979) i Miloša Crnjanskog (1980, 1993), zatim, Jovana Dučića (1982), Rastka Petrovića (1986) i njegovog prezimenjaka Veljka (1988), do Ive Andrića (1988, 1992), Sretena Marića (1996), Vaska Pope (1998) i inih književnika i kulturnih poslenika, za koje je dobio mnoga priznanja i nagrade, predstavio se ovoga puta kao autor knjige “Sjajno društvance - priča o srpskim nadrealistima” (izdavač “Draslar partner”, Beograd, 2007).

Istražujući brojne arhivske dokumente, prelistavajući dnevnu i periodičnu štampu, dela drugih istoričara književnosti (Gojko Tešić), ali i pomno tragajući po bogatoj zaostavštini Marka Ristića (pohranjena u Arhivu SANU), Popović je sačinio knjigu sastavljenu od biografija, hronološki raspoređenih događaja i aktivnosti predstavnika ovog umetničkog pravca koji su delovali na našim prostorima (Beograd), ali i ostvarili brojne kontakte sa rodonačelnicima nadrealističkog pokreta koji su se nalazili u Parizu.
Grupu srpskih nadrealista sačinjavali su: Marko Ristić, Aleksandar Vučo, Dušan Matić, Milan Dedinac, Oskar Davičo, Đorđe Jovanović, Koča Popović, Vane Živadinović Bor, Radojica Živanović Noje, Đorđe Kostić, Branko Milovanović, Dimitrije Dedinac (deluje pod pseudonimom Mladen Dimitrijević) i Petar Popović. Izvan grupe, kao simpatizeri pokreta javljaju se: LJubiša Jocić, Miloš Crnjanski, Rastko Petrović, Todor Manojlović, mada će pojedini od njih kasnije prekinuti započeta prijateljstva (Crnjanski), kao što će se, zbog svoje ideologije i literature (Crnjanski, Rastko Petrović), naći na udaru nekih članova pokreta.
Prateći život i rad grupe srpskih nadrealista, dopunjujući pri tom redove teksta brojnim fotografijama, naslovnim stranama časopisa, crtežima i pismima, autor je načinio živopisni kaleidoskop trinaestorice predstavnika ovog pokreta, kroz koji čitalac prolazi bez zastoja, sa pomešanim osećanjima divljenja, snebivanja, ali i zbunjenosti prema delovanju nekolicine buržujskih potomaka koji nisu krili svoju levičarsku orjentaciju, ne odričući se sasvim svih ugodnosti života koje im je pružalo njihovo poreklo ili položaj.
Sve je započelo buntovnički, po ugledu na francuske nadrealiste, koji su proklamovali “čist psihički automatizam kojim se želi da izrazi pravo delovanje misli u odsustvu sve kontrole razuma, kao i lišavanjem estetskih i moralnih preokupacija” (Andre Breton). Neologizam “nadrealistički” stvorio je najpre Apoliner da bi odredio karakter svoje drame “Tiresijine dojke”, po duhu bliske Žarijevom “Kralju Ibiju”. Ovaj pokret u Francuskoj prihvataju mladi pesnici, slikari, medijumi i sanjari, kosmopolitskog opredeljenja i provenijencije: Andre Breton, Pol Elijar, Luj Aragon, Filip Supo, Maks Ernst, Huan Miro, Man Rej, Andre Mason, Salvador Dali, Rene Magrit, Iv Tangi i sineast Luis Bunjuel.
U časopisu “Svedočanstva” Marko Ristić već 1924. godine piše prvi kod nas o ovom pokretu i Bretonovom “Manifestu nadrealizma” (koji je na srpski preveden mesec dana po objavljivanju francuskog izdanja). Pet godina kasnije dolazi i do zvaničnog osnivanja beogradske nadrealističke grupe, 30. novembra 1929, u stanu Aleksandra Vuča. Sledeće godine, grupa objavljuje almanah “Nemoguće”, u kome saopštava da “mimo svih individualnih razlika” postoji izvesna duhovna saglasnost i jedan “disciplinovaniji kolektivni aktivitet”. Osnovna načela su vrlo brzo prevedena na francuski jezik i objavljena u Bretonovoj reviji “Le Surrealisme - au service de la Revolution”.
Po izlasku trećeg broja revije “Nadrealizam danas i ovde” (1932), grupa prestaje sa kolektivnim delovanjem, a pojedini pripadnici pristupaju pokretu socijalne literature, drugi postaju članovi Komunističke partije, kao i saradnici nekolicine časopisa. Po završetku Drugog svetskog rata, članovi nekadašnje nadrealističke grupe aktivno ulaze u politički život i vlast socijalističke Jugoslavije. Kao proslavljeni partizanski komandant i general, Koča Popović je blizak saradnik Josipa Broza, Marko Ristić postaje ambasador u Parizu, Milan Dedinac je upravnik Jugoslovenskog dramskog pozorišta, a Oskar Davičo i Dušan Matić, deluju i kao plodni pisci.
U uvodnom delu priče Popović beleži utiske o svojim junacima: “Bili su kao Forsajti - među sobom su se raspravljali, ljutili, vodili kavge, zavađali, ali ako bi ih neko sa strane napao, bili su, uglavnom kompaktni, svojski su se branili”. Ova knjiga je, priča o srpskim nadrealistima izbliza, ali i sažeta hronika o aktivnostima šireg kruga naših avangardnih umetnika koji su delovali u međuratnom periodu i prvim decenijama posle Drugog svetskog rata.
Siniša Kovačević

23.12.06 Politika

Radovan Popović, neumorni biograf znamenitih srpskih pisaca, od Isidore i Crnjanskog, preko Dučića i Veljka Petrovića, do Andrića, Selimovića, Desanke, Ćopića i Ćosića, i inih književnika, zašta je dobio i brojne nagrade, sačinio je novu knjigu, nazvanu „Sjajno društvance: priča o srpskim nadrealistima” (izdavač „Draslar partner” iz Beograda).

Sakupivši brojne arhivske dokumente, prelistavši dnevnu i periodičnu štampu, dela drugih istoričara književnosti (Gojka Tešića, odnosno njegovu knjigu Zli volšebnici, pre svega), ali i pomno tragajući po bogatoj zaostavštini nadrealističkog prvaka Marka Ristića, koja je pohranjena u Arhivu SANU, Popović je, uz korišćenje i sopstvene ne male dokumentacije koju je godinama prikupljao, sačinio knjigu koja se čita kao kakav postmodernistički roman.

Prateći hronološki život i rad grupe nadrealista, i svakog pojedinačnog, i proprativši štivo brojnim fotografijama, crtežima i pismima, sačinio je životni kaleidoskop trinaestorice osnivača nadrealističkog pokreta, kroz koji čitalac prolazi bez zastoja, u kovitlacu divljenja, snebivanja, zapitanosti, pa i zbunjenosti delovanjem ovih buržujskih potomaka, koji su odbacili način mišljenja svojih predaka, ali ne sasvim i ugodnosti života, pa je koloplet ličnih, grupnih i društvenih spletova ove pisce često stavljao u centar književnih i društvenih zbivanja i umeo ne samo da ih uzdigne, nego da ponekog od njih baci u očajanje, i na robiju, pa i u smrt.

Kao francuski nadrealisti

A sve je započelo, kako Popović svedoči, ugledanjem na francuske nadrealiste, koji su proklamovali „čist psihički automatizam kojim se želi da izrazi, bilo usmeno, bilo pismeno, ili na ma koji drugi način, pravo delovanje misli...u odsustvu sve kontrole razuma, lišen estetskih ili moralnih preokupacija” (Andre Breton), a s kojima su naši nadrealisti uspostavili bliske književne i lične veze. U časopisu Svedočanstva (koji je nastavljač Puteva) Marko Ristić, unuk obrenovićevskog predsednika vlade Jovana Ristića, već 1924. godine piše prvi u nas o nadrealiizmu i Bretonovom Manifestu nadrealizma (Manifeste du Surrealisme), kazujući da se „mašta i obmane, oslobođenja radi svih unutrašnjih snaga čovečijeg duha, bore za svoje sopstveno oslobođenje”.

A kroz pet godina dolazi i do zvaničnog osnivanja beogradske nadrealističke grupe, 30. novembra 1929, u stanu Aleksandra Vuča, kada su se pod dirigentskom palicom Marka Ristića okupili nadrealisti (Dedinac i Popović bili odsutni) i njihovi simpatizeri.

Grupu srpskih nadrealista sačinjavali su: Marko Ristić, Aleksandar Vučo, Dušan Matić, Milan Dedinac, Oskar Davičo, Đorđe Jovanović, Đorđe Kostić, Koča Popović, Vane Živadinović Bor, Radojica Živanović Noje, Branko Milovanović, Mladen Dimitrijević (pseudonim Dimitrija Dedinca) i Petar Popović. Najčešće se sastaju u kafani „Ruski car”, na početku Knez Mihailove ulice, ali odlaze i na druga viđenija mesta, a ne retko se nalaze i u svojim stanovima. Neke od supruga nadrealista su takođe veoma angažovane u krugu svojih muževa, osobito Ristićeva Ševa, Matićeva Lela i Vučova Lula. Izvan grupe su ostali simpatizeri pokreta, kao što su LJubiša Jocić, Miloš Crnjanski, Rastko Petrović i Todor Manojlović.

Sledeće godine u maju grupa izdaje almanah Nemoguće, u kojem saopštava da „mimo svih individualnih razlika” postoji „izvesna duhovna saglasnost” i „jedan disciplinovaniji kolektivni aktivitet”. A kada januara 1931. godine biva objavljena deklaracija Pozicija nadrealizma, grupu napušta Dimitrije Dedinac, jer se ne slaže sa tekstom deklaracije, u kojoj se nadrealisti opredeljuju za socijalističku revoluciju. U deklaraciji se kaže i sledeće: „Nadrealizam predstavlja jednu dejstvujuću, aktivnu konfrontaciju, jednu parajuću koordinaciju izvesnih pokretačkih doktrina i metoda, i izvesnih pojedinačnih negacija i zahteva jednog potpunog i bespovratnog izražavanja”, a sam manifest će biti preveden na francuski jezik (koji su nadrealisti dobro znali, jer su ga neki od njih i studirali, a potom u Parizu usavršavali) i objavljen u Bretonovoj reviji Le Surrealisme – au service de la Revolution.

U junu već štampaju sopstvenu reviju Nadrealizam danas i ovde, u kojoj donose svoja meditiranja o moralu i književnosti. Đorđe Jovanović piše da je nadrealizam stanje revolta, a Koča Popović da je humor sam po sebi izvan morala.

Stanislav Vinaver, koji pripada krugu „modernista”, konstatuje da „verska sekta kojoj pripada g. Ristić jeste istorijski materijalizam, u jedan naročiti odnos sa psihoanalizom”.

Crnjanski, koji je prisno prijateljevao sa Markom Ristićem, šalje Ristiću oproštajno pismo i prekida „buržoasko prijateljstvo”, konstatujući da Ristić pripada „grupi koja ne deli literaturu od privatnog”.

Juna 1932. izlazi iz štampe treći broj revije Nadrealizam danas i ovde, čime se završava kolektivni nadrealistički pokret, a pripadnici se polako razilaze: neki prilaze pokretu socijalne literature, drugi postaju članovi Komunističke partije, treći odlaze na robiju, četvrti uskoro stupaju u internacionalne brigade u španskom građanskom ratu, a svi su i dalje levo orijentisani i čitaju i proučavaju marksističku literaturu.

Ristić, dotadašnji predvodnik pokreta, koji pomno beleži svoju delatnost kroz dnevničke zapise, upoznaje Miroslava Krležu i postaje saradnik časopisa Danas, na čijem čelu su Krleža i Milan Bogdanović. Sa Kočom Popovićem napada Ideje Crnjanskog, koje proglašava za fašističku rabotu, a odbija da sarađuje u časopisu u kojem se pojavljuje ime Svetislava Stefanovića, „izrazitog fašiste”. Na udaru nadrealista je i Rade Drainac, „lumpenproleter, koji nije bez talenta, boem”.

Na važnim funkcijama

Kroz Drugi svetski rat nadrealisti se probijaju pojedinačno, kako ko ume. Ristić je u Vrnjcima, u sanatorijumu tasta dr Živadinovića, a potom u Beogradu, Matić je u Beogradu gde dospeva nakratko i u logor, Dedinac je nemački ratni zarobljenik, Davičo je u talijanskom logoru pa u partizanima, Đorđe Jovanović gine kao partizan, a Koča Popović postaje proslavljeni partizanski komandant i general. A nakon rata „sjajno društvance” ulazi aktivno u politički život i u vlast socijalističke Jugoslavije: Koča je pored Tita, Ristić ambasador u Parizu, ostali na važnim funkcijama književnog i kulturnog života.

Bez „sjajnog društvanceta” malo se šta bitno odvija u kulturi, ono utiče na izdavačku delatnost, svrstava se uz „moderniste”, napada „realiste”. Gde je vlast, tu su i članovi pokreta.

Marko Ristić piše esej „Tri mrtva pesnika” (Elijar, Rastko Petrović, Crnjanski) i kaže da je Crnjanski, nekadašnji njegov prijatelj, mrtav pesnik, iako Crnjanski živi u Lonodnu i stvara romane i pesme neprolazne vrednosti. Na šta Crnjanski odgovara: „Ha! Marko, gospodsko dete, tako je mislio i još uvek misli, a komunista sa dušom jedne pralje...”.

Čitava priča o srpskim nadrealistima ne završava se 1984. godine kada umire Marko Ristić, nego 1995, kada je preminuo poslednji nadrealista u srpskoj književnosti – Đorđe Kostić, pesnik i lingvista, osnivač i direktor Instituta za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora.

Ali knjiga „Sjano društvance” ne bi bila toliko zanimljiva da u njoj nema mesta i za druge naše sjajne pisce: Crnjanskog, Isidoru, Desanku, Andrića, Ćosića, Mihiza, Danojlića i ine.

Ocenjujući nadrealizam kao pokret Ivo Andrić, koji nadrealiste nije izbegavao, zapisao je: „U nadrealizmu meni se ne sviđa ono ?nad?...”

Koča Popović je u jednom intervjuu izrekao da je „osnovni nedostatak aktivnosti te književne grupe bio u tome što njeni pripadnici nisu razumevali suštinu društvenih problema, već su se bili okupili više na osnovu ličnog revolta protiv izvesnih društvenih pojava”.

A sam autor knjige, Radovan Popović, ukratko kazuje o svojim junacima u uvodnoj belešci: „Bili su kao Forsajti – među sobom su se raspravljali, ljutili, vodili kavge, zavađali...ali ako bi ih neko sa strane napao, bili su, uglavnom, kompaktni, svojski su se branili”.

Stojan BERBER