Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika - XVII

14.07.07 Politika

U istoriji leksikografije modernog srpskog jezika tri su bitna rečnička ostvarenja – jednotomni Srpski rječnik (prvo i drugo izdanje) Vuka Karadžića, šestotomni Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika Matice srpske i (još nedovršeni) višetomni Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika Srpske akademije nauka i umetnosti (do sada izašlo 17 tomova, a predviđa se koji više od 30). (Četvrto značajno delo ove vrste, koje čekamo u ovoj godini, trebalo bi da bude jednotomni Rečnik srpskog jezika Matice srpske). Dok je Vukov Rječnik imao poteškoća da se, kao podloga u kojoj je formulisana jezička i pravopisna reforma, izbori za novi književni jezik koji prekida sa dotadašnjom tradicijom i dok je, u jednom delu javnosti osporavani Matičin šestotomnik, posle trećeg toma, doživeo raskid sa delom saradnika i suizdavačem (Maticom hrvatskom) – dotle je doskora izgledalo da će Akademijin tezaurus (1. knjiga izašla je 1959. godine) normalno biti doveden do kraja. No, po svemu sudeći, i njega su počele da prate ozbiljne nevolje, a jedna od njih je i načelne prirode: da se naziv jezika toga rečnika – srpskohrvatski – više nominalno ne pojavljuje pod tim imenom.

Iako su devedesetih godina 20. veka od srpskohrvatskog jezika raslojavanjem nastali novi zvanični jezici, zasad: srpski, hrvatski, bosanski, građa koja je do tada ušla u Akademijin rečnik ostaje osnovica za izradu daljih knjiga. U toku stogodišnjeg prikupljanja leksike, kartoteka Rečnika SANU formirala je ogromno bogatstvo (oko 8 miliona kartica) višestruko funkcionalnog autentičnog materijala neprocenjive naučne i kulturne vrednosti. Tako je projekat izrade Rečnika osim nacionalnog dobio atribute i multinacionalnog karaktera.

Najnovija, 17. knj. Rečnika SANU, uprkos svim nedaćama (kadrovskim, materijalnim), konačno se, krajem prošle godine, pojavila u knjižarskim izlozima. Korisnicima leksikografskih dela, posebno stručnoj i naučnoj javnosti na prostorima srpskog jezičkog prostora zapadnog Balkana, a i šire, biće od presudne važnosti blizu 10 000 obrađenih i semantički precizno opisanih reči srpskog jezika, koliko ih ovaj tom donosi, od kojih se veliki broj prvi put pojavljuje rečnički tretiran u štampanom vidu. Takvo obilje reči sa autentičnim podacima o njihovoj teritorijalnoj i vremenskoj upotrebi, te minucioznim opisom značenja, podznačenja i stilskih nijansi, po načinu deskripcije i jasnom metodološkom postupku obrade reči, dostupno je svakom obrazovanom i pismenom čoveku bilo koje struke i usmerenja. Grandiozno delo naše kulture osim bogate sadržine koju nudi, podataka o standardnom izgovoru (akcentu) reči, gramatičkoj pripadnosti, etimologiji i drugim referentnim odlikama leksičkih jedinica ponaosob, pruža i sliku o razvoju književnog izraza i jedinstvenosti modernog jezika, o njegovoj tvoračkoj snazi i daljoj dinamici, ali i sliku razvoja srpskog jezika, sa svim svojim menama, uzletima i stagnacijama, zabludama ili mudrim odlukama raznih jezičkih dogovora.

Kad se u javnosti pomene Rečnik SANU, obično se kritikuje njegov „prevaziđeni” naziv, a kad je u pitanju sadržaj, neupućeni u njemu najradije traže dijalekatsku leksiku „svoga kraja” trudeći se da se sete baš reči koje u njemu slučajno nema (vrlo često to bude, na njihovo iznenađenje, samo neki marginalni turcizam).

Tzv. velike reči, bogate sadržajem, daju pravu sliku sposobnosti jezika da iskaže i najsuptilnije odnose u stvarnom i virtuelnom svetu, njegovu razvojnu prilagodljivost visokim oblicima kulturnog života i nužnu intelektualizaciju pritom. U tom smislu, svaki tom Akademijina rečnika donosi i one reči čija polisemičnost ide na desetine značenja ili na stotine frazeoloških izraza.

Ako bismo u 17. tomu tražili neku „bitnu” reč, to bi svakako bila leksema oko – u poslednjoj redaktorskoj sekciji koju je za života uradio naš najveći savremeni leksikograf – Mitar Pešikan – čovek koji je na Rečniku SANU radio pune 42 godine, naučnički zaneseno, sa strašću i fascinantnim leksikografskim znanjem i teško ponovljivim umećem. Pod njegovim rukovodstvom bila je svakome čast raditi ovaj rečnik. Neće se u frazeološkoj strukturi srpskog jezika moći zaobići podatak da oko ima oko 180 različitih frazeoloških obrta i idioma, ili 12 stranica dvostubačnog gusto štampanog teksta.

Neupućenima u leksikografiju manje je poznato da se i u svetu veliki akademijski rečnici ovoga tipa rade upravo oko sto godina. Rečnik SANU se izrađuje timski, koautorski, u više faza: obrada građe, pomoćna redakcija, redakcija i dve ili tri suredakcije. Do sada je u izradi sedamnaest tomova radilo nešto više od 100 saradnika, a u poslednjem 17. tomu učestvovala su 23 istraživača.

Milica RADOVIĆ TEŠIĆ