01.01.00
Politika
09.03.2002.
Istorija umetnosti
O životu i priključeniju
Dinko Davidov: "Sentandrejska Saborna crkva"
Naučni savetnik Balkanološkog instituta SANU, a odnedavno i dopisni član SANU i direktor njene Galerije, dr Dinko Davidov darivao nas je još jednom u nizu svojih biljurnih monografija o srpskim umetničkim spomenicima, za koju je krajem prošle godine zasluženo dobio nagradu Vukove zadužbine za nauku. Lepoj niski istorijsko-umetničkih studija o srpskim crkvama i manastirima, kao i kulturno-povesnim znamenjima poređenim unakrst od Pakraca i Karlovca do Temišvara i Arada i od Komorana i Đura do Hilandara i Jerusalima, pridružena je sada i ilustrovana dar-knjiga Srpskoj pravoslavnoj Budimskoj eparhiji o najuzvišenijem i najvelelepnijem među sedam baroknih sentandrejskih hramova.
Da bi se o Sabornoj crkvi u Sentandreji - koju su doseljenici iz Beograda i okoline po Velikoj seobi (1690) posvetili Uspenju presvete Bogorodice - načinila valjana, pouzdana, sveobuhvatna i moderna studija njen autor je bio primoran da u nju uloži, osim ličnog predanog rada i neposustalog istraživačkog žara, svu svoju višedecenijski sticanu naučnu mudrost, strpljivost i odmerenost. Naime, stranice ove knjige još se ne bi listale da u međuvremenu nije došlo do obelodanjivanja najnovijih otkrića mađarskih arheologa, arhitekata, restauratora i konzervatora (Zemaljsko nadzorništvo umetničkih spomenika Mađarske, Državna restauratorska radionica u Budimpešti), ali i rezultata dugogodišnjeg istraživanja naših najvrsnijih specijalista za istoriju umetnosti novijeg doba, posebno njenu složenu ikonografsku problematiku (prof. dr M. Timotijević).
Najnovija otkrića
Pri nedavnoj obnovi sentandrejskog Sabornog hrama (1996-1998) ispod kamenih podnih ploča pronađeni su temelji starije, Čarnojevićeve bogomolje jednostavne osnove sa trostranom apsidom, nešto užeg i kraćeg broda od sadašnjeg. Štaviše, na fragmentima otkopanog maltera otkriveni su ostaci zidnog živopisa nepoznatog majstora, verovatno nekog duhovnika iz najbližeg kruga "Arsena patrijara". Ostaci fresaka s kraja VXII i početka VXIII veka još jednom su, kao i prilikom građenja današnje crkve (1756-1764) na podobije starog moravskog trikonhosa, zatrpani i pokriveni novim kamenim pločama. Dobro je što će narednim generacijama biti dostupan arhitektonski crtež temelja prvobitne crkve, ali ostaje za žaljenje propuštena prilika da se istovremeno u apsidi izvrše detaljnija istraživanja koja su ovu obnovu mogla krunisati i senzacionalnijim nalazima.
Skorašnje skidanje Gincelovog retuša iz 1883. preko prestone ikone Svetog velikomučenika Dimitrija (1777-81) Vasilija Ostojića, potvrdilo je vesti starijih istraživača o originalu bez zlatnih ukrasa na svetiteljskom odjejaniju, uprkos činjenici da su upravo oni bili precizirani ugovorom sa Crkvenim odborom sentandrejske Saborne crkve, uz želju da se ne odstupi od neposrednog predloška, Ostojićevog ikonostasa u budimskom hramu Svetog Dimitrija (1764). Odustajanje od pozlaćivanja na naborima draperija ikonopisanih likova nije značilo slikarevo pozno svojevoljno napuštanje stila slovenskog pravoslavnog baroka, već pouzdani znak ubrzanog i nepovratnog preobražaja srpskog društva i kulture kroz jasno priklanjanje vladajućim zapadnoevropskim umetničkim shvatanjima.
Tajna rokajnog baldahina
Scene iz ciklusa Hristovih stradanja obično su obrazovale najvišu zonu razvijenih baroknih ikonostasa, oko krsta sa Raspećem Hristovim. U sentandrejskoj Sabornoj crkvi one su, grupisane u 15 medaljona, raspoređene u za tu namenu specijalno konstruisani duborezbareni i pozlaćeni baldahin iznad časne trpeze, oslonjen na pozadinu oltarske pregrade i još dva masivna stuba. Ostavljajući po strani Ostojićevo, u više navrata potvrđeno, ispomaganje zapadnoevropskim grafičkim predlošcima (Biblija Ektipa i Biblija Piskatora), postavljanje kompozicija Hristovih muka (Via crucis) skrivenih od očiju i vernika i bogoslužitelja, značilo je svest o mističnom prisustvu Hrista pri obavljanju Velikog vhoda, podsećanje na njegov žrtveni karakter i simbolično značenje oltara kao Hristovog groba. Sve ovo govorim o visokim zahtevima koje su tada već vremešnom novosadskom slikaru Vasiliju (Vasi) Ostojiću neočekivano postavili sentandrejski opštinari i parohijani predvođeni učenim budimskim episkopom Sofronijem Kirilovićem (1774-1781) i njegovoj okretnosti i umešnosti da im, na zadovoljstvo naručilaca, u potpunosti udovolji.
Sentandrejska Saborna crkva ne bi bila ono što jeste bez dva, severnog i južnog, kamena portala, klesana u stilu praškog barok-rokokoa, sa svojim volutama kao ukrasnim završecima i kartušom u kojoj je grb Budimske eparhije kao krunom - jedinstvenim u srpskoj crkvenoj arhitekturi XVIII veka. Poseban ukras crkvenoj porti, ali i celoj ambijentalnoj celini daje čipkasta rokajna kapija od kovanog gvožđa. Današnji barokni zvonik sa zapadnim delom crkve i fasadom sagrađen je na mestu prvobitnog iz 1734, u duhu baroknog i klasicističkog stila, sa dekorativnom plastikom u maniru Luja XVI (udvojene volute, obelisci, vaze). Lične i porodične nadgrobne ploče i epitafi od pepeljastog kamena i crvenog mramora u hramu, na spoljašnjim zidovima i bedemima porte, završecima u obliku stilizovanih školjki oponašajući otmeni francuski rokoko, govore o nekadašnjem ugledu Sentandrejaca, objašnjavaju plemićka prezimena, i sve prolaznike podsećaju na prolaznost ovozemaljskog života i kratkoću trajanja, kako ljudi tako i čitavih naroda.
Knjiga o životu i priključenijima sentandrejske Saborne crkve ne može se čitati drugačije no što je i napisana: kao svojevrsni pobožni memento.
Ljiljana STOŠIĆ
01.01.00
Politika
22.05.2002.
MONOGRAFIJA O SENTANDREJSKOJ SABORNOJ CRKVI
Hronika aristokratske varoši
O knjizi Dinka Davidova u izdanju "Narodne knjige", govorili Dejan Medaković, Miroslav Pantić i autor
Završavajući svoju knjigu "Sentandrejska saborna crkva" Dinko Davidov je napisao: "Završavajući ,životopis" sentandrejske Saborne crkve, pisac je pobuđen da svog čitaoca obavesti da mu je, sada već duži , život u 18. veku", dao za pravo da - ne obazirući se na pravila veštine kojom se bavi, pored obilja činjenica i stručnih zapažanja - ovde iznosi i svoje utiske o Sent Andreji i njenom Sabornom hramu. Ti su utisci možda ponekad pristrasni - Sent Andreja je piščev ,drugi zavičaj". Saborna crkva dugogodišnje spisateljsko nadahnuće".
Ovako je akademik Dejan Medaković, predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti, na tribini Biblioteke Akademije predstavio najnovije delo poznatog istoričara umetnosti i jednog od najpoznatijih istraživača srpske umetnosti u rasejanju, Dinka Davidova, posvećenu jednom od najslavnijih hramova u još slavnijoj Sent Andreji kod Budima. Akademik Medaković je istakao da je sentandrejski život Srba u "zlatno doba", u 18. veku, bio za Dinka Davidova dovoljno slikovit i podsticajan da, prateći izgradnju jednog reprezentativnog zdanja, a takva je bez sumnje bila sentandrejska Uspenska, Saborna ili Beogradska crkva, "razgrne i druge stranice sentandrejske hronike i da se poput kakvog savesnog gradskog notara, osmeli da život ove crkve što svestranije osvetli i sačuvanom arhivskom građom".
Knjigu Dinka Davidova, zapravo monografiju Sentandrejske Saborne crkve, objavila je "Narodna knjiga", a o njoj su juče u SANU govorili i akademik Miroslav Pantić i autor - dopisni član Akademije Dinko Davidov.
- Sada je potomaka nekada slavnih Sentandrejaca Srba u tom predivnom gradu sve manje i manje, i kao neka opomena, i bolno predviđanje, i neobična uteha ostaju u našoj svesti sumorne i najdubljom tugom pred neminovnošću sudbine odjekuju reči jednog od starih Sentandrejaca, ali i velikog srpskog pisca, Jaše Ignjatovića: "I kad u Sentandreji jednom nestane Srba, a jedared će ih nestati, onda će im obronak divnih planina biti grob, pokrov mirisavo zelenilo, zvuk zvona njihovih hramova propratiće ih u večnost, a hramovi ostaće kao spomenici njihovog duha i života", rekao je akademik Pantić, istakavši da je knjiga "najlepši i najdostojniji dar Srpskoj pravoslavnoj Budimskoj eparhiji od strane zahvalne srpske nauke i Ministarstva kulture Srbije".
Akademik Davidov je, na kraju, istakao da ga je "uzbuđivala misao o tome - kakvi su bili ti ljudi i njihov život u Sentandreji 18. veka, koji su svojoj varoši dali aristokratski duh, a crkvenim portalima aristokratski izgled". "Iza arhivske građe strujao je i bujao život onog vremena, tako da je ovo i hronika jedne aristokratske varoši", rekao je Davidov.
D. Radović
