S kraljem Nikolom iz dana u dan

05.04.03 Politika

Memoari Sima Popovića (1846–1921) spadaju u sam vrh srpske memoaristike, kako po svojoj izvornoj tako i po književnoj vrednosti. Nepoznati i nekorišćeni u istoriografiji sve do 1995. godine, iako su se pojavili sa zakašnjenjem, oni izuzetno plene pažnju ljubitelja povesti. Stupanjem u službu kneza Nikole, ovaj Prečanin srodio se sa Crnogorcima i time što je prihvatio ijekavicu za govorni i pisani iskaz. U prvom delu memoara on je opisao vreme od 1870. do 1906, od dolaska u Crnu Goru do njenog napuštanja, s jednim uvodom o starom Cetinju. Knjiga koju predstavljamo nastavak je tih memoara, ali za razliku od njih, ovoj je memoarista dao epistolarnu formu, a priređivač naslov i sadržajan predgovor. Iako pisan u vidu 31 pisma svojoj deci, nastavak Popovićevih memoara teče kontinuirano i čini jedinstvenu celinu, kako za sebe tako i sa prethodno objavljenim.

Sima Popović ima žive potomke, jedan od njih, Kosta Hristić, ustupio je rukopis priređivaču; uprkos tome, još nije poznato koje je sve rukopise memoarista ostavio za sobom. Nesporno je da je reč o velikom rukopisnom nasleđu prema kojem se istoriografija nije konkretno ponela. Priređujući prvi deo memoara, Jovan Bojović i Novica Rakočević su bojažljivo naglasili da je Popović pomagao kralju Nikoli u pisanju svojih memoara i da je deo Siminih rukopisa unet u vladareva sećanja. Pred istoriografijom je neugodan posao "izvlačenja" vojvodinih sećanja iz memaoara kralja Nikole.

Četvrtina memoara posvećena je Srbiji i njenoj tragediji 1916. godine, a preostale tri četvrtine Crnoj Gori i kralju Nikoli. Veličina Popovića, inače izuzetno retka kod memoarista, jeste u tome što je o sebi ili svojoj porodici, i u najtežim trenucima (smrt sina, operacije kćeri, rasuta porodica i tsl.) pisao malo, toliko kontrolisano da je merio svaku reč, stoički podnoseći bol, tegobe, poraze, kao i retke trenutke radosti koje je mogao doneti Prvi svetski rat, najkrvoločniji od svih prethodnih ratova. Suzdržan prema sebi i porodici, memoarista je bio marljiv u zapažanju i iznošenju svih važnijih događaja iz života poslednjeg vladara Crne Gore.

Slikanje predaka

Crnogorska povest prikrivena je debelim mitskim i legendarnim naslagama, ona je lepa priča udaljena od stvarnosti. Posle "Montenegrine" Ilariona Ruvarca, kojom nije uspeo da uvede kritički metod u crnogorsku istoriografiju, Popovićevi memoari su prema zapažanjima i rezultatima njen nastavak, ili njen drugi deo. I kada oduševljeno propoveda o Crnoj Gori i njenom vladaru, on razdvaja istinu od laži, primoran da se time bavi na svakoj stranici rukopisa. U tome je najveća vrednost Popovićevog dela. Potkrepiću ovu tvrdnju dvama primerima: prvi je da je vladika Petar II bio lep čovek, a vladika Petar I ružan. Iz tih razloga vladika- pesnik je povukao iz Biljarde njegov originalni portret, a dao da se uradi nova slika sa lepim i produhovljenim likom. Primer drugi: Kralj Nikola slikao se za jedan francuski časopis (1917) i tom prilikom urađena je posebna slika o crnogorskom osvajanju Ulcinja. Na njoj je crnogorski vladar naslikan na konju sa sabljom u ruci kako juri ulcinjskom ulicom u plamenu, a Turci iz kuća pucaju na njega. Memoarista, potom, dodaje, kao očevidac, da je knez stigao u Ulcinj dva dana pošto je grad oslobođen, i pošto su ga Crnogorci "iz ličnog zadovoljstva bili zapalili". Kao i vladika Petar II, tako je i kralje dao "svoje pretke naslikati u dolamama i sa samurkalpacima, koje oni, siromasi, nikada nijesu nosili".

Popović je pisao i o važnim problemima i o, naizgled, manje važnim pojedinostima, kao vrstan povesnik i talentovan književnik. Navodim samo nekoliko primera kao ilustraciju za oba zapažanja. Nigde se jasnije od Popovićevih kazivanja ne vidi: predaja Lovćena i pregovori o separatnom miru sa Austro-Ugarskom, uz, naravno, vladarevo odobrenje; mržnja Petrović- Njegoša, posebno kralja Nikole, prema Karađorđevićima i Pašiću; kralj Nikola u sjaju i bedi; vladarska porodica Petrović-Njegoš; politika Crne Gore u Prvom svetskom ratu; izbeglički život u Francuskoj.

Srpski Krez

Centralna ličnost u memoarima je kralj Nikola. Iznosim nekoliko zapažanja memoariste u njemu. "Opiven slavom, osmjeljen srećom, koja mu se stalno osmjehivala, uspjevši se na najveću visinu, đe ga hvata vrtoglavica, pada šnje i sa svoga Kraljevskoga prijestola unižen, omrznut, prezren, pod osudom svoga naroda, koji ga je doskora obožavao". Na drugom mestu piše: "Nema on srca ni za koga, Njegovo vlastoljublje i sebičnjaštvo nema granica" i "Zavidljiv je, ničije mu dobro nije milo". Umire, ostavljen od svih, kao jedan od najbogatijih srpskih vladara u povesti – njegovo bogatstvo merilo se milionima – pa je zato prozvan "srpskim Krezom" u sirotinjskoj Crnoj Gori.

Retki su memoaristi koji su ispoljili dar zapažanja detalja, i to onih koji upečatljivo odslikavaju svakodnevicu pojedinaca. U te biserne pojedinosti ubrajam sjednike u Francuskoj, cipele u kojima se memoarista povlači iz Srbije i Crne Gore, "maršalski štap" kralja Nikole, kolače kojim se hrane kraljevi perjanici u Merinjaku, i tome slično.

Četiri decenije rada u Crnoj Gori i druženje sa kraljem Nikolom u Prvom svetskom ratu bili su dovoljan istorijski period darovitom Popoviću da prouči Crnogorce i njihovog vladara, i da hrabro iznese istinu o njima, bez ulepšavanja, doterivanja, lišenu pesme i priče, stvarnu, doista stvarnu.

Priređivač Vasilije Krestić je u pregovoru dao kraljev portret, lik inteligentnog i beskrupuloznog prevrtljivca, glumca među vladarima i, što je bitno, pustio memoaristu da ispriča svoju priču. Lepu i zanimljivu priču, koja pleni pažnju čitaoca iskrenim i tačnim zapažanjima o Crnogorcima.

Radoš LJUŠIĆ