Rusalje

01.05.10

Antropologija

U knjizi Rusalje autor Danijel Sinani, docent na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, razmatra jednu zanimljivu, danas iščezlu obrednu praksu u Srbiji fenomen rusaljskog rituala.
Rusaljski ritual je u ovoj studiji određen kao "fenomen koji sa svojim dramatičnim ekspresivnim elementima, ritualnim praksama i za njih vezanim verovanjima predstavlja (..) jedinstven i krajnje ’egzotičan’ primer ritualnog ponašanja u našoj tradicionalnoj kulturi" (7). Autor ovaj ritual sagledava na jedan drugačiji način, odnosno posmatra ga kao jednu manifestaciju fenomena opsednutosti (9). Pored toga što pruža objašnjenje ideacijske osnove rituala, te njene uloge i funkcije u zajednici u kojoj je i nastao, ovaj rad nudi i odgovore na bitna pitanja kao što su ko su učesnici ovog rituala, kako se nasleđivao, prenosio i širio, kao i kako je i zašto prestao da se praktikuje.
Mnogi autori su se na različite (manje ili više uspešne) načine bavili ovim fenomenom, međutim Danijel Sinani smatra da "nijedna dosadašnja studija rusaljskog rituala nije pružila potpuno i zadovoljavajuće tumačenje ovog fenomena" (7) te tako jedan od ciljeva ove studije postaje pružanje što obuhvatnije analize i tumačenja ovog rituala čime bi se ne samo stekla jedna celovitija predstava fenomena rusalja, već bi se razjasnila problematična mesta i odgovorilo na neka od pitanja koja su ostala otvorena.
Svoje istraživanje autor zasniva na materijalu koji čine svi do sada objavljeni opisi i studije koji se tiču ovog fenomena. Osim što su kritički promatrani, ovi izvori i radovi služe kao osnova za građenje jedne idealtipske deskripcije rusaljskog rituala koja potom služi kao temelj analize. Osnovni metod kojim se autor tom prilikom koristi jeste metod strukturno-funkcionalne analize, ali se služi i osnovnim postavkama komunikacijskog pristupa proučavanju kulture (10).
Budući da je jedna od osnovnih teza ove studije veza između rusaljskog rituala i fenomena opsednutosti, autor se u teorijskom pogledu oslanja pre svega na rad britanskog antropologa Ajoana Luisa (Ioan Lewis). Svoje sveobuhvatno viđenje ovog, danas već izobičajenog, rituala autor jasno i argumentovano prezentuje na 336 stranica i organizuje u osam poglavlja.

Izvori i radovi o rusaljama
Posle uvodnog dela u kome eksplicitno izlaže svoje ciljeve, način rada i hipoteze, autor se okreće izvorima koje (u poglavljima Izvori za proučavanje rusaljskog rituala, Opšte napomene o izvorima) najpre prezentuje a zatim i podrobnije kritički razmatra. Pod korisnim izvorima u ovom slučaju se podrazumevaju svi radovi u kojima je moguće pronaći izvorne informacije o fenomenu rusalja. Kako je radi boljeg snalaženja u bogatoj građi neophodno izvršiti adekvatnu sistematizaciju, opredelivši se za temporalni kriterijum, autor izvore izlaže počevši od najstarijih i navodeći ih u izvornom obliku kako bi se postigao što veći stepen verodostojnosti. Kritika koju Danijel Sinani upućuje izloženim izvorima zasniva se na pitanjima o poreklu informacija koje se u njima nalaze (da li su primarne, sekundarne), zatim o prirodi informacija u njima tj. o postojanosti i koherentnosti tekstova, te na poređenju raznovrsnih informacija dobijenih od različitih autora (110).
U narednom poglavlju, Dosadašnji radovi o rusaljama, kao što je iz samog naziva moguće zaključiti, predstavljeni su neki od zaključaka i objašnjenja do kojih su došli pojedini autori baveći se ovom temom. Radovi su uslovno okarakterisani kao pregledni radovi (npr. rad Vidosave Nikolić-Stojančević) i analize (npr. radovi Jovana Subotića, Miloja Vasića, Dušana Bandića i dr.). U tom smislu autor se ukratko osvrće i na radove koji ne mogu da budu smešteni u analizu (radovi Tihomira Đorđevića i R. Kazimirovića).

Idealtipski model rusaljskog rituala
Nakon prezentacije materijala, postaje moguće formirati jedan idealtipski model ovog rituala (poglavlje Slika rituala. Idealtipska deskripcija) i na taj način pružiti jednu kompletnu sliku ove obredne prakse. Bitno je napomenuti da su tom prilikom uzeti u razmatranje i podaci koji do sada nisu bili uzimani u obzir prilikom analize rusaljskog rituala (221). Na osnovu ovog modela ritual se određuje najpre u vremenskom i prostornom smislu, a zatim se pažnja premešta na pitanje učesnika i samog toka rituala (od okupljanja na seoskoj slavi, padanja u zanos pa do "povraćanja" rusalje koje se odvija uz pomoć "krajičara"). Poslednja faza rituala, odnosno egzorcistički ritual "povraćanja padalice" dočarana je i kroz fotografije izložene u ovom delu studije. Kako bi ritual sagledao "sa svih strana", Danijel Sinani ne zaobilazi ni verovanja vezana za proučavani ritual (u kojima se pominju elementi poput obuzimanja određene osobe od strane natprirodnih sila, komunikacija sa natprirodnim, proricanje) kao ni legende o samom nastanku rituala.

Rusaljski ritual i antropološke teorije opsednutosti
U poglavljima Antropološke teorije opsednutosti i Rusaljski ritual u svetlu antropoloških teorija o opsednutosti autor pruža jedno drugačije tumačenje rusaljskog rituala pošavši najpre od pregleda postojećih teorija o opsednutosti u kome je najviše pažnje posvećeno teoriji britanskog antropologa Ajoana Luisa. Jedna od bitnih novina koju je u teorijskom pogledu ovaj autor uveo, jeste podela kultova opsednutosti na periferne i centralne (253). Pored Luisove teorije, teorijski okvir ove studije čine i zaključci do kojih su u svojim istraživanjima došli Dejvid Gelner, Rodžer Gom, Majkl Lambek i Dženiz Bodi. Primenom Luisove teorije na objašnjenje rusaljskog rituala, Danijel Sinani uočava neke specifičnosti domaće etnografske građe (kao npr. težnja ka boljem društvenom položaju u zajednici koja se ostvaruje učešćem u ritualu).
Kao rezultat analize autor potcrtava ključne elemente na osnovu kojih je moguće dovesti u vezu rusaljski ritual i fenomen opsednutosti (zaposedanje tela od strane nekog oduhovljenog entiteta, postojanje čitavog sistema zaštite od opsedajućih entiteta) od kojih je krucijalni upravo egzorcistički ritual (279). Kao potencijalne padalice odnosno rusalje autor vidi osobe sa društvene margine (najpre žene koje osećaju neki vid uskraćenosti), zatim one osobe koje svoje napade opsednutosti koriste kako bi postigle određeni stepen profesionalizacije i naposletku one osobe koje su već visoko profesionalizovana lica (292). Kada je u pitanju "putovanje" ovog rituala, autor smatra da se on zapravo širio kao "idiom koji je uskraćenim i podređenim kategorijama lica, koja nisu mogla ravnopravno da učestvuju u kompeticiji za položaje moći, omogućavao da nadomeste svoje nedostatke i usmere svoje potencijale u borbi za bolji životni položaj" (307).
Razmatranje fenomena rusalja kroz prizmu antropoloških teorija o opsednutosti, prema mišljenju autora, omogućava objašnjenje svih aspekata ovog fenomena (ideacijske osnove, funkcija, učesnici, prenošenje). Na samom kraju, autor odgovara i na pitanje zašto je ovaj ritual prestao da se praktikuje i kao bitne razloge izdvaja proces industrijalizacije, sa tim povezan privredni razvoj regiona istočne Srbije, migracije stanovništva, poboljšanje infrastrukture, ali i uticaje koji su imali komunistička vlast posle Drugog svetskog rata kao i pravoslavna crkva. S tim u vezi autor zaključuje da ovaj ritual nije doživeo značajnu kvalitativnu redukciju već da je samo nestao, ali isto tako naglašava da su neki njegovi elementi preživeli i da se praksa padanja u zanos prenela iz javne u pritvatnu sferu (314).
* * *
Na samom početku ove knjige, autor postavlja pitanje o smislenosti bavljenja izumrlim ritualom o kome je već pisano. Međutim, upravo ova studija ne ide u prilog tvrdnji da je o nekom fenomenu, problemu, pitanju "već sve rečeno". Svojim sveobuhvatnim i drugačijim pogledom na fenomen rusalja, Danijel Sinani ne samo što nudi odgovore već, što je u naučnom smislu još važnije, stvara mesto za nova pitanja. Takođe, sabiranjem radova o ovom fenomenu na jednom mestu, autor umnogome olakšava posao budućim istraživačima. U tom smislu ova knjiga predstavlja dobru polaznu osnovu u istraživanju obrednih praksi, ali i podsticaj za neka nova promišljanja religijskih fenomena i rituala u široj antropološkoj perspektivi.
Marija Ristivojević

01.02.10

Glasnik Etnografskog instituta SANU.
Rusalje su jedan od najinteresantnijih rituala srpsko-vlaške narodne kulture o kojem se svojevremeno mnogo govorilo, i koji je privlačio pažnju ne samo naučnih istraživača već i ljudi izvan nauke. „Rusaljski ritual je fenomen koji sa svojim dramatičnim ekspresivnim elementima, ritualnim praksama i za njih vezanim verovanjima predstavlja (...) jedinstven i krajnje ’egzotičan’ primer ritualnog ponašanja u našoj tradicionalnoj kulturi“ (Sinani 2009, 2). Iako se ovaj ritual više ne praktikuje od osamdesetih godina XX veka, i dalje ostaje dosta pitanja i aspekata koje treba ponovo sagledati kroz prizmu savremenih antropoloških pristupa i analiza. Upravo je to poduhvat koji je preduzeo autor prikazivane knjige – Danijel Sinani, u želji da iskorači iz okvira ustaljenih tumačenja ovog rituala i da sopstveni doprinos obuhvatnijem i sistematičnijem razmatranju fenomena rusalja iz perspektive antropoloških teorija o opsednutosti.
U tom cilju, metodološki postupak koji je Sinani primenio u knjizi Rusalje „prati“ njegovu istraživačku nameru. Već u uvodu, autor čitaoca ukratko upoznaje sa osnovnim metodološko-teorijskim aparatom i glavnim razlozima za ponovno promišljanje rusaljskog fenomena, imajući na umu, najpre, kvalitativno nedovoljne i naučno nekompetentne studije koje su se bavile tumačenjem ovog fenomena. Sinani u prvom poglavlju – „Izvori za proučavanje rusaljskog rituala“ – navodi gotovo u celosti sve dostupne izvore, koji su poređani po hronološkom redosledu, tj. od prvog pominjanja i registrovanja rusaljskog rituala iz 1876. godine, pa do publikacija iz sedamdesetih godina XX veka. Karakter ovih izvora je uglavnom deskriptivan, i većinom su fokusirani na ekspresivne elemente i različite manifestacije rituala, kao i na poreklo i na legende koje su u vezi sa njegovim nastankom. Pored toga, ovakav sled predstavljanja izvora o rusaljskom ritualu takođe upućuje na prisustvo važne problematike terminološkog, pa i ritualno-religijskog izjednačavanja rusaljskog rituala sa drugim ritualnim praksama i verovanjima na prostoru Srbije. Neprecizna i često pogrešna terminološka i ritualno-religijska određenja rusaljskog rituala, koja su sadržana u nekima od ovih izvora, kao i u pojedinim studijama o rusaljama koje Sinani kasnije kritikuje, jasno su razgraničena u poslednjem delu knjige.
Putem sledećeg primenjenog metodološkog postupka, autor u poglavlju „Dosadašnji radovi o rusaljama“ predstavlja sopstveni kritički osvrt na studije koje je uslovno podelio na pregledne radove i analize. U pregledne radove Sinani svrstava one koji su se, kao i prethodno predstavljeni izvori, većinom zasnivali na opisima rituala, i koji su sublimirali rezultate istraživanja i zaključke do kojih su došli autori koji su se ranije bavili ovom problematikom. Sa druge strane, u kategoriju analiza Sinani ubraja studije i radove domaćih autora koji su se bavili analizom rusaljskog rituala sa različitih teorijsko-metodoloških polazišta, i koji su, shodno tome, iznosili različita tumačenja ovog fenomena. U okviru toga, autor vrlo argumentovano kritikuje psihijatrijsko-emancipatorski pristup ritualu, kulturno-genetska objašnjenja, socijalno-psihijatrijska tumačenja rusaljskog fenomena – kao neuroza, arheološko-komparativna, psihoanalitička i komparativno-analoška određenja, funkcionalističku analizu šamanističkih elemenata rusaljskog rituala, socijalno-psihoanalitički pristup, etnomuzikološku analizu rituala i, na kraju, jedno potpuno nedefinisano teorijsko-metodološko određenje rusaljskog rituala.
Detaljno prezentovani izvori i iznete kritike različitih naučnih tumačenja poslužile su autoru da preko sumiranih predstava rituala istakne njegove glavne elemente i predloži njegovu idealtipsku deskripciju. U okviru poglavlja „Slika rituala“, Sinani se bavi njegovim geografskim i vremensko-prostornim određenjem, aktivnim i pasivnim učesnicima u ritualu, opisivanjem pojave padanja u zanos, kao i egzorcističkim postupcima „buđenja“ iz zanosa i, konačno, aspektima verovanja i legendi koje postoje u vezi sa nastankom samog rituala.
Ovakva idealtipska deskripcija rusaljskog rituala poslužila je autoru kao uvod za razmatranje antropoloških teorija o opsednutosti, koje su znatno unapređene teorijskometodološkim postavkama britanskog antropologa Ajoana Luisa. U poglavlju „Antropološke teorije o opsednutosti“, Sinani ističe značaj Luisovog doprinosa ovim teorijama, posebno iz perspektive pomeranja težišta naučne fokusiranosti sa ekspresivnih, pojavnih oblika na šire sociološke implikacije i konsekvence koje leže u osnovi različitih fenomena opsednutosti. Uzimajući prvenstveno socijalni kontekst u obzir, fenomeni opsednutosti ne predstavljaju ništa drugo do legitiman način putem kojeg glavni akteri, odnosno osobe koje bivaju opsednute, iz različitih razloga pokušavaju da poboljšaju ili utvrde svoj socijalni status u zajednici kojoj pripadaju. Tako, na primer, „putem opsednutosti žene artikulišu svoje rodbinske veze, dobijaju kanal za praktikovanje već stečenog i ostvarenog autoriteta, kao i dobijanje značajnijeg položaja u zajednici“ (Sinani 2009, 266).
Prema tome, rusaljski ritual je u ovoj studiji predstavljen kao manifestacija fenomena opsednutosti, „kao i jedini razvijeni kult opsednutosti koji se pojavio u tradicionalnoj kulturi Srbije“ (Sinani, 273). U poglavlju „Rusaljski ritual u svetlu antropoloških teorija o opsednutosti“, Sinani, pre ključnog analitičkog osvrta, definiše i terminološki pojašnjava različite ritualne prakse i verovanja u natprirodna bića, koja su se neretko poistovećivala sa rusaljama, poput kraljica, rusalija i rusalki. Tako rusalje definiše kao „žene koje za praznike Svete Trojice u selima istočne Srbije padaju u specifičan zanos“ (Sinani, 275). Dodatno, u poslednjim analitičkim razmatranjima, autor odgovara na ključna pitanja koja se tiču fenomena rusalja, odnosno – ispituje sledeće: koje kategorije lica i zbog čega bivaju podložne opsednutosti u rusaljskom ritualu; kako se prenosi i nasleđuje padanje u zanos; kako se i zašto ovaj ritual proširio na veliki broj sela istočne Srbije i, konačno, koji su glavni razlozi nestanka ovog rituala.
Ističući da se radi o društveno uslovljenom tipu ponašanja, koje kroz rusaljski ritual stiče legitimitet, Sinani zaključuje da su rusalje tokom vremena profesionalizovale svoje sposobnosti padanja u zanos, čime su obezbeđivale poseban status i prohodnost za vertikalnu društvenu pokretljivost. Takođe, važan aspekt ovog rituala predstavlja iskazivanje nezadovoljstva i frustracija žena rusalja njihovim položajem u društvu i porodici, što je jedino u javnom prostoru, kroz ritual padanja u zanos, bilo tolerisano kao oblik otpora patrijarhalnom sistemu i stegama koje u njemu vladaju. Na kraju, Sinani ispravno konstatuje da se putem ovog rituala vršila inauguracija i afirmacija rusalja kao religijskih „funkcionera“ u odsustvu „oficijelne“ religije, čime su one, sa jedne strane, predstavljale zamenu za „oficijelne“ religijske „funkcionere“, a, sa druge strane, zadovoljavale potrebu zajednice za njihovim postojanjem.
Knjiga Rusalje, pored toga što predstavlja veoma dobru i korisnu sistematizaciju građe o rusaljskom ritualu, argumentovano teorijski i metodološki nadomešćuje nedostatke koji su načinjeni u ranijim domaćim studijama o ovom fenomenu. Štaviše, uvođenjem novog sagledavanja rusaljskog rituala kroz prizmu antropoloških teorija o opsednutosti, Sinani je otvorio mogućnosti za njegova dalja tumačenja. Stoga smatram da bi ova knjiga trebalo da predstavlja obavezan deo literature za studente etnologije i antropologije u okviru predmeta Narodna religija Srba, a ujedno – pitko i interesantno štivo za ljude izvan discipline.

Jovana Diković