Sećanje na sadašnjost

16.09.07 Danas

Kad neko, kao Milinko Bujišić, pređe put kojim se ređe ide - od novinarstva do literature - onda se to može protumačiti odgovarajućom obdarenošću. Međutim, ono što je mnogo, mnogo ređe za ovu vrstu putovanja to je što Milinko Bujišić sa sobom nije poneo onaj tako uobičajeni novinarski prtljag, neku vrstu profesionalne deformacije: cinizam i mrzovolju. Njegov humor nije zloćudan, u njemu nema mržnje. Naprotiv, to je svet kojem i sam, usudom i poreklom, pripada i u kojem on i slični njemu duhovno mogu opstati, pre svega, zahvaljujući humornom otklonu. Bez tog otklona, mnoge pojave izgledale bi tako tragično da se to zdrave pameti ne bi moglo izdržati. O tome na subliman način govori jedan grafit od pre desetak godina koji glasi: "Ko ovde dosad nije poludeo, taj sigurno nije normalan".

Otuda je smeh i podsmeh neka vrsta zdrave, intuitivne i refleksne reakcije koja tragičnoj svakodnevnici - malignoj gluposti, kratkoj pameti, provincijalnom narcizmu, bahatosti, neprikrivenom sveopštem lopovluku, sunovratu vrednosti i normi - vraća ljudsku meru. Naime, intelektualna elita je veoma sklona da te negativne konkretne aspekte društvenog života predstavi, pod vidom ovakve ili onakve teorije ili ideologije, kao nadljudske, depersonalizovane, istorijski "nužne" sile i procese. Zbog toga je podsmeh i argumentum ad hominem, doduše, potpuno druga vrsta katarze od one koju donosi prihvatanje svega kao tragične neminovnosti - ali ipak katarze.
Istovremeno, za razliku od inih naših literata koji su, najpre, rešili da to budu i, potom, sebe kao takve shvatili ozbiljno - Bujišić je postao pisac takoreći nenamerno, odbijajući svaku pomisao da je on taj. Njega su mnogi novinski čitaoci prepoznali kao literatu još dok se on profesionalno bavio novinarstvom. Sa "Sećanjem na sadašnjost" on je i formalno iz novinskog medija prešao u knjiški - a da kao autor ništa nije morao da promeni. Zanimljivo je da se Bujišićev šeretski otpor da preuzme "slavu" i "odgovornost" pisca pojavio (nakon objavljivanja "Sećanja na sadašnjost") u njegovoj kolumni u "Danasu" pod naslovom "Tragično osećanje smrti" (inače ironičnom parafrazom Unamunovog dela "Tragično osećanje života").
Zbog načina na koji je nastala, ova zanimljiva knjiga kompoziciono je ostala vrlo jednostavne forme: ona predstavlja izbor, sa redosledom određenim datiranjem, tekstova koje je Bujišić objavljivao petkom u listu "Danas" tokom nešto više od dve kalendarske godine, od 14. januara 2005. do 11. maja 2007. godine. Na taj način ona je sačuvala izvesnu dokumentarnu vrednost hronike, svedočeći manje ili više vidljivo o povodima i okolnostima u kojima su nastajali pojedini tekstovi. Ali, sigurno je da će ovi tekstovi biti literarno zanimljivi čitaocu i posle mnogo godina kad se ti povodi i okolnosti potpuno zaborave. Prema tome, njih već i sada možemo zanemariti kao književno nebitne anegdotske i biografske okolnosti.
Tematski, Bujišićevi tekstovi su vrlo raznovrsni. Oni se ne ograničavaju na uvek popularno ismevanje vlasti, mada je tema vlasti i politike, bar posredno, pozadinski prisutna. Uprkos čestoj ironičnoj upotrebi prepoznatljivih ideoloških fraza i političkih floskula, jezik ovih kratkih tekstova je disciplinovano lišen intelektualnog egzibicionizma, kolokvijalnih moda i slengova. Prividno, često deluje kao da tekstovi izražavaju doživljaj i stavove nekog jednostavnog, običnog čoveka iz naroda koji svoja razmišljanja izlaže bez ikakve pretencioznosti. Nasuprot toj narativnoj jednostavnosti, u strukturiranju svojih kratkih priča Bujišić upotrebljava veoma različite modele: od imaginarnih pisama, preko citiranja ili parafraziranja svečanih govora (na izmišljenim javnim događajima), pisanih saopštenja i svedočenja "kompetentnih" pojedinaca. Takav autorski pristup približava ga poetici toliko popularnog postmodernizma. Međutim, po svom duhu, Bujišićeva proza pripada tradicionalnom vidu pripovedanja; njegove priče najčešće imaju implicitnu i sublimiranu poruku čitaocu. Pa ipak, to je još vrlo daleko od moralističke proze, a još dalje od angažovane književnosti.
Jer, Bujišićeve kratke i duhovite priče ne daju odgovore - one nam pre postavljaju pitanja, ili nas stavljaju u situaciju da se bar zamislimo nad nekom pojavom ili problemom iz naše svakodnevice i to tako što nam on tu pojavu ili problem predočava iz jednog novog i humornog diskursa, oslobođenu od maski i himera aktuelne politike, intelektualne mitologizacije i ideologizacije. Bujišić nam počesto ukazuje na to da je "car go", ali ne slabašnim glasićem i naivnim stavom deteta, već promišljenim odbijanjem čoveka sa gorkim životnim iskustvom da se učestvuje u kolektivnom ludilu. Humor je, gledano iz tog ugla, tek jedna vrsta mamca za čitaoca, čokoladni omotač za gorke lekove. Ali humoristički prosede ima ovde, samo uslovno posmatrano, instrumentalnu vrednost. On nije od one konvencionalne vrste, on "ne osuđuje i ne žigoše nosioce negativnih pojava", kao što i ne "presuđuje" sporovima i dilemama.
Uopšteno gledano, "opredeljujući" se između tragičnog i humornog osećanja života Bujišić se ironično opredelio za "tragično osećanje smrti". Tako njegova poetika suštinski dobija jednu postmodernističku dimenziju: on je protivnik svih "krupnih" priča i reči, ironični demistifikator najrazličitijih intelektualnih, političkih i aksioloških "moda", "dekonstruktivista" koji svemu daje uvek relativnu ljudsku meru. Ali ta mera uključuje i autoironičnost, to jest jasnu predstavu o svakoj vrsti autorske ograničenosti, uz odsustvo autoritarnosti vlastitog stava.
Međutim, ove osobine Bujišićeve proze nisu izrasle iz nekakve intelektualne konceptualizacije, a još manje iz želje da se bude moderan. Naprotiv, po svojoj jezičkoj jednostavnosti, ove priče gotovo da se uklapaju u tradiciju narodne usmene književnosti. Ali iza te, namerne i paradigmatične, jednostavnosti sagledavanja i najsloženijih problema stoji intelektualna izvrsnost, dobra obaveštenost, poznavanje naravi i prilika, jedno veliko iskustvo i znanje o nama kao narodu - što ovim duhovitim kratkim pričama dodaje još jednu dimenziju vrednosti. Zapravo, ovde se radi o jednom književnom postupku koji čuva izvornost i neposrednost inspiracije - o čemu, uostalom, svedoči i kratka forma ove proze, dakle pisanju bez plana ili koncepta, bez prepravljanja i doterivanja. Zato je "Sećanje na sadašnjost" - kao što je to slučaj i sa svim drugim uspelim književnim delima - dobar primer adekvatnog spoja žive inspiracije sa ličnom kulturom, obrazovanjem, ukupnim životnim iskustvom i habitusom autora.
Milivoje Stefanović

13.07.07 NIN

Ako se dobro sjećam, ona stilska figura, koja se zove anagram, označava situaciju u kojoj se korištenjem istih slova ili premještanjem slogova, odnosno njihovim drugačijim rasporedom, dobiju potpuno različite riječi. Recimo, riječi kao što su trava, vatra i vrata uopšte nisu slične, iako su sastavljene od istih slova. Spominjem ovu čaroliju slova iz posebnog razloga a povodom knjige Milinka Bujišića „Sećanje na sadašnjost”, čiji nešto opširniji podnaslov („101 gorki uzdah i tužni osmeh nad srpskom stvarnošću”) najbolje govori o karakteru rukopisa, o njegovoj tajnoj svrsi i stvarnoj namjeni.
Bujišiću, doduše, ovo jeste prva knjiga, ali on svakako nije mlad pisac. Da je ovaj profesionalac kojim slučajem amater, ne bi se oko njega jagmila tri ugledna izdavača niti bi čitav tiraž planuo za ciglih trideset dana. Valjda je upravo zbog toga (što autor nije mladac – početnik) za pisca predgovora izabran najstariji demokratski autoritet, časna starina Desimir Tošić, jedan od nesumnjivo najrespektabilnijih svjedoka novije srpske istorije, odnosno njene nekadašnje i današnje stvarnosti. Doajen ovdašnje političke misli i prakse u svom zapisu o Bujišićevoj knjizi prisjeća se prvih susreta sa tekstovima ovog autora u nekadašnjoj „Našoj borbi” i nalazi određene suštinske sličnosti sa onim što su u svoje doba pisali Jovan Sterija Popović i Radoje Domanović, rodonačelnici satire kao posebnog roda u srpskoj književnosti.

Uvažavajući Tošićeve stavove, popisu Bujišićevih prethodnika u ovom teškom i opasnom poslu svakako bi se, pored spomenutih, mogla dodati još i imena Branislava Nušića ili Petra Kočića kao i nekih drugih autora, koji su svojim djelima dali legitimitet satiri na balkanskim prostorima, toj specifičnoj književnoj vrsti, koja čovjeka (pisca) obično smješta daleko od vlasti a sasvim blizu tamnici. Uostalom, zar mladi Nušić nije i robijao upravo zbog satire?

Vratimo se, za trenutak, na početak, na anagram. Nismo ga se, naime, bez valjana razloga prisjetili. On, po mome mišljenju, ne mora imati isključivo takvo plošno tumačenje kakvo mu gramatičke knjige i definicije daju. Možda se može govoriti i o nešto široj interpretaciji dotične stilske figure. Možda se, recimo, može otkriti kako Bujišićeva knjiga fantastičnom podudarnošću ponavlja maltene sve što je prije gotovo stotinu godina pisao jedan od najvećih srpskih liričara Vladislav Petković Dis. To, naravno, ne bi bio anagram u strogom smislu riječi, već neka druga figura, ona koja označava situaciju kad se potpuno iste stvari govore potpuno drugačijim riječima. Između sličnosti po formi i sličnosti po smislu ja sam, naime, u životu uvijek birao ovo drugo. Preostaje sad još samo sitnica, preostaje napor da se teza pokaže i dokaže, ali je nama uvijek bilo najlakše upravo tada kad (nam) je bilo najteže.

Protivnici (neprijatelji satire kao istine) odmah mogu ustanoviti kako bar Dis, kao što je poznato, ako i jest bio nepatvoreni lirik, tj. jedna od najsuptilnijih i najmekših srpskih duša, apsolutno nije bio angažovan u političkom poslu i raboti niti se osobito pačao u te, u principu, prljave i profane stvari. Od svih praktičnih stvari ovozemaljskog života on je takav, trapav i nespretan, izabrao samo da pogine i to već pri kraju rata kad se, ipak, nakon mnogo muka, konačna pobjeda počela nazirati. To je sve, naravno, tačno, ali je Dis svejedno napisao, objavio i potomcima u amanet iz godine 1914. ostavio pjesmu „Naši dani”, a ja danas nalazim da Bujišićeva knjiga možda i nema drugog ni boljeg preteču ni uzora od ove fantastične pjesme, koja nije dala samo savršenu sliku onog vremena i onih političkih prilika, nego je ujedno bila i vidovita, ocrtavši kao glas proroka mnoge od savremenih pojava i procesa.
Neće biti zgorega da se u najkraćim crtama podsjetimo na ono što je tako davno napisao jedan od najvećih srpskih pjesnika i da to, što je dakle, u jednom teškom času, dao ovaj patriota i rodoljub, koji je položio život za svoju zemlju i narod, uporedimo sa ovim što jedan čitav vijek kasnije u potpuno novim i drugačijim uslovima piše njegov daleki nasljednik, skromni Milinko Bujišić.

„Od pandura stvorili smo velikaše, dostojanstva podeliše idioti, lopovi nam izrađuju bogataše, mračne duše nazvaše se patrioti...” – ovo nije napisao danas Milinko Bujišić, nego 1914. godine Vladislav Petković Dis, a u sličnom ili identičnom tonu govore i sve ostale strofe ove nevjerovatno oštre pjesme, koju Bujišićevo „Sećanje na sadašnjost” kao da naprosto preslikava i ponavlja u novim, a to će reći današnjim, prilikama i okolnostima.

Svoju mudrost rastočismo na izbore, svoju hrabrost na podvale i obede, budućnosti zatrovasmo sve izvore, a poraze proglasismo za pobede...” – ovako je govorio Dis, a Bujišić svaku od tih Disovih ocjena (bolje reći istina) prepoznaje i pronalazi u konkretnim situacijama našeg današnjeg života. On to možda ne čini tako otvoreno i neprikriveno kao njegov davni i slavni prethodnik, već to obavlja uvijenije (da ne kažemo suptilnije), ali anagram je anagram i ublažena forma neće bitno izmijeniti sadržaj. Otud i onaj podnaslov (101 gorki uzdah i tužni osmeh nad srpskom stvarnošću), a tako može uzdahnuti i tako se nad svojom rođenom zemljom može tužno osmjehnuti samo onaj, koji je odlično poznaje i beskrajno voli i poštuje.

Goran Babić