01.09.11
Vojnoistorijski glasnik
Albanska operacija srpske vojske od oktobra 1912. do aprila 1913. godine nije nepoznata tema u našoj vojnoj istoriografiji. Ipak, od prvih radova, nastalih dvadesetih godina prošloga veka do onih koje su pisali školovani vojni istoričari u okviru opštih sinteza Balkanskih ratova sedamdesetih godina minulog stoleća, glavni problem koji se javljao jeste odsustvo kompletne slike o događaju, koja pored vojničke rekonstrukcije operacije, koja je često bila veštački podeljena na operacije crnogorske i srpske vojske, bez uspostavljanja organske veze među njima, podrazumeva i uticaje političkog, ekonomskog i ostalih faktora bitnih za njen tok. Ova celokupnost događaja koju zahteva glavni postulat istorijske nauke, da se događaj rekonstruiše onako kako se uistinu dogodio, u potpunosti je u skladu i sa čuvenom maksimom Karla fon Klauzevica, da je rat samo produžetak politike drugim sredstvima. Ta maksima je i osnova savremene vojnoistorijske nauke, koja svoje istraživanje više ne predstavlja kao hrestomatiju sa hronologijom i opisom ratova i oružanih sukoba. Kako kaže savremeni nemački vojni istoričar Stig Ferster, „vojnu istoriju možemo posmatrati samo kao deo opšte istorijske nauke, jer istorijsku realnost rata možemo shvatiti samo ako je interpretiramo na osnovu detaljnih saznanja o njenom ukupnom istorijskom sistemu, na kome je zasnovana, i uz priznanje odraza uzajamnog delovanja sa nevojnim faktorima, što važi i za događaje na bojnom polju“. Rukopis Milića Milićevića upravo je primer ovako koncipiranog, savremenog tipa vojnoistorijskog istraživanja.
Knjiga koju predstavljamo štampana je dvostubačno, na luksuznom kunsdruk papiru, u tvrdom povezu, sa 90 ilustracija i sedam karti, na 304 strane u tiražu od 500 primeraka. Dizajn korica ukusno ilustruje sadržinu dela, dok i ostala likovno-grafička rešenja unutar knjige ukazuju na raskošan talenat likovno-grafičkog urednika medija centra „Odbrana“ Enesa Međedovića kome svakako treba uputiti komplimente za uloženi trud.
Tematski knjigu možemo podeliti na Predgovor, četiri tematske celine i završna razmatranja autora. Na kraju ove publikacije dat je rezime na srpskom, engleskom i turskom jeziku, spisak skraćenica, izvora i literature i kratka biografija autora.
U predgovoru (str. 5–10) autor se kritički osvrnuo na radove svojih prethodnika i arhivske i memoarske izvore kojima se koristio u uobličavanju sopstvenog istraživanja.
Uvodno poglavlje pod naslovom Od rata železnica do stvarnog ratnog sukoba (str. 11 –35) posvećeno je predistoriji srpskih težnji da se izbori za sopstveni železnički izlaz na morsku luku koji bi spasio mladu kraljevinu pred kojom je stajao važan nacionalni zadatak ujedinjavanja sopstvenog naroda, od snažnog ekonomskog i političkog zagrljaja moćne Austro-Ugarske koja joj je u toj borbi bila i glavni i najopasniji protivnik.
Prvo poglavlje pod naslovom U borbi za Jadran (str. 38–107) daje opis geografskog prostora dešavanja, priprema srpske vojske i samog pohoda Šumadijsko-albanskog i Drinsko-albanskog odreda od Kosova i Metohije do albanskog primorja.
Drugo poglavlje naslovljeno Na albanskom primorju (str. 109–175) govori o osvajanju Lješa i Drača i problemima sa kojima su se srbijanske trupe susrele na morskoj obali, o postavljanju pukovnika Damjana Popovića za komandanta srpskih snaga, zavođenju srpske vojne i civilne uprave na okupiranom prostoru Albanije i političkim intrigama velikih sila da se Srbiji ospori mačem stečeno osvajanje na tuđem etničkom prostoru.
U borbi za Skadar (str. 177–284) naslov je trećeg poglavlja ove knjige. U njemu je opisana srpska pogibija na Brdici, inače jedna od po žrtvama najvećih tragedija koja je zadesila srbijanske trupe u Prvom balkanskom ratu, odnosi sa crnogorskom vojskom, obrazovanje Primorskog kora pod komandom Petra Bojovića, napad turske krstarice Hamidija na srpske trupe u Draču i Lješu, koji autor naziva prvom srpskom bitkom na moru, nastavak operacije, pad Skadra i povratak srbijanskih trupa pod pritiskom velikih sila u zemlju. U Epilogu (str. 285–289) autor daje sopstvena zaključna razmatranja o istraživanju.
Ono što je karakteristično za ovu knjigu jeste bogata izvorna osnova na kojoj je rađena. Bez lažne skromnosti može se reći da je autor istraživanjem obuhvatio sav pisani materijal koji o Albanskoj operaciji postoji na srpskom jeziku (ovde ćemo navesti samo fondove Vojnog arhiva, Arhiva SANU, Arhiva Srbije i Narodne Biblioteke, 11 listova, 34 rasprave i članka, 74 monografije, 14 dela memoarske literature, osam zbirki objavljenih izvora ).
Pored rekonstrukcije operacije, političko-ekonomske pozadine srpskih težnji za izlaskom na more i diplomatskih igara da se one i ostvare autor nam, vešto se koristeći memoarskom literaturom, daje sliku svih teškoća kroz koje je običan srpski vojnik prolazio na nimalo gostoljubivim i pristupačnim područjima severne Albanije i primorja. On ukazuje na to da je reč o u vojnoj istoriji veoma retkom slučaju prelaska trupa preko visokih planinskih venaca, i jedinom koji se odvijao u kasnu jesen, po izuzetno lošim vremenskim uslovima. Autor takođe navodi da je sama akcija bila potpuna improvizacija, koju ni jedan srpski ratni plan nije predvideo, da se u nju krenulo na zahtev politike, a da je srpski vojnik kroz snegove neprohodne Albanije išao gladan, bez tople odeće i odgovarajuće obuće, noseći sasobom najčešće samo municiju, uz pretpostavku da će se snabdeti na terenu, dok sam teren nije nudio ništa. Kao posledica nedostatka hrane, lekova, šatora i higijenskih mera javljaju se pored gladi i tifus i dizenterija, koje do boja na Brdici odnose više ljudskih života nego borbene akcije. I ovaj put, kao i mnogo puta kasnije pokazalo se da je najjevtinija roba na ratnom tržištu srpski čovek, koji u raskvašenim opancima, od vremenskih nedaća već truloj odeći i sa šakom kukuruza dnevno, a nekada ni sa tim, krotko trpi sve nedaće koje su se pred njim isprečile. Možda i najbolju sliku o visokom vojnom profesionalizmu ondašnje srpske vojske daje jedan crnogorski zapis: „(...) Sva vojska predstavlja izmučenog bolesnika pa opet vlada red i posluh i vrši se dužnost kao da je stanje redovno. Naši su se vojnici čudili kako među Srbijancima ne izbije buna i nered. Naši bi zaista da su u njihovom položaju. Ali srbijanska vojska je disciplinovana“.
Autor iznosi i kako srpska vojska uglavnom ne vrši otimačine i skupo plaća prehrambene artikle, da bi izbegla pobunu albanskog stanovništva, ali ipak ne ostaje ni na idealizovanoj slici i u vidu kontrasta opisuje i izgrede od pojedinačnih krađa koje vrše srpski vojnici do sistematske pljačke čiji su nosioci albanska katolička plemena i Crnogorci i paljenja i raseljavanja čitavih sela u najvećoj meri iz vojničkih razloga (da bi se sprečilo snabdevanje turskog garnizona u Skadru pljačkom) a u manjoj meri iz osvete, zbog pobune, a u skladu sa naređenjima generala Bože Jankovića, koja, istini za volju, mudri komandanti na terenu nisu u potpunosti izvršavali.
Značajna karakteristika ovog rada jeste i ta da događaji nisu obezličeni. Autor daje kroki psihološke portrete učesnika u njima, kakvi su oni pukovnika Damjana Popovića i Pavla Paunovića, potpukovnika Dimitrija Bulića i Milovana Plazine ili albanskih prvaka Marka Đonija, Prenk Bib Dode i Esadpaše Toptanija. Knjiga sadrži i dosta detalja značajnih za društvenu istoriju. Naime, autor navodi da je u Albaniji običan srpski čovek prvi put video more, da su srpske trupe po prvi put organizovano prevožene morskim putem, te da je za opsadu Skadra vezan i prvi borbeni let srpske avijacije.
Svakako jedna od bitnih karakteristika rukopisa je i stil koji ga čini izuzetno čitljivim. To ukazuje i na predanost radu i napor autora, kolege Milića Milićevića da istorijsku rekonstrukciju po zanimljivosti i snažnim slikama učini dostojnom i naučno utemeljenom zamenom istorijskih romana iz naše ratne prošlosti na kojima su odrastale generacije. Mišljenja smo stoga da će lepe i tvrde korice ove knjige biti veoma brzo iskrzane od upotrebe mnogobrojnih čitalaca koji će u njoj, pisanoj u duhu Srpske trilogije Stevana Jakovljevića, sigurni smo, zaista uživati.
kapetan mr Dalibor Denda
