Saborno groblje u Sentandreji - prošlost i natpisi

01.02.13

Glasnik Etnografskog instituta SANU

Leta 2012. godine iz štamparije „Službenog glasnika” izašla je po mnogim parametrima značajna knjiga. Značajna, najpre, po svojoj sadržini, predmetu koji obrađuje, građi koju donosi, po načinu na koji je građa predstavljena i stavljena na uvid i korišćenje zainteresovanim savremenicima, ali i pokolenjima, i, najzad, po svom obimu, formatu i kvalitetu likovno-grafičke opreme. Naime, sam po sebi izuzetan je poduhvat priređivačkog tima ove knjige da tragove viševekovnog života Srba u sentandrejskoj oazi popiše i ostavi za budućnost. Konkretno rečeno, knjigu Saborno groblje u Sentandreji. Prošlost i natpisi čine napisi o istoriji ovoga groblja, a ujedno Srba iseljenika – Sentandrejaca, natpisi na spomenicima, i to filološki preneti i sa naporedo datim fotografijama spomenika sa tim natpisima, registarski predstavljena i obrađena sadržina tih natpisa, epitafski natpisi u sentandrejskim crkvama i kartografski prilozi, kojima nam se približava prostorni raspored analiziranog terena. Sve je to složeno na 546 strana neuobičajenog, albumskog formata (30 h 21 cm), na kunstdruk hartiji, sa fotografijama u boji.Monografija o sentandrejskom Srpskom pravoslavnom groblju rezultat je dugogodišnjeg zalaganja i rada prof. dr Dimitrija E. Stefanovića i njegovih saradnika, najpre studenata slavistike i postdiplomaca u Budimpešti, kao i nastavnika Srpske osnovne škole i gimnazije „Nikola Tesla” u Budimpešti, a potom i saradnika Instituta za srpski jezik SANU: mr Nataše Vulović, mr Marije Đinđić, dr Vladana Jovanovića i Danijele Radonjić. Plodotvorna saradnja Muzeja Srpske pravoslavne eparhije budimske, koji je bio centar ovoga istraživanja u Mađarskoj, sa istraživačima iz Instituta odvijala se u okviru projekta Kulturni identitet srpske nacionalne manjine u Mađarskoj, Srpske akademije nauka i umetnosti, kojim je rukovodio akademik Vojislav Stanovčić, i na osnovu međuakademijske saradnje između Srpske akademije nauka i umetnosti i Mađarske akademije nauka. Za fotografije je zaslužan Ivan Jakšić, fotograf Srpskih narodnih novina u Budimpešti, a mapu i plan groblja izradili su Erika i Ervin Kothenc.
Pripremi teksta knjige prethodila su, dakle, terenska istraživanja. Nakon inicijalnih prikupljanja i sređivanja natpisa, saradnici Instituta su od 2008. godine više puta boravili na terenu. Po zamisli prof. Dimitrija E. Stefanovića, revidirali su građu prethodnih istraživača, dodali natpise sa novootkopanih nadgrobnika, sačinili digitalne snimke pojedinih spomenika za potrebe filološke obrade i raščitavanja natpisa. Uporedo sa ovim poslovima tekli su i poslovi izrade koncepcije knjige i pripreme samog teksta, koji su pred istraživače izneli mnoge dileme. Pošto kulturno i jezičko nasleđe na sentandrejskom Sabornom groblju obuhvata raspon od tri veka (najstariji datirani spomenik je iz 1722. godine), u toku kojeg su se smenjivali različiti tipovi srpskog pisma i književnog jezika, ali i jezika drugih naroda, pri čemu je mnoge detalje odneo i zub vremena, ovim poslenicima su se nametala pitanja koju grafiju koristiti u raščitavanju natpisa, na koji način prezentovati raščitani i rekonstruisani materijal itd. Način na koji su se priređivači borili i izborili sa nedoumicama predstavlja nam sama knjiga.
Nakon naslova „Umesto predgovora” (9–10), koji donosi istorijat ovoga poduhvata i pominje instutucije i pojedince koji su mu pružili podršku, povest o večnim konačištima Sentandrejaca otvara se tekstom Dimitrija E. Stefanovića - „Iz prošlosti grobnih mesta i njihovih obeležja u Sentandreji”(11–25). Ovaj deo donosi istoriju i sudbinu srpskih bogomolja u Sentandreji i grobalja formiranih pri njima. Ulogu prvih grobljanskih prostora imale su porte oko ovih crkava. Izvori za ovakva saznanja, pored dosad sačuvanih nadgrobnih spomenika,nalaze se u sačuvanim matičnim knjigama umrlih sedam sentandrejskih crkava, u onovremenim zapisima i sličnoj arhivskoj građi, kartama, literaturi i lokalnom usmenom predanju.
Autor ovde podseća na to da su Srbi koji su se u jesen 1690. godine, posle Velike seobe, obreli u okolini Sentandreje morali suočiti sa organizacijom i ustrojstvom svih vidova i oblika života, te i sahranjivanja. Takođe, Srbi su sa sobom doneli mošti svetih: Ravaničani – Svetog kneza Lazara, Krušedolci – Svetih Brankovića, i Hopovčani – Svetog Teodora Tirona, tako da su prve podignute bogomolje imale namenu da se u njih polože mošti svetih donete iz matice, a takođe su u njima i njihovim portama sahranjivani sveštenstvo i istaknuti ljudi.3 Nakon Seobe, u Sentandreji i Zbegu podignuto je osam bogomolja za koje se zna, najpre od drveta, a potom i od čvrstog materijala: crkva brvnara Svetog Luke, u koju su položene mošti Svetog kneza Lazara4; Blagoveštenska / Grčka / Krušedolska (izgrađena od kamena 1752), u kojoj su bile mošti Svetih Branković, Hopovačka ili Nikolajevska (od kamena izgrađena 1746, na mestu drvene iz 1692. godine), nekada sa moštima Svetog Teodora Tirona5; Saborna /Beogradska / Uspenska crkva (od kamena izrađena već 1690. godine, a današnja zgrada između 1757. i 1764. godine); Požarevačka crkva (podignuta 1749. od kamena); Preobraženska ili Tabačka crkva (gradnja od kamena započeta 1741); Ćiprovačka crkva (gradnja započeta 1791), i u naselju Zbeg – Zbeška crkva Silaska Svetog duha (od kamena podignuta 1738). Prema podacima iz matičnih knjiga, u svim ovim crkvana praktikovano je sahranjivanje uglednih ljudi, kao i u njihovim portama. U samoj Sabornoj crkvi sačuvana su mnoga obeležja grobnih mesta (sahranjivani su episkopi i crkveni velikodostojnici), a sahranjivanje u crkvenoj porti uspostavljeno je nakon Velike seobe, o čemu svedoči kamena ploča otkrivena u južnom delu porte, isklesana 1698. ili 1696. godine, i u njenoj blizini jedan dvadesetak godina mlađi spomenik, sa koga se natpis prvi put donosi u ovoj knjizi. Poslednje sahrane u porti obavljale su se u prvoj deceniji 19. veka. Bliže ili dalje od crkava bila su ustanovljena i osveštana opšta groblja, gde su sahranjivani ljudi bez svešteničkih i plemićkih dostojanstava. Prema podacima iz matičnih knjiga, zna se za sledeća opšta groblja: dva zbeška, Opovačko, Požarevačko, Saborno, Preobražensko groblje i dva ćiprovačka groblja.
Nakon prve studije, koja nam predstavlja način sahranjivanja i formiranje grobalja, Dimitrije E. Stefanović se u narednoj studiji – „Saborno groblje” (26–45) usredsređuje na Saborno ili Srpsko groblje (mađ. Szerb temető), nekoliko stotina metara severno od Saborne crkve, na njegov položaj, nadgrobna obeležja i natpise na njima, što je obrađeno pod podnaslovima „Položaj” (27), „Spomenici” (27–28), „Iz prošlosti” (28–30), „O jeziku natpisa” (30–38) i „Klesari i trgovci nadgrobnim spomenicima” (38–39). Naime, danas je Saborno groblje jedino aktivno groblje, mada su se i ranije parohijani drugih crkava sahranjivali na ovom groblju, ali su i posmrtni ostaci sa drugih grobalja prenošeni na ovo (naročito sa Požarevačkog, na kome je poslednja sahrana zavedena 1946. godine, a na čijem je mestu kasnije izgrađena gimnazija) (up. str. 29). Ovo je jednokonfesionalno groblje, ali ne i jednoetničko; naime, osim Srba, ovde su se sahranjivali i drugi upokojeni pravoslavne vere (Cincari, Bugari, Rusi). Inoverci ovde počivaju po izuzetku, ako su u krvnom srodstvu sa nekim od preminulih pravoslavnih.
Nadgrobna obeležja bila su od različitih materijala: drveta, metala i kamena, s tim što su ona od drveta brzo propadala i trag grobnog mesta se gubio. Najstariji i najtrajniji su nadgrobnici od različitih vrsta kamena. Natpisi na uspravnim spomenicima, postavljenim iznad glave pokojnika, okrenuti su ka istoku. Krst je obeležje najvećeg broja grobnih mesta, bilo da je spomenik krstolikog oblika (najstariji je iz 1740. godine, br. 406), bilo da je uklesan, ili da je posebno dodat, što je odlika novijih spomenika. Osim krstolikih, oblikom se, kao i natpisom na prednjoj strani, izdvajaju srcoliki spomenici. Oni se pojavljuju u Ugarskoj u prvoj polovini 18. veka, a raširili su se u drugoj polovini tog veka pod uticajem austrijskog baroka, i izrađivani su i kroz 19. vek. Takođe su kasnije klesani spomenici u vidu obeliska. Osim isklesanog krsta, na nekima se nalaze hristogrami, a na nekima su figuralne predstave. Najstariji datirani spomenik, koji je otkriven prilikom poslednjih iskopavanja, jeste spomenik Teodoru abadžiji (ili Abadžiji) iz 1722. godine (br. 95). Najmanje je datiranih spomenika iz 18. veka, a iz 19. nešto manje nego iz 20. veka, mada ima dosta onih bez oznake datuma.
Veoma važan podnaslov u studiji „Saborno groblje” jeste „O jeziku natpisa” (30–38), koji daje doprinos filologiji i istoriji srpskog književnog i narodnog jezika. Jezički materijal posvedočen na nadgrobnicima predstavlja dragocen izvor za proučavanje i praćenje istorije pisma i grafije (zastupljenosti i smenjivanja crkvene i građanske ćirilice), za praćenje fonetskih i morfoloških jezičkih crta, smenjivanje jezičkih idioma u drugoj polovini 18. veka i u 19. veku (srpskoslovenski, ruskoslovenski, slavenosrpski, srpski narodni jezik), itd. Takođe, sa ovih natpisa iščitavamo značajne podatke za leksička istraživanja, naročito onomastička, s obzirom na to da su na natpisima bili podaci o imenu i prezimenu upokojenog, vremenu njegovog rođenja i smrti, često i o njegovom zanimanju, tituli i sl., a ponekad i podaci o onome ko sahranjuje i podiže spomenik.6 Razvijeniji i opširniji natpisi predstavljaju građu za izučavanje jezika epitafa kao stilskog žanra.
Ova građa posredno pruža kulturno-istorijske, etnografske, sociološke i dr. podatke. Recimo, na osnovu jezika natpisa može se pratiti stepen očuvanja identiteta i proces etničke i jezičke asimilacije srpske zajednice u Sentandreji, zatim, proces stvaranja građanskog društva itd.
Uticaj šireg kulturnog ambijenta uticao je i na pojavu natpisa na različitim jezicima. U prvoj plovini 19. veka posvedočeni su mađarski, latinski i nemački, a s kraja 19. veka – i ruski. Neretko se o uglednom pokojniku7 govori na više jezika, od kojih je jedan obavezno crkveno-slovenski ili slavenosrpski. U 20. veku ima više natpisa na većinskom mađarskom jeziku, potom i na ruskom, bugarskom, i po jedan na nemačkom i francuskom. Što se pisma tiče, naravno, najzastupljenija je ćirilica – crkvena i građanska (srpska, ruska i bugarska), ali se sreću i spomenici pisani latinicom (samo dva iz 20. veka su na srpskom, a drugi su na stranim jezicima), ali i jedan spomenik na nemačkom, sa natpisom izvedenim goticom.
Bez obzira na sažetost i konciznost jezičkih podataka, u većini slučajeva je moguće odrediti tip jezičkog idioma na natpisima i pratiti njihovo smenjivanje. Tekstovi prve polovine 18. veka nose jezička i grafijska obeležja srpskoslovenskog jezika. Dominira jednojerovski sistem, koristi se ligatura za obeležavanje glasovne grupe ja, grafema ć za /ć/ u prezimenima, na mestu jata nalazimo izgovorno e, sreće se srpska volakalizacija sa a (Paval?), treće lice množine prezenta često nema nastavak t? itd. Od kraja prve polovine 18. veka (od 1740) i u drugoj polovini ovog veka pretežno su prisutni epitafi na ruskoslovenskom jeziku. Neke njihove jezičke odlike su sledeće: pisanje debeloga jera na kraju reči i posle suglasnika, prezimena na -ić pišu se sa -ič, sreće se grafema ? itd. Ova tradicija je prisutna i u 19. veku, do njegove sedme decenije (poslednji spomenik je iz 1868. godine), a onda mesto ustupa slavenosrpskom i srpskom narodnom jeziku. Iz druge decenije 19. veka sačuvani su spomenici na slavenosrpskom jeziku, isklesani građanskom ćirilicom. Slavenosrpski natpisi se javljaju među brojnijim ruskoslovenskim u prvim decenijama 19. veka, a u petoj i šestoj deciniji oni prevladavaju, ali od tog vremena raste i broj natpisa na srpskom narodnom jeziku. Najstariji natpis na srpskom narodnom jeziku je iz 1835. godine, a najraniji ispisan reformisanim pravopisom je iz 1861. godine.
Takođe, na spomenicima su svoj trag ostavili i klesari i trgovci nadgrobnim natpisima (njih oko 15). Recimo, naročito su u drugoj polovini 19. veka na ovom groblju bili zastupljeni spomenici koje su izradili članovi porodice Gerenadai, a u 20. veku je svoj potpis na mnoge stavio J. Levi.
Nakon ove dve studije i bibliografskih podataka sledi srž monografije – „Natpisi”, odnosno – 425 fotografija spomenika i pored njih raščitanih natpisa. Spomenici su označeni brojevima, kako bi se mogli identifikovati na priloženoj mapi groblja na kraju knjige.
Sledeći tekstualni deo donosi načela izdanja natpisa koja su primenjena u ovoj knjizi. Naime, njeni priređivači su težili da, po mogućnosti, sačuvaju originalna pisma, grafiju, pravopis, donekle i oblike pisma (slogove), odnos između malih i velikih slova, originalnu interpunkciju (bez pratećih ukrasa) i originalni raspored redova. Na mestima gde je prepoznatljiv, beleži se i redak „pajerak” (’). Sačuvana je titla u slučaju označavanja slova u brojnoj vrednosti. S tim u skladu, natpisi ispisani crkvenom ćirilicom u tom su fontu i donošeni, a korišćen je verzal i kurent da bi se što više približio izgled natpisa. Rekonstrukcije su davane u zagradi, a slovne greške, koje su mogle biti očekivane jer klesari uglavnom nisu bili Srbi, ispravljane su u napomenama ispod samog natpisa. Svaki natpis je završen tačkom, bez obzira na to što je na spomeniku nema.
Posebnu vrednost knjizi daju registri, koji su tako koncipirani i izrađeni da omogućavaju korišćenje spomeničke građe za praćenja različitih jezičkih, ali i nejezičkih pojava. Registri su dati tematski, sa po tri spiska, onako kako je dato u raščitanim natpisima: ćirilicom, crkvenom ćirilicom i latinicom, a pored registarske jedinice navodi se broj (tj. brojevi) spomenika u kojima se ona javlja. Po svojoj prirodi, ovi registri su pretežno imenički: 1. Lična imena (482–485), 2. Prezimena i očinstva (485–490), 3. Upokojeni sveštenici (490–491), 4. Nosioci plemićkih titula (491), 5. Zanimanja, zvanja, društveni položaji, titule, činovi, neke pohvalne kvalifikacije i ustanove (491–492), 6. Konfesionalne pripadnosti, etnici, ktetici, naselja, oblasti i zemlje (493), 7. Nazivi rodbinskih odnosa i porodičnih stanja (493–494), 8. Klesari i trgovci nadgrobnim spomenicima (494). Jedino u registru 5. i 6. nalazimo i pridevske lekseme. Oblici leksema se navode u svom kanonskom obliku – nominativu jednine, a ukoliko je na spomeniku ta leksema potvrđena u nekom zavisnom padežu ili nominativu množine, kada je reč o apelativnoj leksici, podvučen je broj spomenika. Rekonstrukcija je uslovna, jer od više nominativnih varijanti nekog imena imamo iste zavisne padeže. Ovi registri pogodni su za sagledavanje, prvenstveno, antroponimije (na primer, koji je odnos narodnih, slovenskih imena i crkvenih, koji su načini građenja prezimena i očinstava itd.), ali i toponimije, tematskih grupa reči, kao što su rodbinski odnosi, zanati i sl., zatim za posmatranje udela strane leksike itd. Svakako, tekstovi samih natpisa trebalo bi da podstaknu i druga gramatička – fonetska, morfološka i sintaksička, kao i leksička i stilistička proučavanja (recimo, ne treba zapostavljati glagole: kojim se sve glagolima iskazuje završetak životnog ciklusa, koji su sve sinonimi za glagol počivati, kolika je međuzavisnost upotrebe tih leksema i tipa jezičkog idioma kojim je natpis isklesan itd.). Prikupljeni natpisi nude relevantnu građu za dijahronijske jezičke discipline.
Srž ove monografije još jednom se daje i u odeljku „Rezimei” (499–518), i to – osim na srpskom – i na mađarskom, ruskom, nemačkom i engleskom jeziku, što će knjigu približiti i učiniti dostupnom svima koji su zainteresovani za srpsku jezičku i kulturnu baštinu.
Knjigu svakako upotpunjuje i fototipsko izdanje studije Dimitrija E. Stefanovića,„Epitafi u srpskim crkvama i portama u Sentandreji” (521–540), koja donosi opise epitafa, nastalih između 1731. i 1976. godine, kao i njihove fotografije.
Istoriji i stanju sentandrejske nekropole autori – prof. Dimitrije E. Stefanović, Nataša Vulović, Marija Đinđić, Vladan Jovanović i Danijela Radonjić, prišli su kao filolozi i kao lingvisti, ali uz to je ova knjiga donela i brojne informacije iz paleografije, epigrafije, istorije, kulturne i crkvene istorije, a građa iz nje trebalo bi da zainteresuje i istoričare, istoričare umetnosti, etnologe i etnografe, sociologe, i druge. Trudom priređivača sačuvani su tragovi bivstvovanja nekada brojne i bogate srpske zajednice u Mađarskoj. Knjiga predstavlja dug prošlosti i zalog za budućnost.
Marina Spasojević