01.09.11
Vojnoistorijski glasnik
Nakon urušavanja komunizma i jugoslovenske države teme vezane za Drugi svetski rat u Jugoslaviji najčešće izazivaju rasprave i polemička tumačenja. To je svakako potrebno i prihvatljivo na nivou istorijske struke. Međutim, problem je što se ove rasprave u nedovoljno konstituisanim postjugoslovenskim društvima ne vode na naučnom nivou, već dobijaju dnevnopolitičku upotrebu.
Naučni pristup omogućava hodanje po čvrstom tlu i otklanja upliv dnevnopolitičke funkcionalizacije. Upravo je ova knjiga Alekseja Timofejeva Rusi i Drugi svetski rat u Jugoslaviji: uticaj SSSR-a i ruske emigracije na događaje u Jugoslaviji 1941–1945. godine nastala na tom tragu, stavljanjem jugoslovenskih dešavanja u širi, međunarodni kontekst.
Tekst knjige Alekseja Timofejeva, pored Pregovora i uvodnog dela (Mesto jugoslovenskih događaja 1941–1945. u istoriografiji), čine četiri tematska poglavlja (I – Uloga ruske emigracije u događajima građanskog rata i okupacije Jugoslavije; II – Sovjetski kolaboracionisti u Jugoslaviji i njihov doprinos borbama okupacionog aparata protiv partizana i Crvene armije; III – Uloga SSSR-a u pripremi partizanskog i građanskog rata; IV – Sovjetska uloga u srpskom građanskom ratu i oslobođenju Jugoslavije od okupatora) i Zaključak. Unutar poglavlja su manje celine u kojima autor raščlanjuje ovu tematiku, granajući rukavce svog istraživanja.
Reč je o voluminoznom arhivskom istraživanju i iščitavanju literature (objavljena građa, memoari, štampa, periodika i stručna literatura) na srpskom, ruskom, engleskom i nemačkom jeziku. Pregledana je građa vojnih, partijskih i državnih ustanova koja se čuva u Srbiji, Rusiji i SAD.
Autor sagledava uticaj „belih“ i „crvenih“ na događaje u Jugoslaviji, kombinujući hronološki i tematski pristup u nastojanju da sveobuhvatno obradi ovu temu. U radu je „spojio“ ono što je bilo nespojivo u vremenskim okvirima ove teme – „bele“ i „crvene“ – i bitku pod Pitomače 1945. godine (prostoru današnje Hrvatske) krsti kao poslednju bitku ruskog građanskog rata. Obradio je složena pitanja vezana za karakter Drugog svetskog rata, okupaciju, građanski rat u Jugoslaviji i sam ishod rata. Na sve se prelama važan vojni, političko-ideološki, diplomatski i drugi presudan uticaj SSSR-a na događaje u Jugoslaviji. Kako smo istakli, autor je dešavanja sagledao u širem međunarodnom kontekstu, izbegavajući zamku da kroz lokalnu provincijsku optiku vidi ratna dešavanja u Jugoslaviji.
Raščlanjujući ovu temu u zadatim hronološkim okvirima, Aleksej Timofejev je proširuje u nastojanju da obradi procese čiji su koreni u ranijem periodu (život ruske emigracije u međuratnoj Jugoslaviji i pripreme i školovanje kadrova za partizansko ratovanje u SSSR-u). Kada je reč o ruskoj emigraciji tokom rata, autor piše o njenom društvenom životu, uticaju Ruske pravoslavne crkve, njenim pronemačkim vojnim formacijama („Ruski zaštitni korpus“)... Piše i o sovjetskim građanima u nemačkoj ratnoj vojnoj mašineriji, ulasku Crvene armije u Jugoslaviju, susretima Rusa i Srba kroz stereotipe jednih i drugih (Iskustvo sučeljavanja. Crvenoarmejci i stanovništvo Srbije), prodoru jedinica Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta i skretanje ka severu Jugoslavije, sučeljavanju Jugoslovenske vojske u Otadžbini sa nesuđenim saveznicima – Crvenom armijom. Aleksej Timofejev ukazuje i na činjenicu da je u kontekstu prodora Crvene armije prema zapadu u Batinskoj bici bilo angažovano više sovjetskih snaga nego prilikom operacija za oslobođenje Beograda.
Sem rekonstrukcije onoga što se desilo u periodu 1941–1945. godine, Timofejev piše i o kasnijem tumačenju ovih događaja. Reč je o tendencijama revizije istorije i sadržaja Drugog svetskog rata: zamenjena su mesta „heroja“ i „izdajnika“. Radi se o nenaučnim i ideološkim pristupima iz ugla urušavanja komunizma, SSSR-a i Jugoslavije. Naslednici tradicija učesnika ratnih dešavanja zaraćenih strana nastoje da prevrednuju prošlost i da im, kako i autor kaže, dodele „utešnu istoriografsku pobedu“, što je svojevrstan nastavak nezavršenog građanskog rata. Pri tome se zaboravlja na međunarodni kontekst i njegovo prelamanje na ono što se desilo u Jugoslaviji, što je odsustvo svesti o dimenziji svetske politike. Zato još jednom treba ukazati na potrebu uravnoteženog i racionalnog odnosa kroz koji treba sagledavati svoju poziciju i mesto.
Aleksej Timofejev je sistematičnim istraživanjem i relevantnom naučnom literaturom ovom knjigom zasvodio svoju priču, dajući važan naučni doprinos dosadašnjim saznanjima o istoriji Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i Srbiji. Takvim naučnim zahvatom kolega Timofejev izrasta u vrsnog stručnjaka za pitanja Drugog svetskog rata. Naprosto se ima osećaj da je autor izložio tematiku rukopisa u okviru školskih obaveza (doktorske disertacije), a da je „prepun“ novih tema za šira sagledavanja ovih pitanja. Iako je reč o mlađem kolegi, nijednog trenutka nije podlegao izazovima nenaučnog pristupa. Klonio se ideoloških i političkih sagledavanja, spuštajući istraživanje na temu u vremenskim okvirima koji su zadati, ali pišući sa svom naučnom odmerenošću o revizionističkim stavovima na prostoru bivše Jugoslavije i zemalja Istočne Evrope.
dr Milan Terzić
